Blog

(تو بن جاني! هيءَ جهان)

”ڪاڳر ڪارا ڪري ڪوه! ستي ڏي ڪا سرت جي“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

ڇپائيءَ جي شروعات کانپوءِ دنيا ۾ اڪيچار ڪتابن، رسالن ۽ اخبارن شايع ٿيڻ ۽ عوام تائين پهچڻ وارو مثالي انقلاب آيو. سنڌ ۾ 1853 ۾ سنڌي لپي ٺهڻ کانپوءِ اهڙي تبديلي آئي. انهيءَ ڏيڍ صديءَ ۾  سنڌ واسين کي اڻ ڳڻيا ڪتاب، بي شمار اخبارون ۽ هزارين رسالا پڙهڻ لاءِ مليا. جيئن جيئن وقت گذرندو وڃي ٿو، تيئن تيئن قلم جي رفتار ۽ گفتار ۾ ندرت، تيزي ۽ سونهن سوڀيا ايندي وڃي ٿي. اهو اڪيچار علم ۽ دانش جا موتي نه ته ماڻهو مٽائي سگهيا آهن ۽ نه وري حالتن ۾ ڦيرو آڻي سگهيا آهن. غريب روزانو وڌيڪ غريب ٿيندو وڃي ٿو. بک ۽ بيروزگاري ساڳئي ريت آدم-بوءِ آدم-بوءِ ڪنديون رهن ٿيون. قهر جون ڪارروايون ساڳئيءَ ريت عام جام آهن. پوءِ اهي ڪاروڪاريءَ جي نالي ۾ ٿين، يا قبائلي جهيڙن جي روپ ۾ ٿين. ذات پات جو زنگ ساڳئي ريت رنگ ۽ نسل سان ملي ماڻهپي کي ڪٽي ۽ ڪارو ڪري رهيو آهي.

هينئن ۽ ههڙيءَ ريت علم ارزان به ٿيو، پڙهڻ ۽ پرجهڻ جا موقعا به بي انت ميسر ٿيا. پر پوءِ ائين ڇو ٿو ٿئي ته اسڪول ۽ ڪتاب ته آهن، پر اسڪولن ۽ تعليمي ادارن مان ڪيترا استاد گم آهن. ائين ڇو آهي ته پنهنجا ئي عملدار پنهنجي ئي رعيت لاءِ بڻجي رهيا آهن؟ ائين ڇو آهي ته لطيف سائين جو ڏوراپو ته ”هاريا! ويڄ مياس، ترس نه رکي تر جو“، اهو هر دل جي دانهن بڻجي ويو آهي؟ ائين ڇو آهي ته سالن ۽ صدين کان فقط مخصوص خاندان اختيار ۽ اقتدار جا ڌڻي بڻيا ويٺا آهن؟ ائين ڇو آهي ته دوکي، ٺڳي ۽ ظلم جي ڏڍ تي پنج ماڻهو اوچ جي آسمان کي ساڳئيءَ ئي ريت ڇهڻ جي سگهه وٺي وڃن ٿا؟ هي علم، هي ادب، هي فڪر ۽ هيءَ دانش ڪيترن ماڻهن تي اثر ڇو نه ٿا رکن؟ اديبن جون انساني عظمت واريون ڪهاڻيون، شاعرن جي شعور بخشيندڙ شاعري، صحافين جون سچ تان پردو هٽائڻ واريون لکڻيون هن اسان جي معاشري ۾ بي اثر ڇو آهن؟

چوندا آهن ته بارش جو قطرو سمنڊ جي سپ جي منهن ۾ پوندو آهي ته موتي پيدا ڪندو آهي، ۽ اهو ساڳيو قطرو نانگ جي منهن ۾ پوندو آهي ته زهر بڻجي پوندو آهي. علم جا قطرا ۽ دانش جا ڦڙا اسان جي ذهنن ۽ زبانن کي زهر آلوده ڇو ٿا بڻائين؟

ڪارڻ ڀلي ٻيا به هجن، پر وڏي کان وڏو ڪارڻ اهو آهي ته اسان جون قلمي ڪاوشون ۽ علمي سرگرميون اسان مان هر ڪنهن کي معاشري جو ماڻهو بڻائڻ لاءِ آهن، ڪرڻ يا پنهنجي ڌر جي نظرياتي تشهير لاءِ لکون ٿا. اسان ڊاڪٽر، انجنيئر، عملدار يا عهديدار پيدا ڪرڻ لاءِ پڙهايون ٿا، ۽ نه ڪي ماڻهن جي مدد ڪريون ٿا ته هنن ۾ ڪهڙيون صلاحيتون آهن ۽ اهي ڪيئن اجاگر ٿي سگهن ٿيون. اسان قوم کي پاڻ جهڙو ڪرڻ گهرون ٿا ۽ نه ڪي پاڻ کي قوم جهڙو بڻائڻ گهرون ٿا. ان ڪري پڙهون اهو ٿا، جيڪو دل کي وڻي ٿو. پڙهايون اهو ٿا، جيڪو ماڻهن کي ۽ مائٽن کي وڻي. انهيءَ صورتحال ۾  اٺ ڪتابن ، رسالن ۽ اخبارن جا کڻي ڇپجن، پر اثر ٽڪي جو به ڪو نه ٿيندو. ڪاڳر کوڙ ڪارا ٿيندا، پر سرت جي ستي ڪا نه ملندي.

(تو بن جاني! هيءَ جهان)

”ٻوليءَ جي جهولي، پنهنجن ۽ پراون  جا گل ۽ ڪنڊا“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

سپريم ڪورٽ پاران اڙدو ۽ صوبائي ٻولين بابت فيصلو  ڇا آيو، جهڙوڪ اصلي ۽ نقلي دانشورن جي الله ٻڌي. هاڻي قلم هٿ ۾ کڻي صحافت ۽ علم ادب جي ميدانن ۾ ڪاهي پوندا. ماڻهن کي پڙهڻ جو موضوع ۽ هنن کي موقعو ملي ويندو. اها خراب ڳالهه ڪانهي، اهم مامرن ۽ مسئلن تي عام راءِ کي هموار ڪرڻ گهرجي. پر ائين نه ٿئي جو نماز پڙهڻ کانپوءِ بانگون ڏجن.

سپريم ڪورٽ جي فيصلي اچڻ کانپوءِ ٻين صوبن وارن به ڳالهائڻ شروع ڪيو آهي. هن دفعي ”جيترا وات اوتريون ڳالهيون“ وارو قصو ڪونهي. خدشن ۽ اعتراضن جو رنگ جتي ڪٿي هڪ جهڙو نظر اچي ٿو. ڪيترا سوال ماڻهن کي منجهائي رهيا آهن ته هي ويندڙ جو ويندي ويندي عجلت وارو فيصلو هئو يا وقتائتو قدم؟ هن فيصلي جي ٻڌڻيءَ دوران اسان جون لاڳاپيل ڌريون، تنظيمون ۽ قومي خير خواهه ڪيس ۾ ڌر بڻجڻ بدران رلهي پائي ڪهڙي ڪنڊ ۾ سمهي پيا. اسان جي ايوانن ۾ روايتي خاموشي ڇو رهي؟ جيڪڏهن ڪنهن دهل به ٻڌا ته پوءِ ٻن ٽن جلسن جلوسن ڪڍڻ سان ته ايوانن تائين آواز پهچائي ڇو نه سگهيا. جهنگ ۾ جيڪڏهن مور نچندو ته ڪير ڏسندو؟ اسان جا چونڊيل نمائندا، امير وزير ۽ وس وارا ماڻهو ڪٿي هئا؟

سپريم ڪورٽ جو فيصلو فقط ۽ فقط اڙدو ٻوليءَ بابت ڪونهي، پر اها هن ڳالهه سان مشروط ٿيل آهي ته صوبائي حڪومتون پنهنجي پنهنجي صوبي جي ٻوليءَ جي تدريس ۽ ترقيءَ کان علاوه ان کي صوبي ۾ استعمال ڪرڻ لاءِ قانوني قدم کڻنديون. سپريم ڪورٽ پنهنجي فيصلي ۾ پاڪستاني آئين جي آرٽيڪل 251 تي صوبائي ۽ مرڪزي حڪومتن کي سختيءَ سان عمل ڪرڻ جو تاڪيد ڪيو آهي. آرٽيڪل نمبر 251 ٽن شقن تي مشتمل آهي ۽ ان جي شق نمبر 3 جا لفظ آهن ته ”قومي ٻوليءَ جي حيثيت کان منحرف نه ٿيندي، صوبائي اسيمبلي قومي ٻوليءَ سان گڏ صوبائي ٻوليءَ جي تدريس، ترقي ۽ استعمال لاءِ قانون جوڙي اپاءَ وٺي سگهي ٿي.“

