Blog

ادل سدا آرام ۾، ڀائر پيا ڀٽڪن

(تون بن جاني! هي جهان)

”ادل سدا آرام ۾، ڀائر پيا ڀٽڪن“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

سج ۽ سچائي کاري ۾ لڪائي نه ٿا سگهجن، اهي جتي ڪٿي نظر ايندا. فرق اهو آهي ته ڪٿي اها حقيقت مڃرائڻ لاءِ وڏي مٿاڪٽ ڪرڻي پئي ٿي، ۽ ڪٿي انهيءَ حقيقت جي وڏي واڪ ڳالهه ڪرڻ تي کل لهراڻي پئي ٿي.

گهر کان وٺي شهر تائين، شهر کان وٺي سنڌ سموريءَ تائين ۽ سنڌ کان ويندي، هر ڪنهن صوبي تائين اها ئي سچائي آهي ۽ اها ئي سج جيان روشن حقيقت آهي ته وڏو ادو سدائين سک ۽ سڪون ۾ هوندو، پر ٻين ننڍن ڀائرن لاءِ مسئلن جي باهه ٻري پئي هوندي. پر جيئن چوندا آهن ته ”جي ٿو ڪڇان، ته پٽجن ٿيون مڇان. جي ٿو ڪريان ماٺ ته پوان ٿو ڪاٺ.“ انهيءَ مصداق دانهن ۽ آهن کي لڪائڻو پئي ٿو. اڳ چوندا هئا ته ”چور جي ماءُ ڪنڊ ۾ روئي“، پر هاڻي مظلوم، محڪوم ۽ بي وس ماڻهوءَ کي به ائين ئي ڪرڻو ۽ ڀرڻو پئي ٿو.

ان ڪري ڪنهن کي مجال آهي جو جزوي يا ڌرائتي حڪمرانيءَ تي احتجاج ڪندي چئي ته ملڪ جي ٽن صوبن ۾ باهه ٿي ٻري ۽ وڏو صوبو بدامني، دهشتگرديءَ ۽ ٻين قهري ڪلورن کان بچيل آهي. انهيءَ صورتحال لاءِ ڪنهن تي ميار نه ٿي رکي سگهجي، پر حڪمرانيءَجي اڍنگي ڏان تي ڪاوڙ ڪرڻ ۽ سوچڻ جو هر ڪنهن کي حق آهي.

چوندا آهن ته ڪو غريب فقير وڏيري ڏي ويو. فقير ڪنهن وٽ اچڻو نه وڃڻو، سو هن کي ڏسي وڏيرو گل جيان ٽڙي پيو ته نيٺ انهيءَ فقير به هن اڳيان حاضري ڀري. فقير کان پڇيائين ته ”ڪيئن قرب جا قدم ڀري آيا آهيو؟“ فقير وراڻيس ته ”الله جي مٽاسٽا ڪرڻ آيو آهيان. اسان جي الله ته نعوذ بالله اسان جي ڀينگ ڪري ڇڏي آهي ۽ تو وارو الله ته تنهنجا ڀريل مٽ به پيو ٿو ڀري.“ وڏيري کي ڪاوڙجڻ جو موقعو ملي ويو. فقير کي ڇنڊ پٽيندي چيائين ته ”ڪفر ٿو بڪين، الله هڪ آهي. اهو توکي به ٿو ڏئي ته مون کي ٿو ڏئي. ساري جهان کي ڏئي ٿو، جيڪو مڃيس ان کي به ڏئي ۽ جيڪو نه مڃينس، ان کي به ڏئي“. ان تي فقير وراڻيس ته ”سائين!“ اهو ئي ته سمجهائڻ سمجهڻ لاءِ آيو آهيان. جڏهن ڏيڻ وارو سڀني کي ڏئي ٿو ته وچ تي شوداگيري ڪير ٿو ڪري جو هر شئي اوهان ڏي اچي ٿي. ڏيڻ واري جو ڏوهه ڪونهي، وچ تي هيراڦيري ڪير ٿو ڪري. پڪ ئي پڪ اوهان ٿا ڪريو، يا اوهان جا ڀاڙيتا دوست.“

وڏيري ۽ فقير هڪٻئي جي ڄنڊاپٽ ڪئي يا نه ڪئي، ان سان اسان جو ڪم ڪونهي. اسان جو ڪم انهيءَ ڳالهه جي روحاني راز سان آهي ته ملڪ هڪ، نظريو هڪ ۽ نعرو هڪ. پر صوبن ۾، ماڻهن ۾، سوچن ۾، لوچن ۾ ۽ صورتحال ۾ زمين آسمان جو فرق موجود اهي. اها ڳالهه فقير وانگر اسان پارن ڪيترن ماڻهن جي سمجهه کان مٿي آهي.

اڳي عبدالرب نالي هڪ پوليس عملدار ٿي گذريو آهي. هن پوءِ آپ گهات ڪيو هو. هن لاءِ مشهور هئو ته هو اڪثر چوندو هو ته ”مٿي رب ۽ هيٺ عبدالرب.“ وڏو ڪڙڪيدار آفيسر هو. سو اهڙي طرح هاڻي تاريخ عجيب مثال قائم ڪئي آهي ته مرڪز ۽ هڪ صوبي ۾ هڪ ئي پيءُ جي ٻن پٽن جي حڪمراني آهي. هيٺين حڪومت ۾ هڪ ڀاءُ ۽ مٿئين حڪومت ۾ ٻيو ڀاءُ. ڏک جي ڪا ڳالهه ڪونهي. اسان جو جهڙو نظام آهي نتيجا به اهڙا نڪرندا. پر ڏک جي ڳالهه اها آهي ته سمورن صوبن ۾ ڀائر بڻجي عوام جي خدمت ڇو نه ٿي ڪئي وئي؟ ائين ڇو آهي ته ڪٿي اڌ ڪاٺ جو آهي ته اڌ لوهه جو آهي؟ ڪٿي ڪو بااختيار آهي ته ڪٿي جهڙوڪ بي اختيار! ڪٿي امن ۽ امان اختيار سان قائم ڪرايو ٿو وڃي ته ڪٿي وانگار تي!! حالانڪ حڪمران ۽ سياستدان مارشل لائن کان ايترو رت ٿي چڪا آهن جو ”افهام تفهيم“ جي حڪمت عملي طئي ڪري ورتي اٿن. پر ان جو اهو مطلب ته نه ٿيڻ گهرجي ته ”حڪومت ڪيو ۽ حڪومت ڪرڻ ڏيو.“ اهو افهام تفهيم ته پنهنجي اقتدار کي بچاءَ بند ڏيڻ برابر ٿيو. ان ۾ عوام جي شرڪت ۽ عوام جو مفاد ڪٿي آهي؟ حڪمران ۽ سياستدان جيڪڏهن فقط پنهنجي اقتدار کي بچائڻ لاءِ بچاءَ بند ٻڌندا ته پوءِ بي امني ۽ بي روزگاري جي ٻوڏ کان عوام کي ڪير بچائيندو؟

جيستائين ننڍن ۽ وڏن ڀائرن واري سوچ ۽ رويا قائم رهندا ۽ جيستائين اقتدار بچائڻ جو اونو رهندو، ان وقت تائين عوام جو ڪو به اوهي واهي ڪو نه لڀندو. ان ڪري روشن مستقبل ۽ بهتر حالتن پيدا ڪرڻ جي تقاضا آهي ته سياستدانن کي ڪو نئون سياسي معاهدو به ڪرڻ گهرجي، جنهن ۾ غربت، افلاس ۽ بدامنيءَ جي خاتمي وارين ڳالهين سان گڏ خانداني ۽ مورثي حڪمرانيءَ ۽ سياست جي خاتمي کي انهيءَ معاهدي جي شرطن ۾ شامل ڪيو وڃي. نه ته ادل سدا آرام ۾ هوندا ۽ ڀائر پيا ڀٽڪندا رهندا. وڏ ڀائپي گهرن ۽ شهرن ۾ ته هلي سگهي ٿي پر ملڪ ۾ هلائڻ سان ملڪ سان ويساهه گهاتي ڪرڻ برابر ٿيندي.

January 4, 2019
ڪرسين، عهدن ۽ رتبن سان واڳيل واسطا

تون بن جاني! هيءُ جهان

”ڪرسين، عهدن ۽ رتبن سان واڳيل واسطا“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

چڙهندي سج جو پوڄاري بنهه ڍنڍ جو پکي بڻجي پوندو آهي: ڪڏهن هن ڀر ته ڪڏهن پرينءَ ڀر اسان جي سياسي دنيا جي اها ئي صورتحال آهي. سياست لچڪدار هئڻ سان گڏ اهڙي ته ڦرڻي گهرڻي ٿي پئي آهي، جو جيڪڏهن سياستدان ڦرڻو گهرڻو نه ٿيو ته پوءِ جهڙوڪ سياستدان ئي ڪو نه ٿيو. اصولي سياست ڪيائين ته ڪنهن وڻ جي ڇانوءَ ۾ وڃي وسرام ڪري. سياست ۾ اها ڦير گهير ان وقت عجيب رنگ وٺي بيهندي آهي، جڏهن وڏيرا پنهنجي راڄن ۽ ڀاڳن سميت، پير پنهنجي هزارها مريدن سميت ڪنهن پارٽيءَ ۾ ائين ڌوڪي ڪاهي ايندا آهن، جيئن درياهه دهشت ۾ اچي وسندين ۾ ڪاهي پوندو آهي. هٿ مضبوط ڪرڻ وارو اهو سلسلو تڏهن ختم ٿيندو، جڏهن انهيءَ پارٽيءَ يا ان جي اڳواڻ جي ڀينگ ٿي ويندي. ايوب جي زماني ۾ به ايوب جي هٿن کي مضبوط ڪرڻ لاءِ شهرن يا شهر ۽ ڳوٺن جا ڳوٺ سندس پارٽيءَ ۾ ڪاهي پيا هئا ۽ هن جي قيادت ۾ دين ايمان رکڻ وارا دهل وڄايا هيائون، پر جڏهن همراهه جي اقتدار جا ڏينهن پڄڻ تي پهتا ته ڪنهن سار به ڪا نه لڌس. مزي جي ڳالهه اها آهي ته انهيءَ ايوب مارشل لا هڻڻ وقت سياستدانن تي جيڪي الزام بهتان هنيان هئا، انهن مان هڪ اهو به هئو ته سياستدان پنهنجي ڊريس به ايتري تڪڙو تبديل نه ٿا ڪن، جيتريون پارٽيون مٽائين ٿا.

سياستدانن جا وري هڪڙا آهن ننڍا ڀائر. اهي اڀرندي سج جا پوڄاري هوندا ئي هوندا، پر ٻه رتيون اڳتي وڌي ڪو ”نانءَ- چڙهيو“ اڳيان بيهاري پيا ٻوڪڙ ڪندا ۽ ڏوڪڙ ڪمائيندا. چوندا آهن ته نانءَ چڙهيو“ چور ڦاهيءَ چڙهي ۽ نانءَ چڙهيو واپاري کٽيو کائي.“اسان وٽ وري نانءَ چڙهيا دانشور ۽ مفڪر آهن، جن کان سواءِ ٽي ويءَ جا پروگرام، اخبارن جا صفحا، اجلاسن جون ڪارروايون ۽ سرڪاري دعوتن جا دستر خوان اڌورا ۽ اڻپورا آهن. ان ڪري ڪوٺ انهن کي ٿيندي، دعوت انهن کي ملندي ۽ تقريرون خواهه تحريرون انهن جون ئي هونديون. نظرياتي اڳواڻ اهي ئي آهن، مفڪر ۽ دانشور اهي ئي آهن. باقي جهڙوڪ ڀينگ لڳي پئي آهي. حالانڪ ڀينگ ڪرڻ ۾ انهن جو ئي عمل دخل ۽ ڪردار موجود آهي.

ذرائع ابلاغ، اخبارن ۽ سرڪاري ادارن کي اهي ماڻهون آسانيءَ سان دستياب ٿي وڃن ٿا. ان کانسواءِ سندن تقرير ۽ تحرير مان ڪنهن کي نافرماني ۽ اختلاف جي بدبوءِ به ڪا نه ٿي اچي. ان ڪري اهي ئي قبول پوڻ جي قابل آهن، ڇو ته انهن ذريعي جو به چاهبو اهو چورائي سگهبو، ڇو ته اهي بنيادي طور تي اهڙا مبلغ آهن، جن جا واسطا ۽ جن جون وفاداريون ڪرسين، عهدن ۽ رتبن سان واڳيل آهن. مکڻ پئي ڀلا انهن جو مٿو ڇو سڙندو؟ پذيرائيءَ ۽ شهرت لاءِ ماڻهو ڇا مان ڇا نه ٿو ڪري؟ هنن کي ته ان لاءِ ڪک ڀڃي به ٻيڻو ڪرڻو نه ٿو پئي.

هاڻي پنهنجو اهو مقصد هئڻ نه گهرجي ته ويهي ڪنهن جي گلا يا شڪايت ڪريون. پر بهتر تنقيد اها آهي جنهن مان ڪو رستو ملي ۽ دڳ نڪري. هن ۽ ههڙيءَ صورتحال ۾ عوام کي پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو. منهنجي خيال ۾ هاڻي ڪن دوستن کي ويهي اهڙن اڪابرن، عالمن ۽ شاعرن جون لسٽون ٺاهڻ گهرجن، جيڪي هر مرڻي ۽ پرڻي تي هر سرڪار، هر درٻار، هر فنڪشن، اڪثر ٽي وي جي پروگرامن ۾ موجود رهن ٿا، سو به بلاناغي اسان کي اهڙن دانشورن ۽ پنهنجي روايتي سوچ مان جان ڇڏائڻي پوندي. ماڻهن کي اهو بانور ڪرائڻو پوندو ته سرڪاري، درٻاري ۽ گروهي سوچ به هاڻي سامراجي سوچ بڻبي پئي وئي ۽ ماڻهن کي اهو ۽ ايترو سچ ٻڌايو پيو وڃي، جيڪي ڪي مخصوص گروهه چاهين ٿا. اهو ڪنهن به صورت ۾ سمورو سچ ڪونهي. سچ اهو آهي ته عام ماڻهو سوچن ۽ لوچن ۾ نه ڪنهن کان متاثر ٿئي ۽ نه وري ان جو مطيع ٿئي. پاڻ سوچي ۽ پاڻ لوچي، پر ان سوچ ۽ لوچ جو ٻيو ڇيڙو ڪنهن ڪرسيءَ، درٻار يا سرڪار سان نه ملندو هجي.

January 4, 2019
متان وڙهندي سانهن، لتاڙجن ٻوڙا

(تو بن جاني! هيءَ جهان)

”متان وڙهندي سانهن، لتاڙجن ٻوڙا“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

”نفرت“ ۽ ”اختلاف“ ڪي برا رويا ڪونهن. ظلم سان نفرت نه ڪبي ته ڏاڍ جا ڏونگر ڪو لتاڙي نه سگهندو. اختلاف نه ڪبو ته سوچن ۽ لوچن جو نئيون راهون نه کلنديون. جيڪڏهن نفرت ۽ اختلاف انا ۽ اجائي ضد جو نتيجو آهن ته پوءِ ماڻهپي کي باهه وڪوڙي ويندي ۽ سانهن وڙهندا، نتيجي ۾ ٻوڙا لتاڙجي ويندا. ان ڪري انساني احترام، نظرين ۽ قدرن جي پاسداري کانسواءِ نفرت ۽ اختلاف بي پاڙي ول جيان جيڪڏهن ذهنن کي وڪوڙي ويندو ته وڏي تباهيءَ جو ڪارڻ ٿيندو.

مان لکندو ۽ چوندو رهيو آهيان ته سنڌ جي سورن جي ڪهاڻي اڃان پڄاڻيءَ تي نه پهتي آهي، ”جيئن ٿڌ تيئن وڌ“ جي مصداق ڌرتيءَ جي دردن ۾ پنهنجن خواهن پراون جي پرڪارن ڪري واڌ ئي ٿيندي رهي آهي. سنڌ کي فروعي مسئلن جي ور چاڙهي، حزب اختلاف ۽ حزب اقتدار جو توجهه عوامي ڀلائي وارن ڪمن کان هٽائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. ان ڪري ماڻهن جي مجبورين ۾ گهربل ڪمي اچي نه سگهي آهي، البته مايوسيءَ کي چوٽ چڙهڻ جو موقعو مليو آهي. بک ۽ بيروزگاريءَ کي اڃا ٻنجو ڪو نه آيو آهي. عوام جون اميدون اڃا پوريون نه ٿيون آهن. عوام ۽ سياستدان کي هڪ ٻئي کان الڳ ڪري، ڪن شاهينگن نادري حڪمن ۽ حڪمت عملين سان سنڌ جي روشن مستقبل ۽ خوشحاليءَ تي ڌاڙا لڳايا آهن. ڪن پارٽين جي ناعاقبت انديش ويڙهاڪ هراول دستن سياسي برتري حاصل ڪرڻ لاءِ ڏاڍ، ڏهڪاءَ ۽ دهشتگرديءَ ڪاميابي جو راز بڻائي ڇڏيو آهي. اهڙيءَ صورتحال ۾ جيڪڏهن سنڌ جا سياستدان، پوءِ اهي اقتدار ۾ هجن يا اختلافي صفن ۾ شمار هجن، کين سنڌ جي عظيم تر مفاد ۾ ائين هلڻ گهرجي، جيئن هو پلصراط تان گذري رهيا هجن، انهن کي جيڪڏهن مسهائپ جو مرض وٺي ويندو ۽ معامله فهميءَ بدران جيڪڏهن مونجهارن جو شڪار ٿي ويندا ته نقصان سنڌ کي ئي ٿيندو.

خيرپور ۽ سانگهڙ جي ڏکوئيندڙ واقعن کانپوءِ سنڌ ۾ حڪومت مخالف اتحاد قائم ٿيڻ هر ساڃاهه وند ماڻهوءَ کي سوچڻ تي مجبور ڪري ٿو. ڪي ماڻهو سوچيندا ضرور ته اهو سڀ ڪجهه اصولن، نظرين ۽ قدرن جي پاس خاطريءَ جو نتيجو آهي، يا ڪن خاص مقصدن لاءِ ٿيندڙ نئين ويڙهاند جي شروعات آهي؟ اهو شخصيتن جي عدم پسندي ۽ انا جو روپ آهي يا ڪنهن مثبت تبديليءَ جو اهڃاڻ آهي؟

اقتدار ۽ اقتدار کان ٻاهر سياستدانن ۾ اصولي اختلاف بهتر حڪمرانيءَ جي ضمانت ۽ عوامي خيرخواهيءَ جو پڙاڏو ٿيندو آهي. پر اهو پڙاڏو جيڪڏهن جنگ جي نادن ۾ تبديل ٿي ويندو ته مصيبت ۾ ماروئڙا ۽ سانگيئڙا اچي ويندا. بي ڏوهي نشانو ٿيندا ۽ پوءِ ڪانون کي لڙ مان مزو ايندو ۽ هار جيت جا نتيجا ڪنهن ٻئي جي جهوليءَ ۾ پوندا. پاڻ تماشبين طور اهو ڏسندا ئي رهجي وينداسين. ان ڪري سنڌ جي صورتحال هر ڪنهن سياستدان کان وطن دوستي ۽ عوام-دوستيءَ واري تدبر جي تقاضا ڪري ٿي. سنڌ اهڙي سياسي ويڙهاند ۽ ڌماچوڪڙي کي برداشت ڪرڻ جي سگهه نه ٿي رکي، جنهن ۾ ان کي يا عوام کي ڇيهو رسي، جنهن ۾ دلين ۽ ذهنن جي تقسيم ٿئي ۽ رت سان ليڪا ڪڍي سنڌ جي سياست جي نئين نموني سان نقش ونگاري ڪئي وڃي.

هونئين به سياستدان چوندا آهن ته ”عوام ئي اصلي قوت جو سرچشمو آهي.“ ان ڪري جهڙيءَ ريت اقتدار ۾ اچي عوامي ڀلائي جا ڪم نه ڪرڻ گناهه آهي، اهڙي ريت اختلاف ۾ رهي، عوام کي سبز باغ ڏيکارڻ يا انهن کي پنهنجي مقصدن لاءِ مڇرائڻ سياسي ڪلچر نه پر سياسي ڏوهه آهي. ان ڪري حالتن جو اٺ ڪهڙي به پاسي ليٽي، پر عوام جي احترام ۽ عزت مال ۽ جان کي ٻنهي ڌرين مان ڪو خطرو هئڻ نه گهرجي. ائين نه ٿئي جو وڙهن سانهن ۽ لتاڙجن ٻوڙا. هن موڙ تي ٻنهي ڌرين تي واجب ٿئي ٿو ته عوام کي اعتماد ۾ وٺي سموريءَ صورتحال کان آگاهه ڪن، پنهنجي اقتدار يا اختلاف جي حڪمت عمليءَ جي کليل لفظن، دليلن ۽ انگن اکرن سان وضاحت ڪن. پنهنجا مسئلا ۽ مونجهارا عوامي عدالتن ۾ پيش ڪن ۽ نه ڪي ماڻهن جا هجوم لڳائي، انهن کي هڪٻئي جي دوست بڻجڻ بدران دشمن بڻائي ڇڏن.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com

January 4, 2019
Contribution of the Late Makhdoom Amin Fahim (By Mumtaz Pathan)

MAKHDOOM AMEEN FAHEEM

Gul Hayat Collection/Holding of Press Clippings on Political & Social Contribution of the Late Makhdoom Amin Fahim (By Mumtaz Pathan)

”هاري وڌيڪ محنت ڪري پيداوار وڌائين: فهيم“(عبرت/20.04.1977)

”مزاری سے پروفیسر غفور اور امین فہیم کی ملاقاتیں“ (نوائی وقت/15 مئی 1985)

”مخدوم امين فهيم 22 تي هالا پهچندو“ (17.12.1986)

”آئندہ پانچ سال میں ۱۵ لاکھ نئے ٹیلیفون کنکشن دیئے جائینگے“(امن/18.01.1989)

”ٽئين دنيا جي ملڪن وٽ هڪٻئي کان سکڻ لاءِ گهڻو ڪجهه آهي: امين فهيم“ (هلال پاڪستان/16.01.1989)

”حکومت از خود لوگوں سے ٹیلی فون لگوانے کی درخواست کرے گی“ (جنگ/24.02.1989)

“Amin Fahim”(Morning News/28.04.1989)

”مخدوم امين فهيم، شهلا رحمان جي پينٽنگس جي نمائش جو افتتاح ڪيو“ (هلال پاڪستان/6.12.1989)

“Pakistan’s concern genuine: Fahim” (Dawn/07.03.1990)

”سیاست میں اختلافات ہو سکتے ہیں تشدد ٹھیک نہیں؛ مخدوم امین فہیم“ (جسارت/07.03.1990)

“Makhdoom family’s support to PPP reaffirmed” (Dawn/24.03.1990)

”محدود آمدنی والے ملازمین کا معیار زندگی بلند کیا جائیگا؛ امین فہیم“ (جنگ/30.03.1990)

“Amin Fahim, Tariq Rahim meets CM” (Dawn/15.04.1990)

“Situation is resolved politically” (Dawn/13.04.1990)

”پاکستان ٹیلیگراف اینڈ ٹیلیفون، اطلاع عام“ (ڈان/31.05.1990)

”مخدوم امين فهيم کان مطالبو“ (هلال/20.03.1990 )

”نگران حڪومت ۾ شموليت مخدوم شفيق جو ذاتي فيصلو آهي: امين فهيم“ (ڪاوش/28.08.1990 )

”اسان ڀٽو خاندان سان نڀائڻ جو وچن ڪري ڇڏيو آهي: امين فهيم“ (ڪاوش/14.09.1990)

”بدعنوانين ۾ ملوث هاڻي فرشتا بڻجي ويا آهن: امين فهيم“ (ڪاوش/19.09.1990)

”حکومت انتخابات کے انعقاد کی ذمہ داری پوری کرے؛ مخدوم امین فہیم“ (جنگ/30.09.1990)

”امين فهيم نازدگي جو فارم داخل ڪرايو“ (ڪاوش/12.09.1990)

”پيپلزپارٽيءَ خلاف ڪوڙي پروپيگنڊا ڪئي پئي وڃي: امين فهيم“ (هلال پاڪستان/18.10.1990)

”پيپلزپارٽي بينظير جي قيادت ۾ متحد آهي: امين فهيم“ (هلال/03.11.1990)

”امين فهيم جي لنڊن ۾ ڄام صادق سان ملاقات“ (ڪاوش/19.10.1991)

”پیپلزپارٹی نے کسی سے انتقام نہیں لیا تھا:مخدوم امین فہیم“ (جنگ/4.12.1991)

“Lovalty with PPP firm, says Fahim” (Dawn/06/03.1991)

“Fahim rules out parting of ways with PPP” (Frontier Post/15.03.1991)

“Amin Fahim denies Press reports” (Dawn/15.03.1991)

”پارٽي اجازت ڏي ته وزيراعليٰ ٿيڻ لاءِ تيار آهيان: مخدوم امين فهيم“ (عوامي آواز/17.03.1991)

”جام صادق اور پیپلزپارٹی میں مفاہمت ہونی چاہیئے؛ امین فہیم“ (جنگ/04.05.1991)

”پیپلزپارٹی سے مخدوم خاندان کی وابستگی شکوک سے بالاتر ہے“ (جنگ/09.05.1991)

”ہم لوگ بے بس اور جام حکومت کے رحم و کرم پر ہیں؛ مخدوم امین فہیم“ (جنگ/14.06.1991)

”پیپلزپارٹی نے تحریک چلانے کا فیصلہ کیا تو عمل کریں گے؛ امین فہیم“ (جنگ/17.06.1991)

”مخدوم نوحؒ کی خدمات بین الاقوامی نوعیت کی حامل ہیں؛ امین فہیم“ (جنگ/21.06.1991)

”مخدوم امین فہیم نے کالج کا افتتاح کیا“ (جنگ/23.06.1991)

“Shuja’ at fetes Amin Fahim”(Frontier Post/05.09.1991)

“Pagharo, Benzir agree on Amin as Sindh CM”. (Frontier Post/18.09.1991)

“Fahim blocking moves to bring Makhdooms in Government fold” (Frontier Post/24.09.1991)

”حکومت اور اپوزیشن میں مصالحت قومی مفاہمت کا تقاضا ہے؛ امین فہیم“ (جنگ/24.09.1991)

“Makhdoom Amin’s important mission to Islamabad?” (Frontier Post/29.09.1991)

“Makhdooms to to on backing PP” (Dawn/15.10.1991)

”ڄام صادق ٻن هفتن ۾ سنڌ اچي ذميواريون سنڀاليندو: امين فهيم“ (ڪاوش/02.11.1991)

”بينظير ڀٽو ۽ امين فهيم ۾ عليحدگيءَ ۾ ملاقاتون“ (ڪاوش/07.11.1991)

”هالا ۾ امن فهيم، مخدوم رفيق ۽ ٻين بينظير جي آجيان ڪئي“ (ڪاوش/08.11.1991)

”بدستور پیپلزپارٹی میں ہوں، جام صادق سے پرانے روابط ہیں؛ امین فہیم“ (جنگ/16.11.1991)

”مخدوم امین فہیم کی الطاف حسین سے ملاقات“ (جنگ/22.11.1991)

“Amin Fahim calls on Altaf” (Dawn/23.11.1991)

Fhim-Altaf meeting welcomed” (Dawn/25.11.1991)

”سنڌ ۾ وزات اعليٰ جو اميدوار ناهيان: امين فهيم“ (هلال پاڪستان/26.11.1991)

”امین فہیم اور طارق رحیم کی پیر پاگارا سے ملاقات“ (جنگ/30.11.1991)

“Question of the Week” (Frontier Post/16.12.1991)

”ائين پيو لڳي ته ڪجهه نه ڪجهه ٿيڻ وارو آهي: امين فهيم“ (ڪاوش/13.12.1991)

“Amin Fahim explains position” (Dawn/10.01.1992)

”مخالف ڌر خلاف حڪومتي رويو خطرناڪ آهي: امين فهيم“ (عبرت/10.01.1992)

(امن/10.01.1992)“کوئی پیشکش ہوئی تو فیصلہ پارٹی کی قیادت کرے گی؛ امین فہیم

”پیپلزپارٹی کو چھوڑنے کا سوال ہی پیدا نہیں ہوتا؛امین فہیم“ (امن/10.01.1992)

“Fahim calls for Sindhi-Mohajir conciliation” (Dawn/01.03.1992)

“Makhdooms ‘Part of APC drive’ (News/1.03.1992)

“Amin Fahim rejects govt offer” (Frontier Post/02.03.1992)