فيصلو جيئن  به آهي ۽ جهڙو به آهي، ان تي ٽيڪا ٽپڻي ڪرڻ بدران، ان ۾ رکيل ۽ ڏنل گنجائش کي ڌيان ۾ رکي اسان کي ٻوڙو  ٻڌي آچار ڪرڻو آهي ۽ نه ڪي ڦرين واريون دانهون  ڪري، ماڻهو خوش ڪري، پنهنجي مقبوليت جو قدبت وڌائڻو آهي. اسان کي سستي شهرت حاصل ڪرڻ بدران سنجيدگيءَ سان صورتحال کي سنڀالڻو آهي ۽ بهتريءَ لاءِ سوچڻو ۽ لوچڻو آهي. اسان جي تاريخ ان ڳالهه جي گواهي ڏئي ٿي ته تمام وڏا ۽ اهم فيصلا ائين ئي ٿيندا رهيا آهن ۽ اسان جو اپر ڪلاس خاموشي تماشائيءَ جيان هر ڳالهه کي ڏسندو ۽ قبول ڪندو رهيو آهي. هاڻي اسان کي گهرجي ته صوبائي حڪومت تي آئين ۽ فيصلي تي عمل ڪرڻ جو بار وجهي مطالبو ڪيون ته  سنڌ ۾ بنا دير ”مهين جي دڙي جي اسڪرپٽ پڙهڻ وارو تحقيقي ادارو“، ”لوڪ ادب جي تحفظ ۽ ترقيءَ جو ادارو“، ”سنڌي لغت جو ادارو“، ”سنڌي انسائيڪلو پيڊيا جو ادارو“، ”ببليوگرافي ۽ بائيو گرافيءَ جو ادارو“، ”ٻاراڻي ادب جي ترقي ۽ تحفظ جو ادارو“، ”عورتن جي ادب جي ترقيءَ ۽ تحفظ جو ادارو“، ”سنڌي صحافت تي تحقيق جو ادارو“، ”سنڌ جي تاريخ تي تحقيق جو ادارو“ ۽ ٻيا اهڙا ادارا قائم ڪيا وڃن، جيڪي سڌيءَ ۽ اڻ سڌيءَ طرح سنڌي ٻولي جي ترقي، استعمال ۽ تحفظ جو ڪارڻ بڻجن. آئين جي آرٽيڪل 251 ۾ واضح طور تي اهو لکيو ويو آهي ته صوبائي حڪومتون صوبائي ٻولين جي تعليم ۽ تدريس کي هٿي وٺرائينديون. سنڌ ۾ اهڙا قانوني قدم کڻڻ حڪومت جو فرض، سنڌي ٻوليءَ جو قرض ۽ سنڌ واسين جو حق آهي. سنڌ ۾ رهندڙ سمورن غير سنڌين کي پنهنجي مادري ۽ قومي ٻولي کان علاوه سنڌي سکڻ، لکڻ ۽ پڙهڻ جو پابند بڻايو وڃي. اها آئين جي تقاضا آهي، جنهن کي سياسي مفادن خاطر قربانيءَ جو ٻڪرو بڻائي نه ٿو سگهجي.

اسان سنڌ واسين ۽ خاص طور تي عام سنڌين کي پنهنجي اپر ڪلاس ۾ سنڌي ٻوليءَ کي دل سان قبول ڪرڻ واري تحريڪ پڻ هلائڻ گهرجي. تاريخ جا ورق شاهد آهن ته پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ قومي ٻوليءَ لاءِ جيڪا ويڙهاند شروع ٿي، ان ۾ اسان جي اپر ڪلاس پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا نه ڪيو. بنگال جي صوبائي اسيمبليءَ ۽ ان جي ميمبرن تنهن زماني ۾ ٺهراءَ پاس ڪيا. اسان جي شآگردن ۽ ادبي تنظيمن بي مثال تحريڪ هلائي، پر اسان جي اپر ڪلاس ان جي ڪنهن به قسم جي پٺڀرائي نه ڪئي. مون ڪيترن وڏن معتبرن کي جلسن ۾ سنڌي ٻوليءَ جي حق ۾ ڀڀڪيدار تقريرون ڪندي ٻڌو، پر سندن گهرن ۾ سنڌي ڳالهائڻ تي جهڙوڪ پابندي مڙهيل هئي.

سنڌي ٻوليءَ کي تاريخي، آئيني ۽ سماجي حق ڏيڻ لاءِ عام سنڌ واسين ۽ انهن جي شاگردن ۽ تنظيمن جي ڪارنامن تي ڪتاب لکڻ جي ضرورت آهي، پر ان کان وڌيڪ ڪارنامو اهو ڄاتو ويندو ته سپريم ڪورٽ جي جهڙي ڪي تهڙي فيصلي جي روشنيءَ ۾ اسان پنهنجي ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ گل وجهون ۽ نه ڪي پنهنجن يا پراون جيان ان ۾ ٽانڊن مٿان ٽانڊا وجهندا رهون. اسان کي پنهنجي سنڌي ٻوليءَ سان منافقيءَ وارا رويا ختم ڪرڻا پوندا، پنهنجي ٻارن کي انگلش ميڊيم بدران سنڌي ميڊيم اسڪولن ۾ داخل ڪرائڻو پوندو، يونيورسٽين کي سمورا سبجيڪٽس سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري سنڌ واسين کي باقي دنيا جي علوم مان مستفيد ٿيڻ جو حق ڏنو ويندو.

سپريم ڪورٽ جي فيصلي جي ڪن شقن تي اسان کي ”نظرثاني ڪرڻ“ واريون اپيلون داخل ڪرڻ گهرجن. خاص طور تي شناختي ڪارڊن ۽ ماڳن مڪانن کي جيڪڏهن سنڌيءَ ۾ نه لکيو ويو ته سنڌ جي تاريخ، ثقافت ۽ ٻوليءَ سان بي انصافي ٿيندي. ڇو ته غير سنڌيءَ ۾ لکڻ سان نه فقط ٻوليءَ جي تلفظن ۾ بيگاڙو ايندو، بلڪه ڪيترين صورتن م تمسخر ۽ مذاق جو باعث بڻجي ويندو. سنڌيءَ جا ڪيترا اهڙا لفظ، نالا ۽ ذاتيون آهن، جيڪي اڙدوءَ ۾ لکڻ سان اهي پڙهندڙن لاءِ ڪچيون گاريون ٿي پونديون. اڙدوءَ ۾ سامي چئنراءِ ته صحيح لکي سگهجي ٿو، ليڪن سامي چئنراءِ لنڊ لکڻ ڏاڍو بيهودو لڳندو. ان ڪري عقل ۽ منطق کان ڪم وٺندي سنڌيءَ ٻوليءَ کي اهڙي قسم جي هٿ چراند ڪرڻ نه گهرجي.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

سنڌي ادب جو وڏو نالو- حميد سنڌي

ورهاڱي کانپوءِ جڏهن سنڌ مان مرضيءَ ۽ مجبوريءَ سان سنڌي هندو اديب، شاعر ۽ دانشور سنڌ ڌرتي ڇڏي ويا ته اسان جي ادبي دنيا ۾ ماٺار اچي ويو. لڏي ويل هندن جي ادبي جاکوڙ، سندن ادبي ادارن ۽ پرنٽنگ پريسن جي جاءِ ڀرڻ وارن جي شدت سان ڪمي محسوس ٿيڻ لڳي ليڪن ڌرتيءَ جي مٽيءَ پنهنجي خوشبوءِ ڏيکارڻ شروع ڪئي ۽ پنهنجي ڪک مان اهڙن جوڌن جوانن کي جنم ڏيڻ جو آغاز ڪيو، جن ٻوليءَ جي جهولي ڀرڻ ۽ ادب جي آبياري ڪرڻ کي پنهنجي زندگيءَ جو مقصد بڻائي ڏيکاريو. جوت ۽ جوهرن وارن نوجوانن مان حميد سنڌي به هڪ هئو.

انگريزن جي دور ۾ ڪراچي سنڌي ٻولي، علم ادب ۽ ثقافت جو مکيه شهر هئو. حيدرآباد به انهيءَ سان ڪلهوڪلهي ۾ ملائي جوت جلائي رکي. پر پاڪستان ٿيڻ کانپوءِ حميد سنڌيءَ ۽ هن جهڙن ٻين عللمي قلمي مجاهدن حيدرآباد کي علمي، ادبي ۽ ثقافتي سرگرمين جو مرڪز بڻائي ڇڏيو. هن شهر ۾ ادبي ڪارج ۽ قومي خدمت جي حوالي سان حميد سنڌيءَ سان گڏ جن ٻين بزرگن ساٿين جا نالا ڳڻائبا ته انهن مان محمد ابراهيم جتوئي، ع. ق. شيخ، ابن حيات پنهور، رسول بخش پليجو ذڪر لائق آهن.