“Makhdoom family will not betray PPP: Amin Faheem” (Frontier Post/02.03.1992)

”پارٹی کو جام صادق سے تعلقات پر قربان نہیں کیا جا سکتا؛ امین فہیم“ (جنگ/02.03.1992)

”کسی خوشی فہمی کی بجائے جام صادق کی صحت یابی کی دعا کی جائے؛ امین فہیم“(جنگ/03.03.1992)

“Fahim condemns Hala Killings.”(News/03.03.1992)

”سندھ کو آئینی بحران سے بچانے کیلئے مظفر شاہ کو ووٹ دیا؛ امین فہیم“ (جسارت/12.03.1992)

“Amin Fahim to support Shahnawaz” (Dawn/16.04.1992)

“Makhdoom Amin Fahim protective bunds” (Dawn/01.10.1992)

“Makhdoom family wil not betray PPP: Habibullah” (Dawn/23.12.1992)

”حڪومت وطن کان وڌيڪ اقتدار بچائڻ جي چڪر ۾ آهي: امين فهيم“ (عبرت/10.01.1993)

“Makhdooms angry with Asif Zardari” (20.02.1993)

“Modern hospital to be set up in Hala”(Dawn/14.03.1993)

“Amin carries GIK message to BB” (Frontiers Post/15.03.1993)

“Fahim says no differences with PPP” (Dawn/5.06.1993)

”مخدوم امين فهيم جي ڪاميابي ثابت ڪري ڇڏيو آهي ته پ پ ڪامياب ٿيندي“ (ڪاوش/15.09.1993)

“PPP wins NA seat ahead of polls” (Frontier Post/14.09.1993)

“Amin bags a Sindh seat” (Frontier Post/15.09.1993)

“Amin Fahim’s victory unnerves PML (N): Ch.Mukhtar” (Frontier Post/15.09.1993)

“Amin Fahim declared elected officially” (Dawn/15.09.1993)

“Benzir welcomes Makhdoom’s election” (Dawn/15.09.1993)

”بنا مقابلي ڪاميابي تي مان الله تعاليٰ جو شڪرانو ادا ڪريان ٿو: مخدوم امين فهيم“(هلال پاڪستان/15.03.1993)

”سنڌ جي وزارت اعليٰ بابت ڳالهائڻ قبل از وقت ٿيندو: امين فهيم“ (عبرت/15.09.1993)

”مخدوم امين فهيم صوبائي سيٽ تان به بنا مقابلي ڪامياب (15.09.1993)“

”اسان خوشگوار ماحول جا خواهان آهيون: امين فهيم“ (عبرت/15.09.1993)

”پي پي سڄي ملڪ ۾ شاندار سوڀ ماڻيندي: مخدوم امين فهيم“ (عبرت/15.09.1993)

“Fahim for national cohesion” (Star/16.09.1993)

”اسان سڀ ڀائر پاڻ ۾ گڏ ۽ متحد آهيون:مخدوم امين فهيم“ (هلال پاڪستان/15.09.1993)

”مخدوم امين فهيم سنڌ جي وڏي وزير بڻجڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو“ (ڪاوش مئگزين/22-28 سيپٽمبر 1993)

“Amin says no deal made for his electi on” (Dawn/24.09.1993)

”مخالفن سان ڪو سمجهوتو نه ڪيو اٿم: امين فهيم“ (ڪاوش/24.09.1993)

“Amin Fahim’s vehicle snatched” (Frontier Post/25. 9.1993)

”بينظير جي ڪري مخدوم شاهنواز کي مون معاف ڪيو آهي: امين فهيم“ (ڪاوش /25.09.1993)

“Hala-PPP ties unbreakable: Fahim” (Frontier Post/26.09.1993)

“People urged to safeguard rights of each other” (Dawn/28.09.1993)

(جنگ/24.10.1993)“سندھ کے عوام خود کو دوبارہ غیر محفوظ محسوس کر رہے ہیں؛ امین فہیم

“Amin denies differences with party leadership.” (Frontier Post/26.10.1993)

“Vote for an agenda for change Vote for Pakistan People’s Party” (Dawn/05.10.1993)

“Amin Fahim vows to develop Sindh” (Dawn/06.10.1993)

“Fahim for MQM role to solve problems” (Frontier Post/13.10.1993)

”پيپلزپارٽيءَ سان اختلافن جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي:امين فهيم“ (جاڳو/26.10.1993)

”بينظير جي چيئرپرسن ٿيڻ سان متفق آهيان: امين فهيم“(هلال پاڪستان/07.12.1993)

“Amin Fahim likely to resolve difference with PPP” (Frontier Post/25.02.1994)

“Relations between Makhdooms, Bhuttos unbreakable: Amin” (Dawn/04.03.1994)

“Makhdooms allegiance to PPP reaffirmed” (Dawn/11.01.1994)

“Amin unhappy with his portfolio” (Frontier Post/01.02.1994)

“Amin denies contact with PM” (Frontier Post/18.02.1994)

”وزيراعظم ۽ مخدوم خاندان وچ ۾ سرچاءُ ٿي ويو“ (برسات/04.03.1994)

“Amin denies connections with Sindh Adabi Board” (Frontier Post/07.04.1994)

”سنڌ جو ورهاڱي جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي: امين فهيم“ (عوامي آواز/03.12.1994)

“Fahim’s plea for strong federation” (Frontier Post/ 21.01.1995)

“Fahim denies meeting with Altaf” (Dawn/07.03.1995)

”الطاف حسين سان ملڻ لنڊن نه ويو هئس: امين فهيم“ (هلال پاڪستان/07.03.1995)

“Development Projects to be completed soon: Fahim.” (Dawn/11.04.1995)

“Govt committed to solve masses’ problems” (Frontier Post/28.04.1995)

”سنڌ جي ترقي ۽ خوشحاليءَ لاءِ امن ضروري آهي: مخدوم امين فهيم“ (هلال پاڪستان/25.05.1995)

“Fahim denies meeting Altaf.” (Dawn/25.07.1995)

“Fahim Commando arrested”. (Dawn/07.08.1995)

“Fahim planned to kill PM.” (Dawn/07.08.1995)

“Govt. committed to solve residential problems: Fahim”. (Frontier Post/19.08.1995)

“Message as Minster for Housing and works” (Dawn/25.09.1995)

“Fahim ready to mediate between PML and PPP” (Dawn/16.11.1995)

”حڪومت پنهنجو آئيني مدو پورو ڪندي: امين فهيم“ (هلال/20.09.1996)

”سندھ حکومت کی تشکیل پر امین فہیم اور صبغت اللہ راشدی میں اتفاق“۔ (جنگ/ ۱۵ فروری ۱۹۹۷)

”الطاف حسین سے فون پر گفتگو اطمینان بخش رہی؛ امین فہیم“ (جسارت/15.02.1997)

”ملڪي معيشت تباهه ۽ امن امان خراب ٿي رهيو آهي: مخدوم امين فهيم“ (هلال/10.02.1998)



January 4, 2019
“DUKHYO DEH SUNDAR SAPNA”. By the late Azad Jatoi.

FROM GUL HAYAT COLLECTION :

“DUKHYO DEH SUNDAR SAPNA”. By the late Azad Jatoi.

Teacher play vital role in the society. Educational institutions are ‘Men-making factories’ and the credit of their all production goes to teachers. My father, Dr. Dur Muhammad Pathan remained teacher/professor and is Ph.D guide. Most of his students have earned name & fame in their respective fields. Eminent Scholars like Dr. Bashir Ahmad ‘Shad’ and his son Dr. Ahsan ‘Danish’, famous poet Ahmad Ali ‘Sabir’ and short story writer the late Azad Jatoi etc.

Azad Jatoi was student of my father while he was studying in Government High School, Dokri. He passed V1,V11& V111 with my father as his Class Teacher. Azad was from the family of Comrade Hyder Bux Jatoi and Moulvi Ghulam Rasool Jatoi (famous poet & freedom fighter). Azad was inspired from both, his family and teacher. He founded Daily ‘Moonal’ that is edited by his wife Hasina Jatoi from Karachi. This book has been published by that great lady in 2011. I am sharing photo of the title page of that book. It is available in Gul Hayat and is worth to be read. (Mumtaz Ali Pathan)

بابو سائين ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ ن فقط هڪ تاريخدان ۽ محقق طور سنڌ جي خدمت ڪري پيو پر هن ڪيترن ئي اهڙن شاگردن کي پڙھايو آھي جن پنهنجي پنهنجي شعبي ۾ نالو ڪمايو آھي. تحقيق جي دنيا جا ٻ اهم نالا ڊاڪٽر بشير احمد شاد پٺاڻ ۽ سندس فرزند ڊاڪٽر احسان دانش بابا جا شاگرد آھن. اهو خڳد رڪارڊ آھي ت پئ ۽ پٽ بابي کان علم پرايو.

مرحوم آزاد جتويئ ڦوه جوانئ ۾ وفات ڪئي. مرحوم ٽي سال بابي وٽ پڙھيو هو. هو ادب جي دنيا ۾ ڪهاڻيڪار طور سڃاتو ويندو هو. هن ڪراچئ مان “مومل“ اخبار ب ڪڍي جيڪا سندس وني حسينا جتوئي اڄ ب ڪڍي ٿي. ڪهاڻين جو هي ڪتاب ب سندس ونيئ 2011 ۾ شايع ڪرايو. ڪتاب پڙھٻ وٽان آهي.(ممتاز علي پٺاڻ)

December 27, 2018
“ڪانگريس پارٽيءَ جا ڊاڪيومينٽس”

“ڪانگريس پارٽيءَ جا ڊاڪيومينٽس“.

( بابا سائينءَ جي نوٽس مان).

سنڌ سان محبت جي ڳالھ تہ ھر ڪوئي ڪري ٿو پر ھن ڌرتي ماتا جي شاندار ماضي کي محفوظ ڪرڻ واري خدمت ڪو ڪو ڪري ٿو. انگريزن جي دئور ۾ 45 کن سياسي پارٽيون، پريشر گروپ ۽ تحريڪون سرگرم عمل رھيون انهن سمورين پارٽين جي قيام ۽ ڪارڪردگيءَ ۽ انهن جي اڳواڻن توڙي عھديدارن بابت بابا سائين گل حيات ۾ ھزارن صفحن جو مواد گڏ ڪيو آھي.جيڪڏھن سراسري طور تي ھڪڙي پارٽي تي ھڪ ڪتاب ڇپرائجي تہ اھي جھڙوڪ 45 ڪتاب ٿي ويندا .پر مسلم ليگ خلافت تحريڪ ۽ ڪانگريس اھڙيون پارٽيون آھن جن تي 4 يا 5 ڪتاب لکي سگھجن ٿا .بابا سائين ايترو مواد گڏ ڪيو پر نہ تہ ڪنهن حڪومت کي ھوش اچي ٿو نہ وري اشاعتي ادارن کي جوش اچي ٿو تہ اھو مواد ڪتابي صورت ۾ ڇپرائن.

اڄ جن ڊاڪيومينٽس جو فوٽو شيئر ڪري رھيو آھيان اھي ڳوٺ ٻٽڙا نچڻمل،ضلعي دادو جي ڪانگريس ڪاميٽي جا 3 ڊاڪيومينٽس آھن. پھريون آھي “وائوچر فارم“ ٻيو آھي جلسي ۾ شرڪت جو “دعوت نامو“ ۽ ٽيون آھي ڪانگريس پارٽي جي “ميمبري جو سرٽيفڪيٽ“ . انھي ميمبري واري سرٽيفڪيٽ جو پنو خود ڳوٺ ٻٽڙا پوسٽ اسٽيشن بالي شاھ جي ڪانگريس ڪاميٽيءَ جو ٺھيل آھي.مطلب تہ انگريز جي دور ۾ سنڌ جي ڪيترن ڳوٺن ۽ شھرن ۾ ڪاغذ پاڻ ٺاھيو ويندو ھيو. ھنن ٽنھين ڊاڪيومينٽس پڙھڻ مان اھا بہ خبر پوي ٿي تہ دادو شھر ۾ ھڪ مکڪي بازار بہ ھئي جنهن ۾ شيوا پرنٽنگ پريس ھئي جنهن ۾ دعوت نامي وارو ڊاڪيومينٽ شايع ٿيو. انھي ڪانگريس شاخ ۾ ٻيا ڪھڙا ميمبر ھيا وڏي انگ ۾ ماڻھن جي لسٽ بہ بابا سائين ترتيب ڏني آھي جيڪا ڪيترن ئي صفحن تي مشتمل آھي. ھاڻي ھن ڳالھ مان اھو اندازو لڳائي سگھجي ٿو تہ ھڪ ڳوٺ جي فقط ھڪ پارٽي جي شاخ جو احوال ايترن صفحن تي بابا ھٿ ڪيو آھي جڏھن تہ ڪانگريس وانگر مسلم ليگ ۽ خلافت ڪاميٽي جون بہ اھڙن ڳوٺن ۽ شھرن ۾ شاخون قائم ٿيل ھيون. ھن جو مطلب اھو ٿيو تہ سنڌ جي ھڪڙي ھڪڙي ڳوٺ جي سياسي تاريخ تي ڪتاب لکي سگھجي ٿو.ڪم تمام وڏو آھي پر اسان وٽ محنت جو جذبو گھٽ آھي نہ تہ سنڌ جي سياسي تاريخ تي ئي ھڪ الڳ انسڪائيڪلو پيڊيا تيار ڪري سگھجي ٿي. (ممتاز پٺاڻ)

December 27, 2018
PIR OF BHARCHOONDI DISCUSSED IN GOVERNMENT REPORTS AND SINDH LEGISLATIVE ASSEMBLRY IN 1940 & 1941. By. Dr. Dur Muhammad Pathan.

PIR OF BHARCHOONDI DISCUSSED IN GOVERNMENT REPORTS AND SINDH LEGISLATIVE ASSEMBLRY IN 1940 & 1941. By. Dr. Dur Muhammad Pathan.

DUR MUHAMMAD PATHAN·WEDNESDAY, 16 DECEMBER 201513 reads

Facts are yet to befound but it has been stated that Pir of Bharchoondi took active part in themovement for the restoration of Masjid Manzilgah and his son was humiliated byHindus in Sukkur. The murder of Kanwar Bhagat took place soon after this ugly eventand Hindu Press gave the impression that all it was done in reaction of thehumiliation of the son of Pir of Bharchoondi.In this way, Pir became the symbolof anti-Hindus in the then Sukkur district. During Sukkur riots so manydeputations of Hindus from Sukkur, Rohri and Pano Aqil visted DistrictAdministration and demanded protection with special reference to any actionfrom Pir of Bharchoondi or his followers. From the middle of 1940, a wave oflawlessness to birth in this area.More violent crime against Hindus in SukkurDistrict were witnessed. Pir of Bhachoondi was arrested at Sukkur on the 8thof October, 1940, under the Bombay Regulation XXV of 1827 and was brought thesame day to Karachi. His son disappeared in Bahawalpur State The Governmentintended to arrest him also. His arrest occupied a prominent place in all the newspapers.The ‘Hindu’ remarks that the action of the Government was opportune, proper andjustified, as the Pir had hand in all the murders which were committed in theRohri Division. The ‘Sansar Samachar’ congratulates the Government upon the step. The ‘Qurbani’ is not satisfiedwith the arrest under the Regulation of 1827 and suggests that the Pir should be tried and awarded aheavy sentence. The ‘Shikarpur Gazette’ remarks that although the arrest is belated it has given considerablesatisfaction to the oppressed Hindus and has infused a new life into them. The ‘Hayat’states that the Pir has been arrested to please the Hindus and will be set freewhen Government wish to please the Muslims.The paper suggested that he shouldbe tried in an open court. The ‘Bab-ul-Islam’ and ‘Paigham-Sulh’ also write inthe same strain. The ‘Al-Wahid’ however, remarks that the internment of the Pir of Bhachoondi would be futile so long as there is no changeof heart among the Hindus and Muslims. The Hindu press commented at length over themurders which were committed in the Rohri Sub-Division during last fortnight. On 5thNovember four dacoits attacked the village of Sumar, killed one Hindu andinjured four others. events of same nature took place in the length and breadthof Sukkur District. Rumours were currentin Karachi that large scale trouble involving raids from Baluchistan andBahawalpur by the followers of the Pir of Bharchoondi were to be concertedduring the Ramzan Eid gathering and theDistrict Magistrates of Sukkur, Larkano, and upper Sindh Frontier were warnedto keep a close watch on the sitation and take the maximum precautions. TheEid, however, passed off peacefully. The Report/Letter of 6th of November, 1940 by the Governor of Sindh to the Viceroy ofIndia to apprise him of the Sindh situation, also includes this subject. Itthrows light on un-told aspects of the story. He writes: “ The actual arrestwas easily effected, but we have not succeeded yet in capyuring his son, who isreally the more active agent for evil. The trouble is that not only is thecountry extremely difficult, but escape is easy into Bahawalpur and also on thesouth-east towards Rajputana. We have been told at different times that his son has been in hiding in Jaipur andJaisalmir, but we have no confirmation of that. The Bahawalpur authorities hadno desire to shelter either Pir or his son and in fact they have expressedthemselves as ready to co-operate. The Muslim League under the guidance of Sir Abdullah Haroonand Pir Ali Muhammad Shah Rashdi first took up the line that there was no caseof any sort against the Pir and he should not have been arrested. As, however,the series of murders on very much the same pattern continued after the arrest andit becomes increasingly evident that these were being carried out by the adherents of the Pir, theauthorities of the Muslim League found themselves some what embarrassed. Soalso did two of my Ministers, namely the Chief Minister (Mir Bandah Ali) and G,M.Syed, who had shown themselves undulysympathetic towards the Pir of Bharchoondi and had tried to get me to take intoconsideration a proposal that he should be released from jail but required tolive in a house in Karachi. I told them very frankly that until I had got thePir’s son in jail and until I was satisfied that we had got on top of thistrouble, I would not give any consideration to any proposal for releasing Pirfrom his present custody. Three of my Ministers went to visit the Pir in jailand first I heard of it was after the visit had taken place:; but I do not think I could have taken objectionto their paying a visit, because it was easy for them to say that they wereanxious to induce the Pir to realize the folly and wickedness of his ways andexercise his undoubtedly wide influence for the restoration of peace.Mr.G.M.Syed, however, has created a very bad impression among the Hindus by hisaction in taking to the jail a present of fruit and sweets for the Pir. The next move came three or four days ago from Sir AbdullahHaroon, who now appears to have reached the conclusion that the Pir and his sonand their followers are responsible for these outrages on Hindus and moreoverthat if these outrage continue it would be difficult for the Muslim LeagueMinistry to servive. He was alliowed two interviews with the Pir and claimed to be convinced thatthe Pir was prepared to co-operate in stopping the murders. My Ministers agreedwith him and we got as far as bringing down to Karachi one of Pir’sKhalifas who was under preventive arrestunder the Sindh Frontier Regulation. Theidea underlying this plan of the Muslim League was that Pir should give anautographed letter to each of three of his Khalifas at present under detentionand that Sir Haji Abdullah Haroon himself should proceed to Sukkur and offersecurity to the District Magistrate, Sukkur, for the good behaviour of thesethree persons if released. On release, these persons were to proceed to threecentres,(1) the Pir’s own home, (2) in the Jacobabad District and (3) inBaluchistan, and convey the message of the Pir contained in the autogaphedletter that the murders were to cease. One of the Khalifas was produced hereyesterday, but the arrangement broke down because Sir Haji Abdullah Haroonannounced that he was unable to leave Karachi for Sukkur owing to his agitationover an incident in a mosque which had taken place the night before. Hesubsequently sent a second letter giving further reasons why he was unable to leave Karachi, to effectthat only one of the Pir’s Khalifas had been brought down and that he would notbe sufficient for that purpose. Actually, it is pretty clearthat he decided that he cannot carry on the terms of his offer and that he doesnot wish to be in any way responsible……………(The letter is lengthy, hence threeparas are left because of less importance)……… That is all that I can say at present. I have it in mind ifany further trouble occurs, to convey a message to Pir of Bharchoondi that heis running the risk of being transferred to the Andmans or some equallyunpleasant place. I trust that there may be no need to make any such proposalto you and I am having tha law on the subject examined.” Pirs of Bhachoodi, their political and religious strategies/policesis very important topic to be studied with care and research methodologies and a lot of material is available on topicin newspapers, official reports and other sources. I have touched the subjectso as to invite attention of lovers of Sindh history with request that it is needof hour to revisit, revise and recompile our history. What we are being toldabout our past is not true. We need and deserve truth. In 1941 son of Pir of Bharchoodi was arrested in Karachi. The matter release and arrests was discussed in the Sindh Legislative Assembly. It will be matter of interest for young generation of our time to know that who moved Adjornment Motion in the Assembly and who participated in the debate. Therefore, relevant portions from the proceedings are reproduced as under: 26th February, 1941 Adjournment Motion- Release of Pir of Bharchundi. Now come the adjournment motions. I will first take up adjournment motion No. 3 of the honorable member Mr. Khoso. The adjournment motion reads as follows:- “This House do now adjourn to discuss a definite matter of urgent public importance and of recent occurrence, namely, the failure of Government to effect immediate release of Pir Saheb of Bharchundi who has been detaind under the Bombay Regulation XXV of 1827.” The honorable member should now satisfy me that this is a matter of recent occurrence because Pir Saheb was arrested and detaind in October 1940 and so it cannot be either a matter of recent occurrence or urgent. Mr. M. A. Khoso: My submission, Sir, Is this. The matter reffered to by me in the motion is urgent and it does not lose its urgency because the Pir Saheb has been in jail for a number of months. On a previous occasion your honour has ruled that if the thing continues then………… The Honorable the Speaker: Will the honorable member quote the ruling? MR.M.A.KHOSO: No, Sir, I have not got the ruling before me, but I will just refer to the ruling of the Speaker of the Central Assembly upon which you had relied in your ruling. There the Speaker said that the adjournment motion moved did not refer to a single specific matter but referred to a number of incidents which had taken place in the Frontier Provinces. The Honorable the Speaker: Let the honorable member read the adjournment motion in question. Mr. M. A. Khoso: Yes, Sir, I refer to page 21 of rulings from the chair, where the following appears:- “Honorable members know that a motion for adjournment of the House can only be allowed for the purpose of discussing a definite matter of urgent public importance. Such a motion must be restricted to a single specific matter of recent occurrence and urgent nature. I do not see any reason why none of these incidents of recent occurrence was specifically put down in the notice of the motion of adjournment.” Then at page 22, he says:- “Not a single definite measure of a repressive character has been mentioned in this motion.” I have here definitely referred to one single specific incident, namely, the detention of Pir Saheb of Bharchundi. Because a number of months…….. The Honorable the Speaker: Today it is 26th of February 1941. Mr. M. A. Khoso: Because a number of months have elapsed since his arrest, the fact remains that he is still in jail and Government have failed to effect his release. I am referring to the failure of the Government to effect his release. Now, the matter is adjourned because it concerns the liberty of an individual who is not only respected and revered but actually followed by thousands of his disciples belonging not only this Province but outside also. Mr. N. A Bechar: Are you one of them? Mr. M. A. Khoso: Yes, I am one of those who respect him. The Honorable Khan Bahadur M. A Khuhro: Are you his follower? Mr. M. A. Khoso: Yes, I am. Now, Sir, this is a matter which concerns thousands, nay lakhs of people belonging to this Province. Not only his followers but even other Muslims have expressed their anxiety. People from constituency from which I come have sent me telegrams and resolutions and have waited on deputations on the honorable the Premier and practically every Minister. Now, Sir, before proceeding further with this matter, I would refer you to May’s Parliamentary Practice, page 248, where it is said that motions have been ruled out of order when it appeared that the administrative responsibility of the Government was not involved or there had not been any departure from the ordinary administration of law. My submission is that there has been a departure from the ordinary administration of law because the law applied in this case is an antiquated law which has never been put into practice and perhaps in Sindh this is the first time when a person has been arrested and detained, after the introduction of Provincial Autonomy, under this antiquated piece of regulation law. The Honorable the Speaker: Under what regulation has he been detained? Mr. M. A. Khoso: Regulation XXV of 1827. I would refer you, Sir, to page 33 of rulings of the Central Assembly. There an adjourning motion was tabled regarding the externment of Maharaja of Nabha. The Speaker said: “I know that during the last year two years attempts have been made several times to riase a debate on the Nabha affair in some form or the other and I have always resolved such debates.” Now, Sir, it was disallowed not because the incident was a continuing incident but on other grounds. The Honorable the Speaker: The honorable Member is quoting rulings against himself. (Laughter.) Mr. M. A Khoso: There the Speaker held that the adjournment motion must not deal with a matter between the Government and the State and not because the matter was continuous. There the matter raised in the adjournment motion was an issue between the Governor General in Council and the State. I will read out the whole ruling. The Honorable the Speaker: I have understood it. It does not help the honorable Member, I can assure him. I will not be convinced therefore he should go further. There the matter was between the Government and a State; therefore it is quite a distinct question. That analogy does not apply here. He should proceed further. Mr. M. A. Khoso: Sir, the first thing about it is that the civil liberties of the gentlemen have been attacked under an antiquated law. Speaker’s Ruling The Honorable the Speaker: Now I would like to remind the honorable member Mr. Khoso and Honorable members of the House that honorable member Mr. Khoso had moved an exactly similar motion on 28th November 1940. It was as follows:- “This Assembly do not adjourn to discuss a definite matter of adjourn public importance and of recent occurrence, namely the arrest and confinement till today of Pir Saheb of Bharchundi.” Now the same type of adjournment motion has been reproduced and repeated, believing that this can have the same effect as a continuous offence under the Indian Penal Code. I don’t think it will have the same effect as that. The honorable member believes that the Pir Saheb’s detention every day is a specific matter of urgent public importance on which an adjournment motion can be moved and Government censured. As the Pir of Bharchundi was arrested and detained since 8th October, which means round-about 142 days, therefore according to honorable member Mr. Khoso there are so many specific matters. It means they are combined into one motion. The honorable member knows that one of the ingredients of an adjournment motion is that it must raise one definite issue. Now there will be 142 definite issues compressed into one adjournment motion. It will be incongruous and absolutely irrelevant to the rules and the procedure so far followed in practice. Of course I sympathize with him and I quite appreciate the sentiments underlying this motion and the sentiments of his constituency which he expressed, but I cannot help him in this because I am preacher of the law and the rules. If I allow the motion of this kind now, It will form precedent and then every matter of this nature or a different kind of nature can be repeated from time to time and there will be no finality. Therefore he can seek his remedy somewhere else. So far as this adjournment motion is concerned, I am only sorry that I shall have to rule it out of order.

5th March, 1941 Release of Pir of Bhurchundi—Statement by the Honorable Premier on— Mr. M. H. Gazdar: Sir, I want some information from the Honorable Premier. I have heard that the Government proposes to release the Pir of Bhurchundi. I want to know whether the premier has any information to give, or any statement to make in this connection. The Honorable Mir Bandehali Khan Talpur: I have nothing to say unless the honorable Member wants to ask some question on the subject. The Honorable the Speaker: The honorable member wants to know whether the government are going to release the Pir of Bhurchundi. The Honorable Mir Bandehali Khan Talpur: I have tendered my constitutional advice to his Excellency the Governor that the time has come when the conditions in Sindh have changed for the better and so the Pir of Bharchundi may be released. Khan Bhadur A. K. Gabol: May I know from the Honorable the Leader of the House whether it has personal opinion that he has tendered to His Excellency? The Honorable the Speaker: His constitutional advice, in his capacity as a Minister of Government, for the Pir to be released. Khan Bahadur A. K. Gabol: I want to know if under the Act, the Honorable Premier has the authority to release any prisoner. The Honorable the Speaker: That is a legal Point which needs not to be discussed here. Khan Bahadur A. K. Gabol: Sir, It is an important point. The premier has made a statement that he is requesting or advising His Excellency to release the Pir of Bharchundi. That means he is leaving the whole matter to His Excellency the Governor. He has sent the whole papers to him. If therefore the Pir of Bharchundi is not released naturally His Excellency the Governor will be blamed. The Honorable the Speaker: This is a constitutional matter to which the honorable member need not refer now. It is a matter between His Excellency the Governor and the Honorable Premier. As a matter of fact The Honorable Minister can tender any advice he likes to His Excellency and orders will be issued in His Excellency’s name. Mr. M. A. Khoso: I want to know when the Honorable Minister tendered his constitutional advice. The Honorable Mir Bandehali Khan Talpur: Eight or Ten days ago. Mr. Ghanshyam Jethanand: I want to know whether the advice was given by the Premier by himself or with the concurrence of other Ministers also. The Honorable the Speaker: He said on his own account. He is Minister for Law and Order. Mr. Ghanshyan Jethanand: I ask the question because I understaned there are several matters in which the Minister act together. The Honorable the Speaker: Has he acted in his capacity as Minister for Law and Order or on the behalf of the Whole Government? The Honorable Mir Bandehali Khan Talpur: I am not answering that question. The Honorable the Speaker: Now let us go over to other business.