1947ع کان ملڪ ۾ پيپلزپارٽي جي حڪومت قائم ٿيڻ تائين، سنڌ ۾ سياسي، ادبي ۽ تعليمي ۽ لساني حوالي سان ڪيتريون تحريڪون هليون، جن مان سنڌي ٻوليءَ کي قومي ٻولي جي درجي ڏيارڻ جي تحريڪ، شريف ڪميشن جي سنڌ دشمن فيصلن خلاف تحريڪ، ون يونٽ خلاف تحريڪ ذڪر لزئق آهن. حميد سنڌي انهن سمورين تحريڪن ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ سندس هيرآباد واري رهڻ جي جاءِ جهڙوڪ انهن  تحريڪن هلائيندڙن جي انڊر گرائونڊ ڪئمپ طور ڪم آئي.

هي اهو زمانو هئو، جڏهن علمي ۽ ادبي سرگرمين کي منظم ڪرڻ جي سخت ضرورت محسوس ٿيڻ لڳي. حالتن جي تقاضائن جا ناد ٻڌندي حميد سنڌيءَ حيدرآباد مان ”روح رهاڻ“ رسالو جاري ڪيو. انهيءَ رسالي ڪيترن ئي تازه دم  قلم-ڌڻين کي لکڻ ۽ پڙهڻ جو پليٽ فارم مهيا ڪري ڏنو، ۽ بزرگ ليکڪن کي پنهنجي ادبي خواهه نظرياتي ورڇ ڪرڻ جو موقعو ڏنو.

حميد سنڌي وقت گذرڻ سان گڏ دائمي طور تي پنهنجي ادبي ۽ قلمي شخصيت جا ٽي رخ مڃرائي ورتا، اهي هئا: تحريڪن ۾ روح ڦوڪڻ، سنڌي افسانوي ادب جي ترويج ڪرڻ ۽ نئين ادبي نسل جي دل و جان سان همت افزائي ڪرڻ. حميد سنڌي هڪ بهترين نثر نويس ۽ لاجواب افسانه نگار  طور سنڌ ۽ هند ۾ ڌاڪ ڄمائي ورتي. سندس اها حيثيت اڄ به قائم ۽ دائم آهي.

حميد سنڌيءَ جو تعليمي منتظيم جي حوالي سان طويل سفر به مثالي ۽ منفرد رهيو آهي. هو هن حوالي سان سنڌ جو واحد قلم-ڌڻي آهي ته هن باقي ٻين کان وڌيڪ اعليٰ رتبا ماڻيا ۽ نڀائي ڏيکاريا. هن سنڌ يونيورسٽيءَ جي امتحاني شعبي ۾ ملازمت ڪرڻ کانپوءِ حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول، تعليم جي ڊائريڪٽر ۽ يونيورسٽين جي وائيس چانسلرن طور سنڌ جي تعليمي نظام ۽ ادارن تي گهرا اثر ڇڏيا. سندس وائيس چانسلريءَ جي زماني ۾ خيرپور جي شاهه عبداللطيف يونيورسٽي جيڪا تحقيقي، تدريسي ۽ ادبي حوالي سان ترقي ڪئي، اها اڄ به گهڻن لاءِ مثالي جي حيثيت رکي ٿي.

منصبي ذميوارين مان آزاد ٿيڻ کانپوءِ به حميد سنڌي پنهنجي جوت جا اڃا به اڳي کان اڳرا جوهر ڏيکارڻ ۾ مصروف آهي. وٽس جيڪي ادبي گڏجاڻيون ۽ روح رهاڻيون ٿين ٿيون، اهي جيڪڏهن رڪارڊ ڪري شايع ڪرائيون وڃجن ته هوند سنڌي ادبي جي سرگرمين واريءَ تاريخ ۾ اهم باب جو اضافو ٿي وڃي.

حميد سنڌيءَ سان منهنجو غائبانو تعلق انهن ڏهاڙن ۾ ٿيو، جڏهن هو ”روح رهاڻ“ رسالو ڪڍندو هو. پر جڏهن آئون سنڌالاجيءَ ۾ ڊپٽي ڊائريڪٽر ٿي آيس ته ان زماني ۾ حميد سنڌي صاحب حيدرآباد جي پبلڪ اسڪول جو پرنسپال هئو. ان زماني ۾ حيدرآباد جي شيدي برادريءَ کي سماجي طور منظم ٿيڻ ۽ هوش محمد شيديءَ جا ڏينهن ملهائڻ جو شوق ٿيو. حميد صاحب انهن جي سرپرستي ڪئي ۽ مان سندن ٻانهن ٻيلي ٿي رهيس. انهيءَ حوالي سان ساڻس جڏهن به ڪچهري ٿي ته اها پبلڪ اسڪول ۾ ٿي، جتي هو شام لڙي تائين ويٺو هوندو هو. هڪ دفعي مون کائنس پڇيو ته ايڏي دير تائين آفيس ۾ ڇو ٿا ويهو؟ جواب ڏنائين، ”پيتي سرسيتي مصداق گوڏا ڀڃي ويهڻو ٿو پئي. هيءَ منهنجي ننڍڙي مگر مڪمل دنيا آهي. اداري جي ناماچاري، ملازمن جون پگهارون، تدريسي عمل تي نگاهه، کوڙ سارا ڪم آهن. فقط نوڪري ڪبي ته ڪم نه هلندو، خدمت ڪرڻ لاءِ وقت ۽ صلاحيت کي ڪم آڻڻ ئي پوي ٿو.“ حميد سنڌي صاحب هڪ جاکوڙي عملدار جي اها روايت پنهنجي منصبي ڄمار جو اٽوٽ انگ بڻائي پاڻ کي هڪ معاملي فهم، برجستو ۽ فعال انتظامي اڳواڻ ثابت ڪري ڏيکاريو.

خدا کيس وڏي ڄمار ڏئي. هن شخص پنهنجي ڄمار کي ڪارائتو ڪري، ٻين لاءِ مثال قائم ڪيا آهن. هن ايترو ته علمي، ادبي ۽ انتظامي پورهيو ڪيو آهي، جنهن تي ڪيئي ڪتاب لکي سگهجن ٿا. هي وقت آهي ته حميد سنڌي صاحب پنهنجي آب-بيتي تي ڪم ڪري. ڇو ته هن جي دل ۽ دماغ ۾ اسان جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ جا ڪيترائي باب موجود آهن.

حالتون ڪاڏي پيون وڃن؟

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

پاڪستان جي اترئين ۽ اولاهين سرحدي پٽيءَ ۾ طالبان ۽ دهشت گردن جي وٺ-پڪڙ کان وٺي ويندي، ڪراچيءَ طرف انهن مان ڪنِ جي ڀاڄ ۽ سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم ۽ پي پي جو ٽانڊن تان گذرڻ جهڙين حالتن عجيب قسم جا ناد وڄائڻ شروع ڪيا آهن. هاڻي هر ڪو سوچڻ لڳو آهي ته هي حالتون ڪاڏي پيون وڃن ۽ اهي اڳتي هلي ڪهڙو رنگ لائينديون. سرڪاري عسڪري قوتن ۽ ڌرين بابت جيڪا ٻولي ڪجهه وقت اڳ الطاف حسين ٻولي، بنهه اهڙي ئي لهجي ۾ پي پيءَ جي اڳواڻ به ساڳي تند تنواري آهي. هنن حالتن ۾ هڪ تاريخي مثال به قائم ٿيو ته سنڌ جي ڪنهن وزير جي گهر تي ڇاپو لڳو، جيڪو واقعو هر وجهه کان غير معمولي نوعيت ۽ اثر وارو آهي.

”جيترا وات اوتريون ڳالهيون“ مصداق هر ڪو ماڻهو هن صورتحال کي پنهنجي نظر سان ڏسندو. اهو فطري عمل آهي ۽ هر ڪنهن کي پنهنجي راءِ قائم ڪرڻ جو حق پڻ حاصل آهي.پر جڏهن اهڙن حقن ۾ جيتري گهڻي برابري ۽ يڪسانيت هوندي، ان مان به فقط قومي سوچ جي رنگ روپ جي خبر پوندي، پر قومي اتحاد ۽ اتفاق جو اندازو به لڳائي سگهبو. پر اسان ڪيترن قومي مسئلن ۽ حالتن جي مامرن تي اتفاق ۽ برابري پيدا ڪرڻ بدران هڪ سر جي مسيت ٺاهيندا آهيون ۽ هنڌين ماڳين اهڙيون عبادت گاهون جوڙي ٻين کي سيس نمائڻ تي مجبور  ڪندا آهيون.