6th March, 1941 Adjournment Motions I have received two adjournment motions from the honorable member Mr. Muhammad Amin Khoso, but have had no time to look into them and so I shall consider them this evening and then give my ruling tomorrow. Now the Demands for Grants. Adjournment of the House- Discussion on.— Mr. M.A. Khoso: Yesterday you had promised to see his Excellency the Governor today to adjourn for tomorrow. The Honorable the Speaker: I was granted an interview by his Excellency the Governor this morning and I placed before him the view of the majority of this House that they were opposed to the postponement of the proceedings of the House today and tomorrow, of course, I could not adjourn. I conveyed this information to His Excellency. He also constitutionally could not interfere in the situation. It is of course for the Speaker to postpone or adjourn any proceedings but I made my position very clear to him that I am entirely in the hands of the majority and as I found in overwhelming majority in favor of the proceedings continuing, I can not help unless they have changed their minds. If the majority of the House feel inclined to assist me to adjourn the House I am prepared to adjourn it even now. Mr. R. K Sidhwa: Not at all, Sir. Mr. M.A Khoso: That may be a convention of the British Parliament, but the circumstances here are very extraordinary. Let us not in the heat of moment forget that we are doing something which is not consistent with the dignity of this Honorable House. The present Cabinet continues to be the Cabinet and the Leader of the House continues to be the Leader of the House. He has made an ordinary request and I have read out to you the ruling showing the convention of the houses of Parliament. Your honor had based your ruling the other day on the analogy of the King’s interference. But here there is no question of the King’s interference. Here the representative of one side of the House- as a matter of fact the Leader of the House- Makes an ordinary request and I think it is the height of discourtesy on our part if we do not accept his ordinary request. The Honorable the Speaker: I hope the appeal made by the honorable member will go home to this side of the House, but they do not seem to be in a mood to respond to that appeal. I am entirely in the hands of the House and I am prepared to follow the advice tendered by the honorable member; but if the overwhelming majority is opposed to it; I cannot help it. Mr. M.A. Khoso: It is not the question of the majority; it is for the honorable the Leader of the House to show sufficient reasons for adjournment.

8th March, 1948 Adjournment Motion- Detention of Pir of Bhurchundi The Honourable, The Speaker: Now, Two Adjournment Motions were given notice of by honourable member Mr. Muhammad Amin Khoso on 6th March. Then Government having resigned, I think it is not necessary for me to take the Adjournment Motions with regard to the detention of the Pir of Bhurchundi. Adjournment Motion- Arrest of Mian Abdul Karim Son of Pir of Bhurchundi Then the same honourable Member give notice of one Adjournment Motion yesterday, which reads as follows:- “That this Assembly do now Adjourn to discuss a definite matter of urgent public importance and of recent occurrence, namely, the arrest of Mian Abdul Karim Son of Pir oaf Bhurchundi with 10 followers at Karachi to-day.”. Now, I should like the honourable member to conveyance me whether has been any breach of law in arresting any body, whether there has been any deviation from the ordinary law of the land, before I can admit the Motion. Mr. M. A. Khoso: Sir, you are aware that a mistake was made by the Police Officers, in that the younger son of the Pir Sahib of Bhurchundi was arrested. The warrant was issued against his Elder Son. The younger son was arrested with 10 followers, some of whom are big zameendars. After 3 or 4 hours running about here and there, the police realized their mistake and released the Mian Sahib. I submit, Sir, that if the police were to commit such sort of mistakes, no body knows who might next have to suffer at the hands of the police. I submit, Sir, This is a matter of urgent public importance……. The Honorable The Speaker: How has there been deviation from the ordinary law of the land, which gives a grievance to the honorable Member to bring forward a censure motion? Mr. M. A. Khoso: I say, Sir, That an innocent man again whom there is nothing on record either with the police or with the magistrate was arrested. The Honorable The Speaker: for the purposes of admissibility I have to look to the form of the adjournment motion also. He says:- “….. the arrest of Mian Abdul Karim son of Pir of Bhurchundi with 10 followers….”. Now anybody could be arrested. But the point is, has he been illegally arrested or wrongfully confined? Mr. M. A. Khoso: Yes, Sir, That is my submission. The honorable The Speaker: Then the honorable member has not put it in the adjournment motion. Mr. M. A. Khoso: That does not make any deference. The Honorable The Speaker: That makes a lot of deference. Mr. M. A. Khoso: That fact is that The Mian Sahib was illegally arrested and wrongfully confined. That is why I am going to censure the Government. It is a matter of public importance and it is a deviation from the ordinary law of the land. The Honorable The Speaker: I do not dispute that the matter is of Public Importance. I am looking to the form of the Adjournment Motion. I am telling the Honorable Member he did not definitely point out in the Motion that the Mian Sahib was illegally arrested and wrongfully confined. Mr. M. A. Khoso: It is implied, Sir. The Honorable The Speaker: That should have been started. The Honorable the Minister for Law and Order may have something to say now. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Sir, As you read out the Adjournment Motion, there is nothing specific in it. The Honorable Member does not say that the Mian Sahib was arrested wrongfully or against the provisions of the Law. In his speech he says, it was a case of mistaken identity. That knocks the button out of the Adjournment Motion. He does not attribute any dishonest intension to the police. I have taken down his words: “Through mistake”. That is what he said when he spoke. Therefore he has no grievance at all. Mr. M. H. Gazdar: Sir, I admit that the form of the Motion is very defective. The honorable Member should have said: “Illegally arrested and wrongfully confined”. But the fact remains that a very respectable man with a very large following was handcuffed, arrested, taken to Manora, Confined into a lock-up in spite of protests, and he was later on released when the police found out there mistake. The Honorable The Speaker: Was he released? Mr. M.H. Gazdar: Yes, Sir, immediately after the mistake was realized. Now, I want to know whether the Government are prepared to take action against such blundering policeman. The Honorable Khan Bahadur Allah Bakhsh: The Government reply is that there was no arrest as such. The honorable member admits it was a case of mistake. But those words are not in the adjournment motion. All that the honorable member refers to in the motion is the arrest. Shaik Abdul Majid: May I understand that the Honorable the Leader of the House has said just now, that there was no arrest at all? If he has said that, when it is a very grave statement, because there must be something on record if the man has been arrested in the sense that the arrest is meant, and I do not know how to ascertain this fact— whether the man was really arrested or not. But then I only want to know whether the Honorable the Leader of the House will agree that two members of this House— one from the Opposition and one He himself— may make an inquiry into this matter, whether Mian Abdul Karim was really arrested or not. It is a matter known throughout the City that he was arrested by the Police, hand cuffed, and taken to the Police Lock-up. I do not know the fact of his having been handcuffed. But that is what one honorable friend has said from the flour of this Assembly. What we are entitled to know is what has actually taken place. Either the honorable the Leader of the House or the Honorable Minister-in-charge of Law and Order or the Honorable Minister who is sitting between the two and who perhaps knows better than the two may tell us…. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Sir, wil you please ask him to stop that nonsense? Shaikh Abdul Majid: Sir, I take strong objection to that. The Honorable Minister-in-charge of Law and Order is speaking nonsense. The Honorable The Speaker: Order, order. I think there is an end of it. We are entering into the merits of the question. There are my definite rulings on the point before that if an adjournment motion is defective; it is ruled out of order. In the form in which it appears, the present adjournment motion is defective. Therefore I rule it out of order. I have received another adjournment motion- from honorable member Mr. Gazdar. Mr. M. H. Gazdar: I have already notified, Sir, that I do not want to move it. The Honorable the Speaker: Alright. Now we go to the ordinary business of the day. Shaikh Abdul Majid: Sir, I want to know, before you proceed further, whether Honorable Minister-in-charge of Law and Order had any right to say that what I spoke was nonsense without ascending to my humble request that the real facts in connection with the arrest of Pir of Bhurchundi’s son should be placed before the House. Without acquitting the House with those facts, he says that what I spoke was nonsense. I ask whether what I spoke was nonsense or what he said was nonsense. The Honorable the Speaker: I thought he wanted to close the chapter and therefore he sat down, and I proceeded with my ruling on the adjournment motion. The Honorable Minister-in-charge of Law and Order has got a long history and tradition as a Parliamentarian. I was busy reading the adjournment motion and thinking about it. I did not actually catch his words. I only thought some heat was being generated. Mr. M. H. Gazdar: Sir you have not decided whether the word “Nonsense” is Parliamentary or not for our future guidance? The Honorable the Speaker: Of course it is unparliamentarily.

2nd April 1941 Letter from Pir of Bharchundi to the District Magistrate of Sukkur. [1]Mr Ghanshyam Jethanand: Will the Honorable Minister-in-charge be please to stay— (a) Whether it is a fact that Pir of Bharchundi wrote a letter to the District Magistrate of Sukkur that some of his followers had gone out of the control and that some of his followers had gone out his control and that there was danger from them? If yes, when was this letter written and what was its exact contents? If not, whether any other letter has been addressed by the Pir of Bharchundi to the District Magistrate of Sukkur? If yes, what is the nature of its contents? (b) Whether it is a fact that the District Magistrate took no immediate action on the letter of the Pir of Bharchundi? If it is so, why no immediate action was taken? (c) Whether ultimately any action was taken? If so, when was it taken and what was the nature of the action? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: (a) The letter is dated The 14thSeptember 1940; a copy of its translation is attached. (b) No immediate action was taken when the letter was brought to the notice of the District Magistrate. (c) The Superintendent of Police, Sindh Railways, who was on special duty in addition to his own duties, and the District Superintendent of Police Sukkur were asked to take action under section 20 of the Sindh Frontier Regulations immediately. Two accused out of the five complains against were arrested and convicted under the Sindh Frontier Regulations on the dates shown against each— 1. Hamzo …… 7th October, 1940. 2. Dhani Bakhsh….. 8th October, 1940. The other three are still absconding. Copy of letter, dated the 14th September, 1940, from the Pir of Bharchundi to the District Magistrate, Sukkur. Owing to the arrest of Faqir Muhammad Daim and Faqir Khuda Bakhsh the following faqirs appears to be much agitated. They say that the above two fakirs are not guilty. They have been arrested by Government simply to please Hindus. They say that if the above two Faqirs are not released they would be prepared to sacrifice their lives for them. This is to inform the Government so that they may bring these Fakirs under control:- 1. Faqir Muso. 2. Abdul Sattar. 3. Hamzo. 4. Dhani Bakhsh. 5. Nasir. Mr. Ghanshyan Jethanand: On what date was the letter received by the District Magistrate? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: It must have been received after two or three days. It is dated 14th September. Mr. Ghanshyam Jethanand: When was it received by District Magistrate? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: I cannot tell you the date. Mr. C. T. Valecha: It is not a fact that the collector took action only after the murders actually arrested? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Immediate action was taken. Mr. C T. Valecha: Is it not a fact that for 8 days the Collector did nothing and he took action only after the murders started? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: The information that I got from the Collector himself was that he took immediate action. Mr. C T. Valecha: I say that for 8 days he did nothing; he took action after the murders actually started. Mr Ghanshyam Jethanand: We should be given dates when the letter was received and when the action was taken. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: You have not asked for that information in your question. Mr Ghanshyam Jethanand: I have asked for the dates and I can put a supplementary question. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: I do not carry dates in my pocket. Mr Ghanshyam Jethanand: It must be on the record. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: There is nothing about dates on the record. If you give me notice, I shall find out. Mr. C. T. Valecha: Will the Honorable Minister inquire whether it is a fact or not that the Collector took no action till the murders started actually? The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: The reply is that immediate action was taken. The Honorable The Deputy Speaker: The honorable member is requesting the Honorable Minister to make an inquiry whether action was taken only after the murders started. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Let him give notice, and I will get whatever information he wants. Mr. Ghanshyam Jethanand: Madam, this is a very important matter. Government should have inquired into this matter thoroughly. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Kindly give me in writing whatever you want, and I will get you the information. Mr. C. T. Valecha: The question suggested a very serious thing that Collector, having been informed of the likely murders, slept over the matter and did nothing. Therefore a thorough inquiry should be made. The Honorable The Deputy Speaker: Honorable Minister will make an inquiry if the honorable member gives notice. The Honorable Sir Ghulam Hussain Hidayatullah: Kindly put down definitely what inquiry want me to make.

December 27, 2018
SINDHI MEMBERS OF THE BOMBAY LEGISLATIVE COUNCIL

Dr. Dur Muhammad Pathan

SINDHI MEMBERS OF THE BOMBAY LEGISLATIVE COUNCIL

The Indian Councils Act 1861 set up the Bombay Legislative Council as an advisory body through which the colonial administration obtained advice and assistance. The Act empowered the provincial Governor to nominate four non-English Indian members to the council for the first time. Under the Act, the nominated members were allowed to move their own bills and vote on bills introduced in the council. However, they were not allowed to question the executive, move resolutions or examine the budget and not interfere with the laws passed by the Central Legislature. The Governor was also the president of the Council and he had complete authority over when, where and how long to convene the Council and what to discuss. Two members of his Executive Council and the Advocate-General of Bombay were also allowed to participate and vote in the Council.

The first meeting of the erstwhile Legislative Council of the then Bombay Province was held on 22 January 1862 at the Durbar Hall of the Town Hall in Bombay. The meeting was then chaired by the then Governor, Sir George Russell Clerk. The first five Indian members of the council were chosen such that three of them did not know English.

In 1892, the role of the Council was expanded by the Indian Councils Act 1892 and increased the total number of members of the Council to twenty. The non-official members were to be nominated from the Bombay Municipal Corporation, the Fellows of Bombay University, the Chamber of Commerce of Bombay, the Chamber of Commerce of Karachi, the zamindars of Sind, the sardars of the Deccan, the municipalities of the Northern Division, the local boards of the Southern Division and three representatives of the Central Division. The Council could discuss the annual financial statement and ask questions subject to certain limitations.

The Indian Councils Act 1909 officially introduced the method of electing members to the Council, but did not provide for direct election of the members. It abolished automatic official (executive) majorities in the Council and gave its members the power to move resolutions upon matters of general public interest and the budget and also to ask supplementary questions.

Based on the recommendations of the Montague-Chelmsford report, the Government of India Act of 1919 was enacted. The Act enlarged the Bombay legislative council and increased the strength of elected members to be greater than that of nominated and official members. It introduced a system of dyarchy in the Provinces.

The Government of India Act of 1935 abolished dyarchy and established provincial autonomy.

Sindh played vital role in this Council up to 1936, when she was awarded provincial autonomy and a new Sindh Legislative Assembly was established under The Government of India Act of 1935.

Gul Hayat Institute is working on this project and compilation of the list of Sindh Members is in hand and sample of the same is shared here with lovers of Sindh History. We have collected very important Proceedings and Debates of the Bombay Council related to Sindh also.

In the list of members shared here, you will find years of membership in brackets.

Abdul Hamid Khan (1920)

Abdul Wahid Shah (1920)

Ahmed Khan Saburgar (1920)

Ali Akbar Hussan Ali (1920)

Allah Bux Soomro(1926, 1928,1929,1936,1938)

B.G. Pahalajani (1921,1922, 1923, 1924, 1925, 1926)

Bechar N.A (1927, 1928, 1929)

Bhai Shewakram Gaganmal (1920)

Bhargri Jan Muhammad (1920, 1921)

Bhojising Gurdinmal (1920, 1926)

Bhutto Shah Nawaz (1920, 1921, 1922, 1923, 1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1929, 1934, 1935, 1936)

Bijarani Sher Muhammad (1921, 1924, 1925, 1926, 1927)

Bozdar Kaisar Khan (1921)

Burgri J.M (1923, 1926, 1927)

Clayton (1921)

D.B Adwani (1924, 1925, 1925, 1926)

Depchand Tejbhandas Ojha (1922, 1923)

Dhahmal Lilaram (1935)

Dhani Bux Jatoi (1920)

Diwan Bahadur Esarsing Tolasing (1936)

Diwan Bahadur Heranand Khemsing (1936)

F. Clayton (1924)

Fakir Bux (19200

G.H Raschen (1936)

G.W Bhurgri (1924, 1928, 1929)

GhanKhan Muhammad Panah (1920, 1921)

Ghulam Haider Shah (1926, 1927, 1928, 1929, 1936)

Ghulam Hussain Kasim (1920)

Ghulam Muhammad Isran (1920, 1922, 1923, 1926, 1828, 1929, 1935, 1936)

Gokaldas Mewaldas (1920)

Gopaldas Jhamatmal (1920)

H.K Kirpalani (1936)

Haji Abdullah Haroon (1924, 1925, 1926, 1934)

Haji Amir Ali Lahori (1922)

Haji Fazul Muhammad Khan Laghari (1924, 1926, 1928)

Haji Khamir Gul Muhammad (1924)

Haji Khamiso Memon (1926)

Hiranand Santokram Advani(1920)

Igran Ghulam Muhammad (1921)

Jairamdas Daulatram (1926, 1927, 1928, 1929)

Jan Muhammad Khan (1920, 1927, 1928, 1935, 1936, 1937, 1938)

Jaoti Haji Imambux (1920, 1921, 1925, 1926, 1927, 1928, 1929)

K.B Jan Muhammad Pathan (1924, 1925)

K.B Khair Bux (1920)

K.B Sher Muhammad Bijarani (1920, 1928, 1929, 1936)

Kadirbux Jatoi (1926)

Kaisar Khan Bozdar (1922)

Karam Ali Shah (1920)

Kasim Ghulam Hussain (1921, 1922, 1923)

Kazi Abdul Kayan (1920)

Kesowndas Bhawandas (1920)

Khair Bux Laghari (1920, 1922, 1923)

Khan Sahib Karimbux Jatoi (1924, 1925)

Khuhro (1926, 1927, 1928, 1929, 1935, 1936)

Lalchand Navalrai (1934)

Lokamal Gobin Bux (1920)

M.S Ridley (1936)

Mir Bandeh Ali Khan (1935, 1936)

Mir Haji Allahbad Tayan (1935)

Mir Kasim Khan (1920)

Mir Muhammad Baloach (1927, 1928, 1929)

Muhammad Abid (1920)

Muhammad Abidani (1920)

Muhammad Ayub Khuhro (1924, 1925)

Muhammad Hashim Gazdar (1920, 1935, 1936)

Muhammad Kamal Shah (1920, 1926)

Muhammad Panah (1923, 1926)

Muhammad Panah Dhakha (1922)

Mukhi Jethanand Pritamdas (1920, 1922, 1924, 1925, 1926, 1936)

Murlidhar Jairamdas (1920)

Nabi Bux Shah (1920, 1922)

Naraidas Anandjee (1920)

Noor Muhammad Shaikh (1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1929)

Pahlajani P.G (1927, 1928, 1929)

Parmanand Kundanmal (1936)

Pir Rasool Bakhs Shah (1924, 1925)

Prijarani Sher Muhammad (1924, 1925)

Purshotamdas Thankurdas (1922)

Rarchadani Vishindas (1926)

Rasool Bux Shah (1926)

Rohill Khan (1920)

S.B Mir Allahdad (1936)

S.C Shanani (1920)

S.S Talani (1935, 1936)

Shaikh A. Majeed (1934)

Shaikh A. Majeed (1934)

Shaikh Ghulam Hussain (1921, 1922, 1923, 1925, 1926, 1927, 1928, 1929)

Shamsudeen Khan (1920)

Sir G.H Hidayatullah (1920, 1936)

Sufi Kalander Bux (1920, 1921, 1922)

Syed Ghulam Nabi Shah (1920, 1924, 1925, 1926, 1927, 1928, 1935)

Syed Miran Muhammad Shah (1928, 1929, 1935, 1936)

Syed Muhammad Kamil Shah (1924, 1927, 1928, 1929)

Syed Muhammad Qasim Shah (1926)

Tulsidas Shivandas Tajwani (1920)

Wader Ali Gohar (1920)

Wadhomal Odharam (1921)

Wadhumal Oudharam (1920)

Wali Muhammad (1920)

December 27, 2018
Table showing the effect of legislation by Bombay Acts in year 1916

Reviewing and introducing books available in Gul Hayat is my multipurpose task. Not only I avail this opportunity for sharing titles of our collection, but I am sharing Research Methodology that I have learned from my father Dr. Pathan. It is some sort of opening of dialogue on research and its related techniques. Such as today I am introducing a book “Table showing the effect of legislation by Bombay Acts in year 1916”. It is booklet of 25 pages. It indicates the working and nature of work by various Government Departments. It is some sort of history of legislation and Repeals and Amendments effected in Acts. Perhaps such type of work is not being done now a days. This book is very important for those who are interested or involved in this legislation and its history. The booklet is available in Gul Hayat Library (Mumtaz Pathan)

گل حيات ۾ گڏ ٿيل ڪتابن جو تعارف ڪرائڻ منهنجو گهڻ-مقصدو ڪم آھي. پهريون تہ مان دوستن کي ٻڌائڻ جي جسارت ڪندو آھيان تہ بابا سائين پنهنجي اولاد جي وات جي گرهن کي گهٽائي جيڪو قوم لاءِ گل حيات ۾ خزانو گڏ ڪيو آھي ان جي علم دوستن کي آگهي ڏجي. ٻيو مقصد هي ذھن ۾ هوندو آهي تہ سنڌ جي تاريخي تحقيق تي ذهن متوجه ڪيا وڃن ۽ دوستن کي تحقيق خواه مواد جي مختلف زاوين متعلق ڪو ڊائلاگ شروع ڪجي. هن چوڻ ۾ ڪو بہ وڌاءُ ڪونهي تہ سنڌ ۾ تاريخي تحقيق ٿي ئي ڪا نہ آھي.ڇو تہ ڪيترن محققن جي لاڳاپيل ماخذن تي اڃان نظر ئي ڪا نہ پئي آهي. مان ان ڪري اهڙن ڪتابن جو تعارف ڪرائيندو آھيان جن جي تاريخي تحقيق ۾ اهم ۽ نئين ماخذ جهڙي اهميت هوندي آھي. اڄ ھي جيڪو ڪتاب متعارف ڪرائي رهيو آھيان ان ۾ سال 1916 ۾ ممبئي ليجسليٽو ڪائونسل طرفان مختلف ايڪٽس ۾ آندل ترميمن وغيره جو وچور ڏنو ويو آھي. قانون سازيءَ جي شعبي سان لاڳاپيل ساڃھ-وندن لاءِ ھي ڪتاب وڏي اهميت رکي ٿو.(ممتاز پٺاڻ)

December 26, 2018
مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي ۽ ساڻس ٿيل خط و ڪتابت

        ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ
مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي ۽ ساڻس ٿيل خط و ڪتابت