موجوده حالتون ڪاڏي پيون وڃن؟ ان لاءِ مختلف ماڻهن جا مختلف رايا ۽ ويچار آهن. ڪن جو چوڻ آهي ته حالتن جو فصل ڪهڙو به پڇي راس ٿئي، پر ان جي پنهنجي مرضيءَ واري بٽئي شريف برادران ئي ڪندا. ڇو ته پي پي ۽ ايم ڪيو ايم سان سندن پڳ مٽي ياري ڪانهي ۽ جيڪڏهن انهن ٻنهي پارٽين کي ڪو نقصان ٿيو يا ڏينهن جا تارا ڏسڻا پيا ته هو ٻئي ڀائر پنهنجيون راتيون سڪون سان گذاري سگهندا. ان ڪري ڀلي ته حالتن مٽائڻ وارا اهي اغراض و مقاصد نه هجن، پر جي ڪاتي گدري تي ڪرندي ته به نقصان گدري کي ٿيندو ۽ جيڪڏهن گدرو ڪاتيءَ تي ڪريو ته به نقصان گدري کي ٿيندو.

مون هنن ڪالمن ۾ اترين علائقن مان آپريشن دوران ماڻهن جي سنڌ ڏانهن ڀاڄ ۽ سنڌ جي وس وارن ماڻهن جي آڌر ڀائي روين تي لکندي، انهيءَ ڪالم ۾ خدشو ڏيکاريو هيو ته انهيءَ ڀاڄ جو فائدو وٺي ڪيترا دهشت گرد سنڌ جو رخ ڪندا ۽ سنڌ ۾ اوس ئي امن امان جي صورتحال ڪو ٻيو روپ وٺندي. هڪ ڪالم ۾ مون ”ذوالفقار آباد پراجيڪٽ“ جو ذڪر هينئن ڪيو هئو ته اهو پراجيڪٽ بين الاقوامي سياسي تناظر “ نيو ورلڊ آرڊر جي مفڪرن ۽ مدبرن کي ڪنهن به صورت ۾ پسند نه ايندو، ان ڪري پي پي ۽ ان جي مکيه اڳواڻن تي ان جا ڇنڊا ضرور پوندا. هاڻي حالتون منهنجي اهڙي اندازي جي پٺڀرائي ڪري رهيون آهن ۽ پي پي قيادت ۽ ملڪي عسڪري قيادت جا اختلاف ڪر کڻي رهيا آهن.اڳتي هلي وقت ڇا به ثابت ڪري، پر منهنجو خيال آهي ته ”ذوالفقار آباد“ نالي ڪنهن شهر ٺهڻ جو خيال گهڻي ڀاڱي خواب برابر وڃي رهيو آهي. ان مان هاڻي فقط ڪن ماڻهن کي زمين کپائڻ ۽ خريد ڪرڻ جو لاڀ ئي ملندو ۽ بس. ان ڪري ڳچ عرصي تائين هي پراجيڪٽ پنن ۽ ڪاڳرن ۾ رهندو ۽ شهر اڏڻ جي حوالي سان ڪا تڪڙي پيش رفت ڪا نه ٿيندي.

”ذوالفقار آباد پراجيڪٽ“ تي پيش رفت ٿئي نه ٿئي،پر ان جي پس منظر ۽ پيش منظر جي حوالي سان حالتن مٽجڻ ۾ پيش رفت ٿي رهي آهي. حالتون جنهن ريت  پير کڻي رهيون آهن، انهن تي ڪنهن ٻئي طريقي سان به نظر وجھي سگهجي ٿي. نائين زيرو تي آپريشن ٿيو ته ايم ڪيو ايم محتاط انداز واري سياست جو درس پڙهڻ شروع ٿيو، پر هاڻي وقت گذرڻ سان گڏ انهيءَ هڙتالي سياست جو سهارو وٺڻ شروع ڪيو آهي. اهڙيءَ ريت خوجن کي مارڻ واري سانحي مان اهو احساس اڀرڻ لڳو آهي ته هاڻي مار ڌاڙ مقامي سياست جي مطلبن پوري ڪرڻ بدران بين الاقوامي سياسي مفادن جو رخ ڪري رهي آهي. حالتن جي واچوڙي جو رخ في الحال عام ماڻهو جي اندازي کان ٻاهر آهي. پر هاڻي وڌيڪ ويرم نه لڳندي ستت سموري صورتحال ڪر کڻي اسان اڳيان اچي بيهندي.

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

 (تو بن جاني! هيءَ جهان)

”دردن جي دوا جو هيءُ ئي ديار يار“

ڳالهيون اتفاقي هجن يا حادثاتي، پر ڪڏهن ڪڏهن ماڻهن جي ذهنن ۾ عجيب قسم جا سوال اڀارينديون آهن. عام ماڻهو ته ڇا، پر سياڻن ۽ سپورنجن کي به ڳالهيون سمجهه ۾ ڪو نه اينديون آهن. مثال طور اسان جي ملڪ جا مدبر، حاڪم ۽ ناميارا سياستدان بيماريءَ يا تيمارداريءَ ڪارڻ لنڊن جو منهن ڪندا آهن. جڏهن ڪيترا سياستدان وڃي لنڊن ۾ موجود ٿيندا آهن ته هتي ماڻهن ۾ چميگويون شروع ٿي وينديون آهن ته اجهو ٿو ڪو ”لنڊن پلان“ جنم وٺي.

گذريل هفتي کوڙ سارا سياستدان وڃي لنڊن پهتا آهن. ڪن جا ٻچا ٻار ويا آهن ته ڪن جا يار ويا آهن. ڪي اسپتالن مان فوٽو ڪڍي موڪلن ٿا ته ڪن جا بيان اتان جي خبر رسان ادارن طرفان جاري يا نشر ڪيا وڃن ٿا.

ڳالهه ڪهڙي به هجي: پوءِ ڪو نئون لنڊن پلان جنم وٺي يا ڪو زندگي بچائڻ لاءِ اسپتالن جا چڪر هڻي. پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته اهي وس وارا ۽ وسن وارا ماڻهو اقتدار- ڌڻي هوندي به اهڙيون اسپتالون پنهنجي ملڪ ۾ ڇو نه ٿا قائم ڪن جو ناڻي جا توٻرا ڀري ٻين ملڪن ۾ دوا درمل ڪرائين ٿا؟ ائين ڇو آهي ته وڏن- گهراڻن جا ٻار پڙهن ته ٻاهرن ملڪن ۾ ۽ بيمار دوا درمل ڪرائن ته پرڏيهه مان. جيڪڏهن اهي ماڻهو پنهنجي ملڪي اسڪولن، بلڪه سرڪاري اسڪولن ڪاليجن ۾ پنهنجا ٻار پڙهائين ته تعليم جي ماحول ۽ معيار ۾ انقلابي سڌارو اچي وڃي. اهڙي نموني جيڪڏهن اسان جا مدبر ملڪي اسپتالن مان دوا درمل ڪرائين ته اسان جي ويڄ طبيبن جي روين ۽ عوام دوستيءَ ۾ اڃا وڌيڪ نکار اچي وڃي. پر شايد اسان جا وڏا ڪم ئي جڏا ڪندا آهن. سندن اهڙن روين مان اهو آسانيءَ سان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هنن جي دنيا الڳ آهي ۽ اسان عوام جي دنيا الڳ آهي. هنن لاءِ اها ڳالهه اهم ناهي ته اسپتالن ۾  ڊاڪٽرن کانسواءِ باقي رڃ لڳي پئي آهي ۽ اسڪولن ۾ جيڪڏهن استاد آهن ته ليبارٽريون ڪونهن، جيڪڏهن لائبرريون آهن ته راندين جا گرائونڊ ڪونهن. هاڻي ته اسان اسڪولن ۽ تعليمي ادارن ۾ اهڙي رڃ ڪري ڇڏي آهي جو ڪن استادن کي اتي وڃڻ کان ئي ڊپ ٿئي ٿو. دنيا ڀلي کين ”گهوسٽ استاد“ چون. پر هو ان ۾ خير سمجهن ٿا ته اسڪولن کان پري رهڻ ۾ ئي هو پنهنجي عزت ۽ دولت ۾ واڌارو ڪري سگهن ٿا.

درحقيقت اسڪولن، اسپتالن ۽ ٻين ادارن ۾ ان ڪري ئي ڀينگ ٿئي ٿي جو استاد، ڊاڪٽر ۽ سرڪاري ملازمن کان وڌيڪ اسان جا وس وارا ۽ وسن وارا ”گهوسٽ حڪمران ۽ نگران“ بڻجي ويا آهن. انهن جي جيڪڏهن ٽڪي جي به نظر ۽ دلچسپي هجي ها ته اهڙي ڀينگ نه ٿي ها. پر ”جي اتر ڊاهي انهن جي، ته ڪنهن کي ڪارون ڪن؟“ان وانگر ماڻهون دانهون ڏين ته ڪنهن کي ڏنڀ ڏين؟

اچو ته موضوع نه مٽايون، ۽ پنهنجيءَ ڳالهه تي موٽي اچو ته لنڊن ۽ ٻين ملڪن ۾ ڪهڙو جادو آهي، جتي اسان جا مدبر وڃي مٿو ٽيڪي ٻوڙا ٻڌي آچار ڪن ٿا؟ ڇا هو اهي ڳالهيون هن ملڪ جي ڪنهن ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ويهي نه ٿا ڪري سگهن؟ جڏهن ڳالهيون عوامي مفاد جون آهن، جڏهن ملڪي سياست کي سنوارڻو ۽ سڌارڻو آهي ته پوءِ پنهنجي ماروئڙن کان ايترو پري وڃي ڇو ويچار ونڊن ٿا؟ ائين ته نه آهي ته ڪو شاهينگ يا ڪو اڃا وڌيڪ وس وارا هٿ ڪنهن جي ڪنن يا ڪنڌن تي پهچي شينهن ۽ ٻڪري کي گڏ ويهاري ۽ چاري ٿو ۽ کين ڪن شرطن تي کير کنڊ ٿيڻ تي مجبور ڪري ٿو.