موت جا بي رحم هٿ، جڏهن ڪنهن جانيءَ جي جدائيءَ جو باعث بڻيا آهن ، تڏهن چاهيندڙن جو من به نپوڙيو محسوس ٿيندو آهي . پروفيسر منگهارام ملڪاڻي جي موت جو ٻڌي هڪ نه پر هزارين ماڻهن کي ڏک رسيو هوندو . سنڌ ۽ هند جي هي ادبي شخصيت پرلوڪ پتار جڻ کان پوءِ به اسان جي ادبي دنيا ۾ عزت ۽ احترام سان ياد ڪئي ويندي . هيءَ فاني جهان ته سڀني کي ئي ڇڏڻو آهي ، پر پوءِ به ڪيترا ماڻهو موت کي مات ڏئي ڇڏيندا آهن . منگها رام ملڪاڻيءَ لڳ ڀڳ مني صدي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا گهڙ اڀريا آهن . سرڳواسيءَ ادبي چمن جي جا آبياري ڪئي آهي ، اها ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿي سگهجي . هن جا لڳايل ادبي گل ۽ ٻوٽا اڻ ڄاتي مدي تائين علم ادب جي دنيا کي هڳاءُ بخشيندا رهندا . گذريل پنج سال ڄڻ ڪالهوڪي ڳالهه لڳن ٿا .
مون کي ياد ٿو پئي ته ڊاڪٽري جي مقالي کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ سنڌ کانسواءِ هند جي عالمن ، اديبن ۽ دانشورن سان رابطو قائم ڪيو هيم . هڪ مفصل سوالنامو ٺاهي پنهنجي دوست جسونت ڪمار ۽ ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻي ڏانهن موڪليو هيم . هن منهنجي سوالنامي کي سائيڪلو اسٽائيل ڪري سموري ڀارت جي سنڌي بزرگ عالمن ۽ اديبن ڏي ڏياري موڪليو هو .
سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ انهيءَ سوالنامي جي موٽ ۾ مون سان لکپڙھ ڪئي هئي . اها لکپڙھ مون “پر ڏيهي عالمن جا خط ” جي سري مان هفتيوار “آزاد” ۾ شايع ڪرائي هئي .
منگهارام ملڪاڻيءَ کي جيتوڻيڪ مون ڪڏهن ڏٺو به ڪونه . پر پوءِ به جڏهن خط پٽ لکندو هو ، تڏهن اهو تاثر ملندو هوم ته اسان ڄڻ هڪ پورو جڳ گڏجي گذاريو آهي .
ڪاليج ۾ استاد هئڻ واري نسبت مان کيس اڻ ڄاتو سڪون ملندو هو ، آئون ته وري ڪراچيءَ جي ڪاليج جو استاد آهيان ، جنهن شهر ۾ هن پوري جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن گذاريا هئا . سندس سڪ ۽ محبت جو اهو عالم هو جو وقت بوقت جي سندس ڪتاب ڀارت ۾ شايع ٿيندا هئا ،
انهن جي هڪ هڪ ڪاپي ڏياري موڪليندو هو . مون هڪ خط ۾ کيس ٻڌايو هو ته هند توڙي سنڌ جا ڪيترا سنڌي عام ۽ اديب اڪثر ڪري اڌوريون ۽ هڪ طرفيون تاريخون مرتب ڪري رهيا آهن . هندو عالم جڏهن قلم هٿ ۾ کڻي ٿو ته مسلمان ليکڪن کي نظر انداز ڪري وڃي ٿو ۽ ساڳي نموني مسلمانن کي وري ادبي تاريخ کي پاڪ صاف ڪرڻ جو گهڻو اونو آهي . انهيءَ ڪري اسان جون ادبي تاريخون اڌوريون ۽ اڻ پوريون ٿي پيون آهن . تاريخ کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ مون سوچيو آهي ته آئون هتي ورهاڱي کان اڳ جي غير مسلم ليکڪن جي ادبي خدمتن کي ڪتابي صورت ڏيان. مون کيس اها صلاح به ڏني هئي ته هند ۾ جڏهن ڪا ادبي تاريخ لکي وڃي ۽ ان ۾ سنڌ جي مسلمان ليکڪن کي مناسب جاءِ نه ملي سگهي ته ان کي پوري ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ ساڳي منصوبي تي ڪم ٿيڻ گهرجي ۽ پوءِ ادبي تاريخ جو هڪ گڏيل ڇاپو ڪڍڻ گهرجي . سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي منهنجي تجويز جي پوئين حصي سان ته اصولي طور اتفاق ڪيو ، پر پهرين حصي سان شديد اختلاف ڏيکاريو . انهي سلسلي ۾ اتم ڏانهن خط لکي کانئس به منهنجي منصوبي تي راءِ ڏيڻ جي دعوت ڏني . شري اتم ته اهو خط پنهنجي اخبار ۾ شايع ڪري ، پنهنجي ڪا راءِ نه ڏني . پر منگهارام ملڪاڻي مسلسل انهي ڳالهه تي زور ڏيندو رهيو ته مون کي ادبي تاريخ ، مذهبي بنيادن تي مرتب ڪرڻ نه گهرجي . انهي کان اڳ جو آئون ساڻس راءِ تي متفق ٿيان ، ورهاڱي کان اڳ جي هڪ سئو چوڏهن غير مسلم شاعرن جو ڪلام ۽ احوال مرتب ڪري چڪو هوس .
انهيءَ ڪتاب تي “جهڙا گل گلاب جا” نالو رکي هڪڙي ڪاپي سنڌ الاجيءَ جي حوالي ڪري چپ ڪري ويهي رهيس . پوِءِ اهو فيصلو ڪري ڇڏيم ته سنڌ ۾ جڏهن جامع ادبي تاريخ مرتب ڪئي وئي ته پاڻ وٽ گڏ ڪيل غير مسلم ليکڪن جي معلومات کڻي انهيءَ ڪم ۾ ڪتب آڻبي . پر افسوس سان چوڻو ٿو پئي ته سنڌ ۾ رڳو ڳالهيون ڪبيون آهن ، عمل ڪرڻ اسان سکيو ئي ڪونهي . انهيءَ جي ڀيٽ ۾ ڀارتي سنڌي پهرين ڪم ڪندا آهن، ۽ پوءِ به ڳالهيون نه پر ڳالهه ! مثال اسان جي اڳيان آهي ، سنڌ ۾ اها چئو پچو هلي ته هن سال کي سنڌي ڊرامي جي هڪ صدي پوري ٿيڻ ڪري “ڊرامي جو سال” ڪري ملهائجي . اسان ڳالهه ڪري ويهي رهياسين . خير سان ڊسمبر به گذري ويو . ليڪن ڀارت ۾ هن سال ۾ ڊرامي تي سيمينار ٿيا ۽ اتي عالمن ۽ اديبن وڏي ڌام ڌوم سان ڊرامي جو سئو ساله جشن ملهائيو. هڪڙو ٻيو مثال به ڏسو . پنهنجي تحقيقي ڪم دوران مان رڳو اهڙن ڀارتي عالمن ،شاعرن ۽ ايڊيٽرن سان رابطو قائم ڪري نه سگهيس . جن جي ايڊريس ڪانه هئي . يا جي پرلوڪ پڌاري چڪا هئا. پر گهڻو ڪري منهنجا خط اتان جي ڪيترن ئي عالمن کي پهتا ۽ ڪيترين ئي اخبارن ۾ شايع ٿيا . آئون ائين ته ڪونه چوندس ته مون ڀارتي عالمن ۽ اديبن کي نوان موضوع ڏنا . پر ايترو ضرور چوندس ته جنهن منصوبي ۽ مقصد کي آڏو رکي مون ، ڏانهن خط لکيا هئا، هنن انهيءَ ڏس ۾ ڪتاب لکي ڇپرايا . اتي تازي شايع ٿيل ڪتاب “ساهتيه – ڪلا درسني ، ” انهيءَ جو هڪ مثال آهي . اتي ورهايل منهنجي “سوالنامي ،” مختلف اخبارن ۾ شايع ٿيل منهنجي خطن ۽ هن ڪتاب کي هڪ ئي وقت ذهن ۾ رکي ڏسڻ سان ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي .
سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي به انهي ساٿ جي سرواڻن مان هڪ هو ، جيڪي ڳالهين بدران ڪم ڪندا آهن ، جن جي زندگي ادب هوندو آهي ۽ ادب زندگي هوندي آهي . منگهارام ملڪاڻي جون لياقتون ۽ صلاحيتون علم ادب جي رڳو هڪ صنف تائين محدود نه هيون . جيتوڻيڪ هو بنيادي طور تي ڊرامي جي دنيا جو هيرو هو ، پر شاعري ، مضمون ، صحافت ۽ تنظيم جي ميدانن ۾ به پاڻ ملها يائين .
سندس زندگي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تاريخ ۽ جي ڪهاڻي هئي . هو مني صديءَ تائين اسان جي علم ادب جي عظميت جو مينار بڻيو رهيو ۽ آخرڪار موت جي آغوش ۾ لڪي ويو .
منگهارام ملڪاڻيءَ 24 ڊسمبر 1896 ع تي حيدرآباد ۾ اڌارام ملڪاڻيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو . پرائمري ۽ ثانوي تعليم حيدرآباد مان ئي ورتائين ، جنهن جو ذڪر پنهنجي هڪ ڪتاب “ساهتڪارن جون سمرتيون ” ۾ به ڪيو اٿس ، هن ڪتاب ۾ پنهنجي هندو توڙي مسلمان استادن جو ذڪر اهڙي ته نموني ڪيو اٿس ، جو پڙهڻ کانپوءِ منگهارام ملڪاڻي جي من وارو ماڻهو ظاهر ٿي بيهي ٿو . پاڻ مئٽرڪ جي امتحان ۾ سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر ۽ پنهنجي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيو . ان کانپوءِ ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ جي “ڊي . جي . سنڌ ڪاليج ” مان ورتائين . گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان زراعت جي عملي تعليم به ورتائين .
منگهارام ، ملڪاڻين جي هڪ مڇي مانيءَ لائق خاندان جو فرد هو . هن تعيلم پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ نه پرانسان بڻجڻ لاءِ ورتي هئي . انهيءَ ڪري گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ پورا پنج سال پنهنجيون ٻنيون سنڀاليائين . پر “زمينداري ڪٽنب جو فرد زمينداري رعب ۽ خصوصيت کان بلڪل خالي هيڪاري ڪلا ۽ ادب جو شيدائي” ڪيئن پيو اتي گهاري سگهي ؟ نيٺ سندس من جي مراد پوري ٿي ۽ “ ڊي . جي . سنڌ ڪاليج” جي انتظاميه وارن کيس پنهنجي ڪاليج ۾ انگريزي جي استاد ٿيڻ جي آڇ ڏني ، ۽ هن وڃي اتي ملازمت جو آغاز ڪيو . ورهاڱي ٿيڻ وقت پاڻ اتي اسسٽنٽ پروفيسر هيو . 1947 ع کانپوءِ جڏهن ڀارت لڏي ويو ته بمبئي جي “جئه هند ڪاليج” ۾ پهريون پروفيسر ۽ پوءِ انگريزي شعبي جو اڳواڻ ٿيو . جملي اٺٽيهه سالن جي ملازمت ڪرڻ کانپوءِ 1962 ع ۾ رٽائر ڪيائين.
سنڌ ۽ هند جي سنڌي ناٽڪ جي اوسر ۾ منگهارام ملڪاڻيءَ جو وڏو هٿ هو . سنڌ ۾ جڏهن “رابيندر ناٿ ٽئگور ڊراماٽڪ ڪلب” ٺهي ۽ خود ٽئگور اچي ان جو مهورت ڪيو ته منگهارام ملڪاڻيءَ هن عظيم فنڪار جو لکيل ناٽڪ “چترا” ڪري ڏيکاريو. منگهارام ملڪاڻي هن ڪلب جي مکيه منتظمين ، هدايتڪارن ۽ فنڪارن مان هڪ هو . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ بمبئي ۾ “سنڌي ساهت منڊل” قائم ڪيائين . جنهن جو پاڻ ڀريا چوڏهن سال صدر ٿي رهيو . هن منڊل اڌ ڊزن کن ڊراما به ڪري ڏيکاريا . کيس سنڌي اڪانڪي ناٽڪ جي جنم داتا جي حيثيت مليل هئي . 1934 ع ۾ “رابيندر ناٿ ڊراماٽڪ ڪلب” جي ڪراچي واري شاخ “انڊس” نالي انگريزي سنڌي سالياني مخزن جاري ڪئي ته منگهارام ملڪاڻي کي ان جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو . ڀارت وڃڻ کان پوءِ اتي “فلم نيوز” نالي مخزن جاري ڪئي هيائون.
منگهارام ملڪاڻيءَ جا جملي ايڪهه ڪتاب شايع ٿيا . انهن جو وچور هن ريت ٿئي . ٿو : “گم ٿيل صندوقڙي” ( ترجمو ٿيل ناول -1924 ع) ، “گونگي ڪنوار ۽ ٻن ديوي” (بنگالي ڪهاڻيون -1924) ، “قسمت” (ترجمو ٿيل ناٽڪ – 1926)، “شانتا” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)، “ ايڪتا جو آلاپ” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)، “دلسوز داستان ” (شيڪسپيئر جو ترجمو 1929) ، “کن جي خطا” (ناٽڪ -1930)، “ انارڪلي” (ناٽڪ – 1930) ، “پنج ننڍا ناٽڪ” (ايڪانڪيون – 1937) ، “پنگتي پڙدا” (ايڪانڪيون- 1938) ، “پريت جا گيت” (ٽئگور جو ترجمو- 1940) ، “گيتا نجلي” (ٽئگور جو ترجمو -1940)، “ادبي اصول” (تنقيد-1950) ، “جيون چهچٽا” (ايڪانڪيون-1957)، “پاپ ڪين پڃ” (ناٽڪ-1962) ، “پڇمي ياترا” (سفرنامو-1963)، “کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن” (ايڪانڪيون-1967) ، “سنڌي نثر جي تاريخ” (تاريخ- 1968)، “آخرين ڀيٽ” (ناٽڪ-1975)، “جوانيءَ جا جذبا پيريءَ جون ياديون” (شاعري-1975)، ۽ ساهتيڪارن جون سمرتيون” (سوانح-1979).
منگهارام ملڪاڻي پنهنجي حياتي ۾ ئي پنهنجي محنت جو ڦل ماڻيو . 1929 ع ۾ کيس “ايڪتا جو آلاپ” ناٽڪ جي ترجمي ڪرڻ تي انعام مليو . 1969 ع ۾ وري ڀارت جي “ساهت اڪاڊمي” “سنڌي نثر جي تاريخ” تي انعام ڏنس . پاڻ 1972 کان وٺي انهيءَ اڪاڊميءَ جو فيلو ٿي رهيو- سندس ڪتاب “ادبي اصول” ڀارت جي يونيورسٽين ۽ اسڪولن لاءِ درسي ڪتاب طور تسليم ڪيل آهي . ان کان سواءِ پاڻ بمبئي يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي خواھ انگريزيءَ جي “بورڊ آف اسٽڊيز” جو ميمبر ٿي رهيو .
1924 ع کان وٺي 1980 ع تائين سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ “پنهنجي زندگي ڪلاڪاري نموني ۾ بسر ڪري ان مان ڪلاڪار وارو آنند ماڻيو. جيون کي ئي سڀ ڪجهه ڏئي ۽ جيون مان ئي سڀ ڪجهه ماڻيائين.” هو پنهنجي زندگي ڪارائتي ۽ ڪارگر نموني سان گذاري ٻين لاءِ مثال ڇڏي ويو آهي . ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته طبعي طور سندس موت واقع ٿيو آهي ، ليڪن هو بي مثال خدمتن ڪري اڄ به امر آهي ۽ سڀاڻي به امر رهندو .
هو پهرين ڊسمبر 1980 ع تي گذاري ويو .

منگها رام ملڪاڻي
منگها رام ملڪاڻي، سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا جي هڪ ڄاتل سڃاتل شخصيت آهي. پاڻ ادبي کيتر ۾ ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ گل ڀريا اٿن، تن کي ڪڏهن به فراموش ڪري نٿو سگهجي. جيئن ته پاڻ پنهنجي زندگيءَ جو احوال هيٺ ايندڙ خطن ۾ تفصيل سان ڏنو اٿن، انهيءَ ڪري اڳ ۾ دهرائڻ اجايو آهي. “ڪراچي ضلعي جو سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقيءَ ۾ حصو’’ جي موضوع تي جڏهن پي. ايڇ. ڊي لاءِ کوجنا جي شروعات ڪيم ته معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ سرحد جي هن پار ڏي به هٿ وڌائڻو پيو. ڀاءُ جسونت ڪمار جي معرفت پروفيسر منگها رام ملڪاڻي جي ايڊريس ملي ۽ ائين اسانجي وچ ۾ خط و ڪتابت جو آغاز ٿيو. جسونت ڪمار، ڀارتي اديبن جي ڏس پتي ڏيڻ جو وسيلو بڻيو، ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻيءَ وري ادبي ۽ علمي معلومات وٺي ڏيڻ جو ڪارڻ بڻي ۽ ڪاڪو منگها رام ملڪاڻي وري هڪ ٻيو محاذ سنڀاليو. اهو محاذ هو منهنجي ادبي منصوبن جي تاريخي ۽ ادبي اهميت جو جائزو.
سائين منگها رام ملڪاڻيءَ منهنجي ادبي ڪم ۾ نهايت دلچسپي ڏيکاري ۽ مونکي سختيءَ سان منع ڪئي ته آئون “فرقيوار ادبي تاريخ’’ لکڻ کان باز اچان. آئون پي. ايڇ. ڊي کان سواءِ غير مسلم اديبن تي تفصيل سان ڪم ڪرڻ ٿو چاهيان ۽ ان لاءِ مون وٽ جواز به آهي. بهرحال ڪاڪي منگها رام ملڪاڻي منهنجي ادبي منصوبن تي ڀارتي اديبن سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي، اخبارن ۾ رايا ڏنا ۽ ٻين دوستن خاص ڪري “اتم’’ کي هن ڏس ۾ راءِ ڏيڻ تي زور ڀريو. پاڻ جيڪي خط لکيائون اهي هيٺ ڏجن ٿا:

5A/1 علي پور، ڪلڪتو 27
26 جنوري 1976
سدا سلامت
دوست مهربان پٺاڻ صاحب
توهان جو خط پڙهي بيحد خوشي ٿي ته توهين ورهاڱي کان اڳ واري “غير مسلم ادب’’ تي تحقيقات ڪري رهيا آهيو. افسوس آهي جو صحت سالم نه هئڻ ڪري جواب ڏيڻ ۾ دير وڌي اٿم. ساڳي پيريءَ ۽ بيماريءَ ڪارڻ آئون اوهان کي ان تحقيقات ۾ مدد ڪرڻ کان مجبور آهيان ۽ معافي طلب آهيان.
آئون نهايت شڪرگذار آهيان جو اوهان منهنجي “سنڌي نثر جي تاريخ’’ جي قدر شناسي ڪئي آهي ۽ ان مان ڪجهه مواد حاصل ڪيو آهي. ان ڪتاب ۾ مون اديبن ۽ سندن تصنيف سان گڏو گڏ، پبلشرن، مگزينن ۽ سندن ايڊيٽرن وغيره جو به ذڪر ڪيو آهي. وڌيڪ معلومات ڏيڻ کان لاچار آهيان، جنهن لاءِ وري به معافي وٺان ٿو، پر هڪ ادبي دوست جو نالو ۽ سرنامو موڪليان ٿو، جنهن سنڌي ادب جي اونهي کوجنا ڪئي آهي ۽ توهان کي مدد ڪري سگهندو.
مسٽر اي جي اتم 4- اي هيرا آباد مينشن،
سيتلديو روڊ، ماهم بمبئي 16 (انڊيا)
“ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ’’ تي پي. ايڇ. ڊي لاءِ مقالو تيار ڪري رهيا آهيو، تنهن جي ڪاميابيءِ لاءِ دعائون!
توهان ڪراچي ڪاليج ۾ ليڪچرار آهيو، تنهن ناتي منهنجا ڌنڌي ڀائي ٿيا. آئون “ڊي جي سنڌ ڪاليج’’ ۾ انگريزيءَ پروفيسر هوس.
وڌيڪ قرب سان منگهارام ملڪاڻي
سدا خوش هجو.

5A/1 ٻلديو روڊ علي پور، ڪلڪتو، 27- 25 فيبروري 1926
دوست مهربان پٺاڻ صاحب
توهان جو ٻيو خط پڙهي مونکي گهڻو افسوس ٿيو آهي ته ٽپالي سرشتو جاري ٿيڻ بعد به، توهان جي پهرين خط جو جواب توهان کي ڪونه پهتو آهي، جو مون بروقت ڏنو آهي. توهان کي منهنجي پيريءَ ۽ بيماريءَ جو اونو آهي، تنهن لاءِ احسانمند آهيان پر تنهن هوندي به مان توهان جي کوجنا جي ڪارج ۾ مدد ڪريان ها. پر حقيقت هيءَ آهي ته مون وٽ ڪوبه وڌيڪ مصالحو موجود نه آهي. جيڪا به تحقيقات مون سالن جا سال ڪئي هئي سا “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ ڏيئي ڇڏي اٿم. ان ۾ ليکڪن ۽ سندن تصنيفن سان گڏو گڏ ميگزنن، ايڊيٽرن، پبلشرن ۽ ادبي ادارن جي جيڪا معلومات مونکي ملي سگهي سا درج ڪئي اٿم. ان ڪتاب مان توهان کي ڪجهھ واهر حاصل ٿي آهي، سو ٻڌي خوش ٿيو آهيان. پر وڌيڪ تفصيلوار حقيقتن لاءِ هيٺين شخصن جا نالا ۽ سرناما ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجھه ڪرڻ کان مجبور آهيان.
1-    مسٽر موتي رام رامواڻي معرفت “ڀارتواسي’’ ايڊيٽر گاجرا 36-38 اگياري لين، فورٽ بمبئي -1 (انڊيا)
2-    مسٽر گوبند مالهي 6- بي، راکي بلڊنگ ايم جي روڊ، ڪانڊيولي بمبئي 27 (انڊيا)
توهين انهن دوستن کي لکندا ته اميد آهي ته چڱو ئي کوجنا ڀريو مواد ملي ويندو.
وڌيڪ قرب سان،
منگها رام ملڪاڻي
سدا سلامت

ڪلڪتو ستين مئي 1976
دوست مهربان پٺاڻ صاحب
اميد ته منهنجو ٻيو ڪارڊ به اوهان کي پهتو هوندو ۽ ٻن وڌيڪ عالمن جا سرناما موڪليا هئم (خاص ڪري موتيرام رامواڻي) تن وٽان توهان کي ڪجھه گهربل تفصيل مليا هوندا. تنهن بعد توهان جو ٻيو خط به مونکي مليو آهي، جنهن ۾ پروفيسر پنجواڻي ماڙيوالا کي سفارش ڪرڻ لاءِ لکيو اٿو. پر انهن پروفيسرن، توڙي پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻيءَ کي ادبي تاريخ جي ايتري معلومات نه آهي جو توهان کي مدد ڪري سگهن. مالهي، اتم ۽ رامواڻي ئي توهان جي گهرج ڪي قدر پوري ڪري سگهندا، جنهن کان مان پڻ نا واقف آهيان. توهان وڌيڪ لکيو آهي ته مان پنهنجي حياتيءَ جو احوال لکي موڪليان، جو هن خط رستي موڪليان ٿو ۽ ان سان گڏ سنڌ ۾ نڪتل پنهنجو فوٽو به موڪليان ٿو. اصلي فوٽو مون وٽ موجود نه آهي، جنهن ڪري اخباري فوٽو ٿو موڪليان.
پر مون توهان جي رٿيل غير- مسلم اديبن جي تاريخ تي غور ڪيو آهي ۽ سمجهان ٿو ته توهان جي رٿا بيحد ڪشادي ۽ غير عملي آهي، هڪڙو ته غير مسلم اديبن بابت لکڻ سان ڪتاب جو تاريخي سلسلو ڪٽجي ويندو ۽ اهو اڻ پورو رهجي ويندو. ڇو جو مسلم ۽ غير مسلم ليکڪن جون تصنيفون هڪ ٻئي سان ڳنڍيون پيون آهن ۽ هڪ ٻئي جي پورت ڪندڙ (Complementary) آهن ۽ الڳ ڪري نٿيون سگهجن. صرف غير مسلم اديبن جي تاريخ اڌوري ٿيندي، نه مڪمل. توهان جي تاريخ ڪن چند اديبن جو احوال ٿيندو ۽ نه ادبي تاريخ. ٻيو ته اوهين ليکڪن جون سوانح عمريون اهڙيون تفصيلوار ڏيڻ چاهيو ٿا جو اهو رسالو تاريخ ((History سان گڏو گڏ (Biographies) بنجي پوندو ۽ مقدار کان ٻاهر نڪري ويندو. ادبي تاريخ ۾ ليکڪن جي حياتيءَ تي مختصر چٽڪا لکڻ ضروري آهن. پر توهان ته زندگيءَ جي احوال سان گڏ ڪٽنب ۽ اولاد جو احوال به گهريو آهي، جو موڪليان ٿو. اهي صرف منهنجون صلاحون آهن ته ادب تي وڌيڪ زور ڏيو، سوانح، پبلشر، ڇاپخانا، ادارا وغيره ڪتاب ۾ آڻڻ گهٽايو. آخرين فيصلو وري به توهان تي ئي ڇڏيل آهي، مرضيءَ جا مالڪ آهيو.
منهنجو جنم حيدرآباد سنڌ ۾، 24 ڊسمبر 1896 ع ۾ ٿيو هو. منهنجو ڏاڏو ديوان شيوڪرام ان زماني جي روايت موجب، دٻدٻي وارو مختيارڪار هوندو هو ۽ پوءِ حيدرآباد جو پهريون ديسي سٽي مئجسٽريٽ بڻيو. سندس رهڻي ڪهڻي شاندار هوندي هئي ۽ جيڪب روڊ تي سرڪاري هاءِ اسڪول سان لڳو لڳ هڪ شاهي حويلي اڏايائين جنهن ۾ چيروليءَ جي چٽساليءَ جو ڪم فنڪار ڪاريگرن کان ڪرايائين. طارق اشرف کان معلوم ٿيو اٿم ته ان مڪان ۾ هاڻ (Art Exhibition) برپا ڪيل آهي. منهنجو پتا ديوان اڌارام هڪ زبردست زميندار هوندو هو، جنهن جون ٻنيون ٽنڊي محمد خان ڀرسان ٽن تپن ۾ چار هزار ايڪڙن تي پکڙيل هيون. هو نئين زماني جو زميندار هو جنهن پنهنجي ديهن ۾ زرعي سڌارا ڪيا ۽ هارين کي سهولتون ڏنيون.
سنڌي تعليم مون گهر جي سامهون، پرئڪٽسنگ اسڪول ۾ حاصل ڪئي، جتي شاعر محمد صديق “مسافر’’ منهنجو استاد هوندو هو. انگريزي تعليم گهر جي ڀرسان، سرڪاري هاءِ اسڪول ۾ ورتيم، جتي منهنجا آدرشي استاد هوندا هئا: نانا غلام علي صاحب ۽ مسٽر وليرام ٿڌاڻي، جي مئٽرڪ پاس ڪيل هوندي به انگريزيءَ ۾ ماهر هوندا هئا. آئون ٻنهي جو لاڏلو شاگرد هوندو هوس ۽ جيڪا به انگريزيءَ جي ڄاڻ پرايم سا ٻنهن استادن کان. غلام علي صاحب کي پوءَ “خانبهادر’’ جو لقب عطا ٿيو، ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال مقرر ٿيو ۽ آخر ۾ تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر بڻيو. وليرام صاحب ماستري ڇڏي وڪالت پاس ڪئي ۽ حيدرآباد جو قابل وڪيل هو. عجب آهي ته وڏي هوندي، ٻنهي استادن سان منهنجو گهاٽو دوستيءَ جو ناتو ٻجهي ويو ۽ سندن آخرين دم تائين هڪ ٻئي سان اڪثر ملندا جهلندا هئاسون ۽ خط ڪتابت ڪندا هئاسون.
مئٽرڪ امتحان ۾ مان سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر آيو هوس، ۽ پنهنجي هاءِ اسڪول ۾ پهريون نمبر، جنهن لاءِ مون کي انعام مليو هو. ان روڪڙ انعام سان مون (S.J Co-operative Society) تان ويهه انگريزي ڪتاب چونڊي خريد ڪيا ۽ پتا وٽان مليل ڪن ڪتابن سان گڏي پنهنجي “هوم لئبرري’’ ٺاهيم، جا رفتي رفتي وڌي هزارن جي تعداد کي پهچي ويئي.
ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ واري ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ پرايم، جتي مونکي ٽيون آدرشي استاد ملي ويو: پروفيسر صاحب سنگهه شاهاڻي، جنهن کي اسان شاگردن هڪ انگريز پرنسپال خلاف اسٽرائيڪ ڪرائي، پهريون ديسي پرنسپال ڪرايو. شاهاڻي صاحب نه صرف مشهور قلمدان هو، پر انگريزيءَ ۾ خاص مهارت رکندڙ هو. انگلش لٽريچر ڪلاس روم ۾ ٿيندو هو، هن جو به لاڏلو شاگرد هوندو هوس. هن پرنسپاليءَ جي ايام ۾ آرٽس ۽ سائنس کان سواءِ انجنيئرنگ ڪاليج ڪڍيو، لا ڪاليج کوليو، ڪامرس ڪاليج برپا ڪيو. مطلب ته چڱي چوکي سنڌ يونيورسٽي قائم ڪري ڇڏيائين!
گريجوئيٽ ڪرڻ بعد ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان عملي تعليم وٺي، پنج سال مون پتا جون زمينون سنڀاليون، پر اَن جي چورين ۽ پرائين زالن ڀڄائڻ جا نبيرا ڪري آئون بيزار ٿي پيس. جيتوڻيڪ پڙهڻ جو ڪم ان اڪيلائي ۾ ئي شروع ڪيم ۽ لاڙي محاورو به چڱوئي سکي ورتم. هڪ ڏينهن اوچتو پرنسپال شاهاڻيءَ وٽان نوتو آيم ته پنهنجي جهوني ڪاليج ۾ اچي انگريزيءَ ۾ فيلو بڻج. انڌو گهري الله کان ٻه اکيون! آئون ٺهه پهه وڃي نوڪريءَ تي چڙهيس ۽ ڪجهه وقت بعد مون کي ليڪچرار مقرر ڪيائين. پرنسپال بوٽاڻيءَ پنهنجي ايام ۾ مونکي اسسٽنٽ پروفيسريءَ جو اضافو ڏنو ۽ بمبئيءَ ۾ لڏڻ کانپوءِ پرنسپال آڏواڻيءَ پنهنجي برپا ڪيل جئه هند ڪاليج ۾ پروفيسر ۽ آخر انگريزي شعبي جو اڳواڻ مقرر ڪيم. ڪي سال بمبئي يونيورسٽيءَ جي انگريزي توڙي سنڌي بورڊ آف اسٽڊيز جو چونڊيل ميمبر ٿي ڪم ڪيم. اهڙي طرح 37 سال پنهنجي پسنديءَ واري پيشي ۾ ڪاٽي، 1926ع ۾ رٽائر ڪري، هاڻي ڪلڪتي ۾ مربي پٽ جي ڪٽنب ۾ اچي پيري ۾ آسائش ورتي اٿم. ڌيءَ مئنا گهوٽ سوڌي لنڊن ۾ نوڪري ڪندي آهي.
ادبي پيشي کانسواءِ، منهنجو ٻيو شغل ناٽڪ آهي، ننڍيءَ ڄمار کان وٺي مون ڪيترين ئي ٻولين ۾ سوين ناٽڪ ڏٺا آهن. 40 ننڍا ناٽڪ سنڌيءَ ۾ لکيا آهن، انهن ۾ اداڪاري ڪئي اٿم، هدايتڪاري ڪئي اٿم، ناٽڪ لاءِ خاص شونق تڏهن جاڳم جڏهن 1923ع ۾ حقيقت پسند ناٽڪ جي باني خانچند درياڻيءَ سان ٻانهن ٻيلي ٿي، حيدرآباد ۾ “رابندرناٿ ناٽڪ منڊلي” برپا ڪئي سون، جنهن جو مهورت مها ڪويءَ ٽاگور پنهنجي مبارڪ هٿن سان ڪيو هو. اين. ايڇ. اڪيڊمي جي هال ۾، ٽاگور جي حضوريءَ ۾، سندس ئي انگريزي ناٽڪ چترا (Chitra) ڪري ڏيکاريم، جنهن ۾ مون سان گڏ دوست ٽهلرام آڏواڻي پارٽ ڪيو هو. ٻئي صبح سويل ڄيٺمل پرسرام نياپو مُڪو ته ڪوي اسان ٻنهي کي نيرڻ لاءِ نينڍ ڏني آهي! ڏڪندا، ٿڙڪندا، نارائڻ محل ۾ پهتاسون ته ڪويءَ ناشتو ڪندي فرمايو؛ “مون پنهنجو “چترا” انگريزي ۾ گهڻن ئي هنڌ اسٽيج تي آندل ڏٺو آهي، پر توهان جنهن اتساهه ۽ نزاڪت ۽ مشڌ اچارن سان ڪري ڏيکاريو، اهڙو اڳ ڪونه ڏٺو اٿم! شل وڌو ويجهو!” اهو شڀ موقعو عمر ڀر وسرڻ جو نه آهي. ان کانپوءِ مون کي “ايڪتا جو آلاپ” ترجمو ڪرڻ لاءِ رابندرناٿ منڊليءَ وٽان انعام مليو ۽ پڻ “کن جي خطا” ناٽڪ دليان جوڙڻ لاءِ تازو ڪلڪتي ۾ منهنجي ننڍي ناٽڪ “پريم جي سيجا” کي چٽاڀيٽيءَ ۾ انعام جڙيو. 1929ع ۾ ”سنڌي نثر جي تاريخ” لاءِ “ساهتيه اڪاڊمي” وٽان پنج هزار انعام مليو ۽ 1972ع ۾ ساڳيءَ اڪاڊميءَ مونکي فيلوشپ جو خطاب ڏنو.

December 26, 2018