ڳالهه ڇا به هجي ۽ هنن واقعن ۽ اتفاقن جا روحاني راز ڪهڙا به هجن، پر عوام کي اهو حق پهچي ٿو ته هو ڳالهه کي ننهن کان وٺي چوٽيءَ تائين نه به، پر اهو ٿورو ڪجهه ڄاڻين ته هنن لاءِ پنهنجا هادي ۽ رهبر ڪهڙي کچڻي بچائين ٿا. ڇو ته اتي جيڪو به رڌو پچايو ويندو اهو ئي عوام کي کائڻو آهي. پوءِ کين وڻي يا نه وڻي.

هيءُ پڻ عوام جو حق بڻجي ٿو ته پنهنجي اڳواڻن ۽ مدبرن کي اهو محسوس ڪرائين ۽ مڃرائين ته جڏهن اڳواڻن جون خدمتون ۽ محبتون آهن ئي عوام لاءِ ته پوءِ انهيءَ عوام کي ائين ته ڇني پاڻ کان ڌار نه ڪن ۽ انهيءَ ڳالهه کي مڃين قبولين ته درد جيڪڏهن عوام لاءِ آهن ته انهن جي دوا درمل جو ديار به ماروئڙن جي ذهنن ۽ دلين ۾ هجڻ گهرجي، ۽ نه ڪي تمام گهڻو پري ست سمنڊ پار ۽ ماڻهن کان مخفي.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

 (تو بن جاني! هيءَ جهان)

”سنڌ جو سنجيده مسئلو فرد-سازي آهي“

سنڌ جا عالم ۽ اديب، مدبر ۽ مفڪر ٻه اکر ٻوليندا آهن، يا ڪجهه لکندا آهن ته دل ٺري پوندي آهي. ڇا نه الله پاڪ کين ڏات ۽ ڏاهپ ڏني آهي! ساري جڳ جهان جي حالتن تي نظر اٿن. ڪٿي ڪو دک درد جنم وٺي ٿو ته سندن سينا سورن- هاڻا ٿي پون  ٿا. ڪٿي ظلم ٿئي ٿو ته هنن جو روح  روئڻ لڳي ٿو. جهڙوڪ دنيا سرنهن جي داڻي جيان سندن تريءَ تي آهي. جتي جتي ڪجهه وهي واپري ٿو، ان بابت ننهن کان چوٽيءَ تائين کين خبر هجي ٿي.

پر ڏيئي هيٺان اوندهه ڇو ٿئي ٿي؟ اها ڪهڙي ڳالهه آهي ۽ ڪهڙي مجبوري يا مصلحت آهي ته سنڌ جي سينڌ سينگارڻ ۾ اهي تيل ڦليل ڪجل ۽ مينديون ڪو نه ٿيون ڏسڻ ۾ اچن، جن کي هو ڪتب آڻي، ڪنهن نئين ڪهاڻي کي جنم ڏين ۽ پنهنجيءَ سرت جي سونهن سان سنڌ واسين کي به حصو ڏين.

ها، اها ڳالهه برابر آهي ته سنڌ جي سورن جي مذڪورن جا وٽن داستان موجود آهن. سندن قلم ۽ قول ۾ ماڻهن جي مجبورين جا آواز موجود آهن. هي به سچ آهي ته صحافي ۽ اديب قلم کي ڪات ڪهاڙا بڻائي سنڌ-دشمن قوتن ۽ سازشن جو مقابلو ڪري رهيا آهن. هيءَ به حقيقت آهي ته سنڌ دوست مدبر ۽ سياستدانن جي حڪمت عملين سنڌ جي نوجوانن ۾ جوش ۽ ولولي کي دائم رکيو آهن. ان ڪري اسان جون محفلون به آباد آهن ته جيل خانا به ويران ڪو نه آهن. روڊ ۽ رستا به بلاڪ ٿين ٿا ته اخبارن ۽ ٽي ويءَ تي دونهاندار ۽ زبردست بيان ۽ بحث به ڏسڻ ۾ اچن ٿا.

پر سوال ٿو اُٿي ته هي هيڏو سارو ۽ سڀ ڪجهه ٿئي ٿو، پر پوءِ به تريءَ تيل ڇو نه ٿو لڳي؟ پوءِ به حالتون ڇو ٿيون مثبت موڙ وٺن. پنجن منجهان پندرهن ڇو نه ٿا ٿين؟ ايڪو ۽ اتحاد قائم  ڇو نه ٿو ٿئي؟ شهرن مان قهر بند ڇو نه ٿو ٿئي؟ ٻهراڙين مان بک ۽ بيروزگاريءَ جي باهه ڇو نه ٿي وسي؟ ڪٿي نه ڪٿي ڪا ڪمي ضرور آهي. ڪٿي نه ڪٿي ڪو حڪمت عمليءَ ۽ طريقه ڪار ۾ نقص ضرور آهي.

تحريڪون وڏي زور سان هلن ٿيون، پر اچانڪ بي مقصد دم ٽوڙي وڃن ٿيون. اتحاد جڙن ٿا، پر اڻ-ٻڌايو بي عمل ٿي وڃن ٿا. جيتوڻيڪ انهن ۾ ڪيترا قربانيءَ جو ٻڪرو به ٿين ٿا، ڪيترا نقصان به برداشت ڪن ٿا. ڪيترن کي ڇيهو به رسي ٿو.

اهو سڀ ڪجهه ويساهه-گهاتيءَ ڪارڻ ٿئي ٿو. قوم سان هر نازڪ موڙ تي ويساهه-گهاتي ٿئي ٿي. ڪو نه ڪو فرد پنهنجي گروهه کي، ماڻهن کي بلڪ قوم کي ٻُنڀي ۾ وجهي ڇڏي ٿو. ڪو نه ڪو ذاتي يا گروهي مفادن تي سڄيءَ قوم جو وڪرو ڪري ويهي ٿو ۽ قوم کي ان جي ڪا به ڪل ڪا نه ٿي پئي. اسان جي اڪثر تحريڪن دوران ائين ٿيو. ماڻهن جون محنتون ۽ محبتون اڪثر ڪري پنهنجي منطقي نتيجي تي ڪو نه پهتيون آهن. ڪنهن وڏيري جي روپ ۾، ڪنهن پير جي روپ ۾، ڪنهن سياستدان يا سماجي ڪارڪن جي روپ ۾ موقعي ملڻ تي معتقد ماڻهن سان بي وفائي ڪئي. ڪنهن ٽي. وي يا اخبار جي ڌڻيءَ ٿوري مفاد تي عوام کي سچ ٻڌائڻ کان پاسو ڪيو. سنڌ سان ۽ سنڌ واسين سان ائين ويڌن ٿيندي آئي آهي. سنڌ يا سنڌي ڪهڙيءَ ڪورٽ ۾ وڃي داد فرياد ڪن؟ جي اتر ڊاهي ان کي ته ڪنهن کي ڪارون ڪن؟ جيڪڏهن خواجا خضر ئي ٻيڙي ٻوڙي تي ڪنهن کي دانهن ڏبي؟ جي رهبر ئي رهزن ٿين ته ڪٿي ڀڄي جند ڇڏائبي؟

هي سڀ ڪجهه ان ڪري ٿئي ٿو جو اسان فرد جي تربيت تي توجهه نه ڏنو آهي ۽ انسان- سازيءَ جي عمل کي نظرانداز ڪيو آهي. اسان ماڻهوءَ کي ماڻهو ٿيڻ جو موقعو ئي ڪو نه ڏنو آهي. بيشڪ اسان کي فرشتن ٿيڻ جو شوق نه هجڻ گهرجي. ڇو ته فرشتن ته اسان جي ڏاڏي کي سجدو ڪيو هو. اسان سجدن جا ائين شائق ڇو ٿيا آهيون؟ اسان فقط سجدا ڇو ٿا ڪريون؟ اسان معمولي مفاد حاصل ڪرڻ تي سيس نوائي ڇو ٿا ويهون؟ هيءَ اسان جي ڪهڙي فرد-سازي ڪئي وئي آهي؟ هيءَ اسان جي ڪهڙي انسان-سازي ٿي آهي؟ اسان ائين ڇو ٿا ڪريون جو هاڻي ته شيطان به رضا خوشيءَ سان رٽائرمينٽ وٺي هتان پاڻ کي جلاوطن ڪري ويو آهي. ان جي غير حاضري ۾ اسان مان ڪيترا سندس سفير ۽ نمائندا بڻجي ڇو سرگرم عمل ٿي ويا آهن؟ ڇا هيءَ ئي اسان جي ۽ هينئن ئي اسان جي شخصيت سازي ٿي آهي؟

لڳي ٿو ته اسان جي نظام ۾ اهڙي ڪا گنجائش ئي موجود ڪانهي، جا ماڻهوءَ کي ماڻهو ٿيڻ ۾ مدد ڪري. لڳي ٿو ته اسان کي ماڻهونءَ مان انسان ٿيڻ ۾ اڃان ڪيتريون صديون لڳنديون. اچو ته انهن صدين کي گهٽايون، پاڻ کي جوڙيون، پاڻ کي ڳولهيون ۽ مکڻ جهڙا ماڻهو، بي لوث، قرباني ڏيندڙ، بخشيندڙ، معاف ڪندڙ، ڀلائي ڪندڙ، دوکو نه ڏيندڙ، ڏنڀ نه ڏيندڙ، دشمني نه ڪندڙ انسان بڻايون ۽ ائين پاڻ به ٿي پئون.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com

 (تو بن جاني! هيءَ جهان)

”ڪجهه هوشياري، مٿان اچي پئي آدمشماري“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

اسان سنڌ واسين ڪيترين ڳالهين ۾ لاتعلقي ۽ عدم دلچسپيءَ جو مظاهرو ڪري، پاڻ کي ڏاڍو نقصان پهچايو آهي. سڀ کان وڏو نقصان آدمشماريءَ ۾ هوشياري نه ڪرڻ ڪري برداشت ڪيو آهي. ملڪ آدمشماري ان ڪري ڪرائيندا آهن ته جيئن انهيءَ جي آڌار تي آئيندي لاءِ منصوبه بندي ڪري سگهن. ليڪن اسان وٽ آدمشماريءَ کي ڪي ڌريون پاڻ مڙهڻ ۽ مڃرائڻ جو جنگي محاذ بڻائي ڇڏينديون آهن. سنڌي ماڻهو ن ڪثرت ۾ هوندي به هر سال وڃن ٿا کٽندا ۽ اقليت ۾ تبديل ٿيندا. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته اسان نه ته پاڻ آدمشماريءَ دوران ڪا دلچسپي وٺون ٿا ۽ نه وري آدمشماري ڪندڙ عملو سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پکڙيل ننڍڙن ڳوٺن ۽ واهڻن تائين پهچي ٿو. نتيجو اهو ٿو نڪري ته ذري گهٽ ماڻهن جو چوٿون حصو آدمشماريءَ جي رڪارڊ کان ٻاهر رهجي وڃي ٿو.

ڪيڏي نه ڏک ۽ تعجب جي ڳالهه آهي ته جڏهن ڪا اليڪشن ٿئي ٿي ته اميدوار ماڻهن کي جهڙوڪ قبرن مان به اٿاري اچي پولنگ اسٽيشنن تائين پهچائين ٿا، پر جڏهن قومي بچاءَ جو مامرو اچي ٿو ته اسان مان هر ڪو مونن ۾ منهن وجهي ڪنڊ وٺي ويهي رهي ٿو. ڀلي مٿان ڪات ڪهاڙا وهي وڃن، نه پنهنجي ڪنڌ جي پرواهه ۽ نه وري قوم جي پرواهه. اسان جا اهي آپگهاتي رويا ڌڻي ڄاڻي ته ڪڏهن بدلبا ۽ ڪڏهن اسان کي قوم جي حيثيت ۾ زندهه رهڻ ۽ قوم کي زندهه رکڻ جو خيال ايندو.

هن کان اڳ 1998ع ۾ آدمشماري ٿي، ان ۾ اسان انفرادي، اجتماعي ۽ قومي طور گهربل تقاضائن جو پورائو نه ڪيو ۽ ڪن مخصوص هنڌن تي انگن اکرن کي ڏسي يقين ٿي ويو ته اهي آدمشماريءَ جا انگ اکر چالبازي جو نرالو نمونو آهي. 1998ع جي آدمشماريءَ وانگر مارچ 2016ع ۾ ٿيندڙ آدمشماري به فوجي نگرانيءَ ۾ ٿيڻي آهي. هن آدمشماريءَ ۾ هر آدمشماريءَ وانگر مردم شماري به ٿيندي ۽ گهر شماري به ٿيندي. ڌيان انهيءَ ڳالهه تي ڏيڻو آهي ته نه فقط انهيءَ بابت اسان جا انگ اکر ۽ تفصيل پورا هجن، پر وڏن شهرن ۾ رهندڙ سنڌ دشمن ڌڙن کي اهو موقعو نه ملي ته جيئن اهي وڌائي چڙهائي انگ اکر  لکرائين. هن لاءِ سڄاڻ ڌريون سرڪار اڳيان اها تجويز به رکي سگهن ٿيون ته وڏن شهرن ۾ آدمشماريءَ دوران فوج ۽ آدمشماريءَ جي عملي سان گڏ ڪي آبزرور پڻ هجڻ. جيڪڏهن ڪو سياسي يا انتظامي مسئلو پيدا نه ٿئي ته سنڌ دوست سياسي نظرياتي ۽ سماجي ڌريون سرڪار کي اهڙا والنٽيئر مهيا ڪن.

ٿيندڙ آدمشماريءَ ۾ سنڌ جو اهو به حق جڙي ٿو ته آدمشماريءَ کانپوءِ ڪڍيل نتيجن جي بنياد تي انگ اکر ڏئي اهو ٻڌايو وڃي ته سياسي، معاشي ۽ امن امان جي نالي ۾ ٻين صوبن ۽ خاطر طور تي اترين علائقن کان سنڌ ڏانهن ڪيتري لڏپلاڻ ٿي آهي؟ جنهن جي آڌار تي ڪاٿو لڳائڻ ممڪن ٿي سگهندو ته انهن جي آبادڪاريءَ ڪري سنڌ جي ذريعن وسيلن تي ڪيترو بار پيو ۽ ان ڪري بجليءَ، پاڻي، امن امان ۽ ٻين مالي وسيلن تي ڪهڙا اثرا پيا ۽ ان جو اين ايف سي ايوارڊ ۽ گڏيل ذريعن وسيلن مان پورائو ڪيو ويو يا سمورو بار سنڌ جي ڪلهن تي رکيو ويو. اين ايف سي ايوارڊ يا گڏيل ذريعن وسيلن جي ورڇ وقت سنڌ کي اهڙي خرچ ۽ مالي بار لاءِ اضافي حصي وٺڻ جو حق رسي ٿو ۽ اهو کيس هر صورت ۾ ملڻ گهرجي.

سنڌ لساني رواداريءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي. سنڌ واسي جيڪڏهن لساني تعصب ۾ وڪوڙيل هجن ها ته هتي هفت زبان شاعر جنم نه وٺن ها. پر آدمشماريءَ وقت اسان کي انهيءَ سچائيءَ ۽ سنڌ دوستيءَ جي ضمانت ڏيڻي آهي ته سنڌي ٻوليءَ کي اقليتي ٻولي بڻائڻ جي ڪا سازش نه ٿئي ۽ نه وري اسان پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻي ٻوليءَ واري خاني ۾ ڪا ٻي ٻولي لکي پاڻ کي اقليت بڻايون. سنڌ جي ڪيترن خاندانن ۽ گهرن ۾ ڀلي ته سرائيڪي، بلوچڪي يا بروهڪي ٻوليون ڳالهايون وڃن، پر جيئن ته اهي سنڌ ۾ رهن ٿا، سنڌيءَ ۾ لکن پڙهن ٿا ۽ روزمره جي وهنوا ر۾ سنڌي ڳالهائين ٿا، ان ڪري اصولي ۽ اخلاقي تقاضا اها آهي ته اهي سنڌيءَ کي ئي ”مادري زبان“ واري خاني ۾ لکرائين ۽ ان کي ”گهر ۾ ڳالهائيندڙ چوديواري واري ٻولي“ اڳيان قربانيءَ جي ٻڪري نه بڻائين. ان ۾ ئي اسان جو اجتماعي مفاد آهي ۽ ان ۾ ئي اسان جو بچاءُ آهي. ان ڪري گهر ۾ ڳالهائيندڙ ٻولي سنڌ جي تشخص ۽ حيثيت کي مجروح نه ڪري.

ٿيندڙ آدمشماريءَ ۾ جيڪڏهن اسان اهو محسوس ڪريون ته ڪٿي نه ڪٿي ڪا ويساهه گهاتي ٿي آهي ته خالي بيان بازي ڪرڻ يا ٻن ٽن جلوسن ڪڍڻ بدران قانوني چاره گوئي جو رستو اختيار ڪيون. اهڙن مشڪوڪ نتيجن لاءِ اپيلون داخل ڪري سگهجن ٿيون ۽ ڪورٽ جا دروازا کڙڪائي سگهجن ٿا.

 هر وجهه کان ايندڙ آدمشماري سنڌ واسين جي سياسي، نظرياتي ۽ قومي تقاضائن جو وڏو امتحان آهي. ساڃاهه وند ڌرين جو ڪم آهي ته هن پلصراط تان گذرڻ وقت اهي عوام جي ڀرپور شعوري مدد ڪن، ڇو ته ٿيندڙ آدمشماري سندن قومي وجود جي انگ ۽ رنگ کي نمايان ڪندي.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

(تو بن جاني! هيءَ جهان)

”ڇورا! توکي پڳ ڪو نه ٻڌرائيندا!“

چوندا آهن ته ڪنهن ڳوٺ جو وڏيرو مري ويو ته غريب گهراڻي جي ٻار وڃي پنهنجي ماءُ سان سور سليا ۽ وڏيءَ اڻ تڻ ۾ پڇيائينس ته:”امڙ! وڏيرو جو مري ويو آهي ته هاڻي ڪنهن کي پڳ ٻڌرائيندا؟“ ماڻهنس جواب ڏنو ته: ”سندس پٽ کي“، غريب ٻار ان جواب مان مطمئن ڪو نه ٿيو، تنهنڪري وري پڇيائينس ته: ”امڙ! جيڪڏهن اهو به مري وڃي ته پوءِ ڪنهن کي پڳ ٻڌرائيندا؟“ ان تي جواب مليس ته : ”سندس ڀاءُ کي“. وري ٻار بي قرار ٿي ويو ۽ پڇيائينس ته: ”امڙ! جيڪڏهن اهو به مري وڃي ته پوءِ……..“. ماڻهنس تپي لال ٿي وئي ۽ چيائينس ته: ”مان سمجهان ٿي ته تون ڇا پيو سوچين ۽ ڇا پيو پڇين. پر ڇورا! توکي پڳ ڪو نه ٻڌرائيندا“. سو منهنجا سائين سنڌ جو گورنر گذاري ويو ۽ اسان مان ڪنهن کي خوشفهمي نه ٿيڻ گهرجي ته هاڻي مان ته مون جهڙو ڪو ٻيو گورنر ٿيندو. ڇو ته اڻندو اها ئي، جيڪا ڪوريءَ جي من ۾. پر ڪوريءَ ڌاڳن مان نه ليڪن انهن پنجوڙن مان اڻندو، جيڪي اسان پنهنجي لاءِ پاڻ ٺاهيا آهن. 1973ع کان مائي بيگم رعنا لياقت علي خان کان وٺي مري ويل گورنر سعيد الزمان صديقيءَ تائين سنڌ جا جملي اڻويهه گورنر ٿيا، جن مان چئن گورنرن: عبدالقادر شيخ، محمد هارون، ايئر مارشل عظيم دائود پوٽي ۽ محمد ميان سومري کانسواءِ باقي پندرهن گورنر اهڙا ٿيا جيڪي اسان مان ته هئا، پر انهن مان ڪنهن به باقي چئن گورنرن وانگر ڌرتيءَ- ڄائي نج سنڌي ماءُ جي ٿڃ نه پيتي. بيشڪ اهڙا وڏا عهدا ۽ رتبا ته ڇا، پر اهم منصب لساني حوالن سان ورهائڻ ونڊن ملڪي آئين ۽ روايتن سان ٺهڪي نه ٿا اچن. ملڪ جو ڄائو، ملڪ جي ڪنهن عهدي ۽ رتبي تي مقرر ٿي سگهي ٿو. ليڪن سنڌ ۾ گورنريءَ جي تقرريءَ جا مخصوص پيمانا ۽ ماپا آهن. سنڌ جي حوالي سان اهو ڄڻ ”اڻ-لکيئي آئين“ جو حصو يا روايت بڻجي وئي آهي ته 1973ع کانپوءِ ڪوشش ڪري ”نون سنڌين“ کي ئي هن عهدي تي رکڻ ۽ رهڻ جو موقعو وڌيڪ ڏنو ويندو. مري ويل گورنر سعيد الزمان ويچارو فقط ٻه مهينا عهدي تي رهيو، پر انهن ٻن مهينن ۾ گهڻا ڏينهن اسپتال ۾ گذاريائين. کائنس اڳ واري گورنر سنڌ جي تاريخ جي ۾ چوڏهن سالن جي طويل عرصي تائين عهدي ماڻڻ جو رڪارڊ قائم ڪيو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ڪو به گورنر ايڏي وڏي عرصي تائين انهيءَ عهدي تي نه رهيو. هو مشرف جي زماني ۾ آيو ۽ ملڪ جي ٻن وڏين سياسي پارٽين جي اقتدار وارن ڏهاڙن ۾ به گورنر ٿي رهيو تان جو ٻه مهينا اڳ کيس رخصت ڪيو ويو. گورنر مرڪز جو ئي نمائندو ٿئي ٿو، ۽ هن جي مقرريءَ ۾ مرڪز کي صوابديدي اختيار حاصل هوندا آهن. مرڪز چاهي ته صوبائي حڪومت سان صلاح مشورو ڪري، ۽ جيڪڏهن مشورو نه ڪري ته ان تي ڪا قانوني يا آئيني پابندي ڪانهي. عشرت العباد کي تڪڙو فارغ ڪري ۽ ڪنهن وقت وڃائڻ کانسواءِ سعيد الزمان کي گورنر مقرر ڪرڻ واري ڳالهه تي چوٻول به ٿيو ته چميگويون به ٿيون. ڪن ڌرين جو خيال هئو ته نوازليگ چونڊن کان اڳ سنڌ ۾ افهام تفهيم واري تحرڪ دوران قومپرست ڌرين ۽ پيپلزپارٽيءَ جي مخالف ڌرين کان غير معمولي گرم جوشيءَ واري موٽ ماڻي هئي. سنڌ جي ڪن سياستدانن نوازليگ جي اقتدار ۾ اچڻ بعد گورنر يا صدر ٿيڻ واريءَ خوشفهميءَ ۾ ڪڙتا ۽ شيروانيون به سبرائي ڇڏيون. ماڻهن – مٽ ته ٿي، پر خوشفهمين جي غلط فهمين ۾ ورتل ڪنهن کي به موقعو ڪو نه مليو. عشرت العباد جي وڃڻ کانپوءِ به خوشفهمين جي اهڙي لهر وري سنڌ جي ڪن سياسي ڌرين کي بهار جي مند مثال لڳي، ليڪن سعيد الزمان جي گورنر ٿيڻ سندن سوچن تي سياري جي پاري جهڙو اثر وجهي ڇڏيو. هاڻي ويچارو سعيد الزمان به هن جهان ۾ ڪو نه رهيو آهي. حالتن هن جي پڇاڙي اجري ائين ڪئي جو انهن ٻنهي مهينن ۾ مرحوم جي پرگهور ۽ دوا درمل تي جيڪو خرچ پکو آيو هوندو، اهو شايد سندس گورنر نه هجڻ واري صورت ۾ ايترو نه به اچي ها. ڀلا ڀاڳن سان ڪنهن جي ريس! ”ڪي جيئري ئي جنت ۾ ته ڪي مئا مس مڙن“. سندس گورنر مقرر ٿيڻ تي جيڪي چميگويون هليون هيون، انهن ۾ اها ڳالهه به شامل هئي ته ڪو اهڙو ماڻهو ته گورنر ڪري رکيو وڃي ها، جيڪو صحت ۽ عمر جي حساب سان منصب سان انصاف ڪرڻ جي طاقت ۽ سگهه رکندو هجي ها. پر اهو مسئلو مرڪزي سرڪار جو هئو ته اها ڪنهن تي اعتبار ڪري ٿي؟ ڇو ته ڪنهن کي گورنر رکڻ نه رکڻ جا روحاني راز اها ئي سمجهي ٿي. هاڻي گورنر ڪير ٿيو ؟ ۽ ڇو ٿيو؟ اهو اسان جو مامرو ڪونه هو. پر اسان سان جيڪا ڳالهه واسطو رکي ٿي ۽ ڪم جي آهي، اها هيءَ آهي ته حالتن جي امڙ اسان کي چئي ٿي ته: ”ڇورا! توهان کي پڳ ڪو نه ٻڌرائيندا!“. ڇو ته سنڌي ٻوليءَ واري بل جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل ڪشيدگي ۽ غلط فهمين کي دور ڪرڻ لاءِ اسان جي مدبرن اها روايت قائم ڪئي ته اهو عهدو اسان جي نون ڀائرن جي حوالي ٿيندو ۽ جيڪڏهن ڪا ان جي برعڪس مقرري ٿئي ٿي ته اها مارشل لا جي زماني ۾ هوندي يا غير معمولي حالتن ۾ ٿيندي. Email: gulhayat2010@gmail.com Website: www.drpathan.com

 (تو بن جاني! هيءَ جهان)

”ڪجهه هوشياري، مٿان اچي پئي آدمشماري“

ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

اسان سنڌ واسين ڪيترين ڳالهين ۾ لاتعلقي ۽ عدم دلچسپيءَ جو مظاهرو ڪري، پاڻ کي ڏاڍو نقصان پهچايو آهي. سڀ کان وڏو نقصان آدمشماريءَ ۾ هوشياري نه ڪرڻ ڪري برداشت ڪيو آهي. ملڪ آدمشماري ان ڪري ڪرائيندا آهن ته جيئن انهيءَ جي آڌار تي آئيندي لاءِ منصوبه بندي ڪري سگهن. ليڪن اسان وٽ آدمشماريءَ کي ڪي ڌريون پاڻ مڙهڻ ۽ مڃرائڻ جو جنگي محاذ بڻائي ڇڏينديون آهن. سنڌي ماڻهو ن ڪثرت ۾ هوندي به هر سال وڃن ٿا کٽندا ۽ اقليت ۾ تبديل ٿيندا. ان جو ڪارڻ اهو آهي ته اسان نه ته پاڻ آدمشماريءَ دوران ڪا دلچسپي وٺون ٿا ۽ نه وري آدمشماري ڪندڙ عملو سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ پکڙيل ننڍڙن ڳوٺن ۽ واهڻن تائين پهچي ٿو. نتيجو اهو ٿو نڪري ته ذري گهٽ ماڻهن جو چوٿون حصو آدمشماريءَ جي رڪارڊ کان ٻاهر رهجي وڃي ٿو.

ڪيڏي نه ڏک ۽ تعجب جي ڳالهه آهي ته جڏهن ڪا اليڪشن ٿئي ٿي ته اميدوار ماڻهن کي جهڙوڪ قبرن مان به اٿاري اچي پولنگ اسٽيشنن تائين پهچائين ٿا، پر جڏهن قومي بچاءَ جو مامرو اچي ٿو ته اسان مان هر ڪو مونن ۾ منهن وجهي ڪنڊ وٺي ويهي رهي ٿو. ڀلي مٿان ڪات ڪهاڙا وهي وڃن، نه پنهنجي ڪنڌ جي پرواهه ۽ نه وري قوم جي پرواهه. اسان جا اهي آپگهاتي رويا ڌڻي ڄاڻي ته ڪڏهن بدلبا ۽ ڪڏهن اسان کي قوم جي حيثيت ۾ زندهه رهڻ ۽ قوم کي زندهه رکڻ جو خيال ايندو.

هن کان اڳ 1998ع ۾ آدمشماري ٿي، ان ۾ اسان انفرادي، اجتماعي ۽ قومي طور گهربل تقاضائن جو پورائو نه ڪيو ۽ ڪن مخصوص هنڌن تي انگن اکرن کي ڏسي يقين ٿي ويو ته اهي آدمشماريءَ جا انگ اکر چالبازي جو نرالو نمونو آهي. 1998ع جي آدمشماريءَ وانگر مارچ 2016ع ۾ ٿيندڙ آدمشماري به فوجي نگرانيءَ ۾ ٿيڻي آهي. هن آدمشماريءَ ۾ هر آدمشماريءَ وانگر مردم شماري به ٿيندي ۽ گهر شماري به ٿيندي. ڌيان انهيءَ ڳالهه تي ڏيڻو آهي ته نه فقط انهيءَ بابت اسان جا انگ اکر ۽ تفصيل پورا هجن، پر وڏن شهرن ۾ رهندڙ سنڌ دشمن ڌڙن کي اهو موقعو نه ملي ته جيئن اهي وڌائي چڙهائي انگ اکر  لکرائين. هن لاءِ سڄاڻ ڌريون سرڪار اڳيان اها تجويز به رکي سگهن ٿيون ته وڏن شهرن ۾ آدمشماريءَ دوران فوج ۽ آدمشماريءَ جي عملي سان گڏ ڪي آبزرور پڻ هجڻ. جيڪڏهن ڪو سياسي يا انتظامي مسئلو پيدا نه ٿئي ته سنڌ دوست سياسي نظرياتي ۽ سماجي ڌريون سرڪار کي اهڙا والنٽيئر مهيا ڪن.

ٿيندڙ آدمشماريءَ ۾ سنڌ جو اهو به حق جڙي ٿو ته آدمشماريءَ کانپوءِ ڪڍيل نتيجن جي بنياد تي انگ اکر ڏئي اهو ٻڌايو وڃي ته سياسي، معاشي ۽ امن امان جي نالي ۾ ٻين صوبن ۽ خاطر طور تي اترين علائقن کان سنڌ ڏانهن ڪيتري لڏپلاڻ ٿي آهي؟ جنهن جي آڌار تي ڪاٿو لڳائڻ ممڪن ٿي سگهندو ته انهن جي آبادڪاريءَ ڪري سنڌ جي ذريعن وسيلن تي ڪيترو بار پيو ۽ ان ڪري بجليءَ، پاڻي، امن امان ۽ ٻين مالي وسيلن تي ڪهڙا اثرا پيا ۽ ان جو اين ايف سي ايوارڊ ۽ گڏيل ذريعن وسيلن مان پورائو ڪيو ويو يا سمورو بار سنڌ جي ڪلهن تي رکيو ويو. اين ايف سي ايوارڊ يا گڏيل ذريعن وسيلن جي ورڇ وقت سنڌ کي اهڙي خرچ ۽ مالي بار لاءِ اضافي حصي وٺڻ جو حق رسي ٿو ۽ اهو کيس هر صورت ۾ ملڻ گهرجي.

سنڌ لساني رواداريءَ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي. سنڌ واسي جيڪڏهن لساني تعصب ۾ وڪوڙيل هجن ها ته هتي هفت زبان شاعر جنم نه وٺن ها. پر آدمشماريءَ وقت اسان کي انهيءَ سچائيءَ ۽ سنڌ دوستيءَ جي ضمانت ڏيڻي آهي ته سنڌي ٻوليءَ کي اقليتي ٻولي بڻائڻ جي ڪا سازش نه ٿئي ۽ نه وري اسان پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻي ٻوليءَ واري خاني ۾ ڪا ٻي ٻولي لکي پاڻ کي اقليت بڻايون. سنڌ جي ڪيترن خاندانن ۽ گهرن ۾ ڀلي ته سرائيڪي، بلوچڪي يا بروهڪي ٻوليون ڳالهايون وڃن، پر جيئن ته اهي سنڌ ۾ رهن ٿا، سنڌيءَ ۾ لکن پڙهن ٿا ۽ روزمره جي وهنوا ر۾ سنڌي ڳالهائين ٿا، ان ڪري اصولي ۽ اخلاقي تقاضا اها آهي ته اهي سنڌيءَ کي ئي ”مادري زبان“ واري خاني ۾ لکرائين ۽ ان کي ”گهر ۾ ڳالهائيندڙ چوديواري واري ٻولي“ اڳيان قربانيءَ جي ٻڪري نه بڻائين. ان ۾ ئي اسان جو اجتماعي مفاد آهي ۽ ان ۾ ئي اسان جو بچاءُ آهي. ان ڪري گهر ۾ ڳالهائيندڙ ٻولي سنڌ جي تشخص ۽ حيثيت کي مجروح نه ڪري.

ٿيندڙ آدمشماريءَ ۾ جيڪڏهن اسان اهو محسوس ڪريون ته ڪٿي نه ڪٿي ڪا ويساهه گهاتي ٿي آهي ته خالي بيان بازي ڪرڻ يا ٻن ٽن جلوسن ڪڍڻ بدران قانوني چاره گوئي جو رستو اختيار ڪيون. اهڙن مشڪوڪ نتيجن لاءِ اپيلون داخل ڪري سگهجن ٿيون ۽ ڪورٽ جا دروازا کڙڪائي سگهجن ٿا.

 هر وجهه کان ايندڙ آدمشماري سنڌ واسين جي سياسي، نظرياتي ۽ قومي تقاضائن جو وڏو امتحان آهي. ساڃاهه وند ڌرين جو ڪم آهي ته هن پلصراط تان گذرڻ وقت اهي عوام جي ڀرپور شعوري مدد ڪن، ڇو ته ٿيندڙ آدمشماري سندن قومي وجود جي انگ ۽ رنگ کي نمايان ڪندي.

Email: gulhayat2010@gmail.com

Website: www.drpathan.com