Blog

  • سنڌ ڪانگريس پارٽيءَ جو گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد

    سنڌ ڪانگريس پارٽيءَ جو گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد

    20190412 155846
     
    “گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان“
    “سنڌ ڪانگريس پارٽيءَ جو گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد“
      ھن موضوع جھڙي مون ھن کان اڳ بہ ھڪ اڌ پوسٽ شيئر ڪئي آھي ليڪن گل حيات انسٽيٽيوٽ ايترو تہ مواد گڏ ڪيو آھي جو ھڪ ھڪ موضوع تي ھڪ کان وڌيڪ پوسٽون لکي سگهجن ٿيون جن ۾ مواد ۽ خيالن جو ورجاءُ نہ ھوندو پر ھر دفعي نئين معلومات ھوندي جيڪا پڙھندڙن ۾ اسان جي شاندار ماضي کي غور سان پڙھڻ جو جذبو پيدا ڪندي.
       پاڪستان ٺھڻ کان اڳ سنڌ واضح طور تي ٻن ڪئمپن ۾ ورھائجي چڪي ھئي. مسلمانن جي وڏي انگ مسلم ليگ ڌر ورتي ۽ ھندن وري “ ڪانگريس“ جي ڌر ورتي. ٻنهي پارٽين پنهنجي پنهنجي سياسي حڪمت عملي ھلائي جنهن جي نتيجي ۾ اسان جي ٻوليءَ ، علم ادب ۽ سماج تي گھرا اثر پيا. ھن وقت ڪانگريس جو نالو نشان بہ سنڌ ۾ ڪونهي، پر اسان جي تاريخ جي ورقن ۾ ان جي قيام ۽ ڪارڪردگي واري مواد کي ڪڍي اڇلائي نٿو سگهجي. ان ڪري جڏھن آزادي جي تحريڪ جي تاريخ لکبي تہ سمورين سياسي پارٽين ۽ سمورين سياسي تحريڪن جو مطالعو ڪرڻو پوندو.
    اڄ ھن پوسٽ سان گڏ مون جيڪا تصوير ڏني آھي، اھا ڪانگريس ڪاميٽي ٻٽڙا نچڻمل اسٽيشن بالي شاھ طرفان جاري ڪيل وائوچر فارم ۽ ميمبري جي سرٽيفڪيٽ جي فارم جي تصوير آھي. ٻٽڙا سنڌ جو ھڪ ننڍڙو ڳوٺ آھي. انگريزن جي زماني ۾ اھو اڃا بہ ننڍڙو ڳوٺ ھوندو. پر گل حيات اداري ۾  انهي ڳوٺ جي ڪانگريس جي ميمبرن جي جيڪا لسٽ پئي آھي ان۾ ھزار کان مٿي ميمبرن جا تفصيل ڏنل آھن. ھن مثال مان صاف ظاھر ٿئي ٿو تہ مسلم ليگ ۽ ڪانگريس جون شاخون وڏن شھرن کان وٺي ننڍڙن  ڳوٺن تائين قائم ٿيل ھيون.
       سنڌ جي ھندو سياستدانن ۽ ڪانگريسي اڳواڻن جي سياسي غلطين منجهان سنڌ جي اپر ڪلاس جي مسلم سياستدانن وڏا فائدا ورتا. سيٺ ھرچندراء وشنداس پھريون سياستدان ھيو جنهن سنڌ کي ممبئي کان الڳ ڪرڻ جو آواز اٿاريو اھڙي نموني سان سنڌ ڪانگريس سنڌ ۾ ڪانگريس جي حيثيت انهي وقت “ سنڌ صوبو ڪانگريس “ واري ڪري مڃرائي ورتي جڏھن اڃا سنڌ ممبئي پرڳڻي جو حصو ھئي. انهي عمل پڻ مسلمانن جي ذھن کي ٺاھيو تہ سنڌ کي الڳ صوبائي حيثيت وٺي ڏيڻ ممڪن آھي.
        “آل انڊيا ڪانگريس ڪاميٽي“ 1885 ۾ ٺھي ۽ سنڌي ھندو پھرين ڏينهن کان وٺي انهي پارٽي سان لاڳاپيل رھيا ۽ باقاعدگي سان ڪانگريس جي ساليانن اجلاسن ۾ شرڪت ڪرڻ ويندا ھئا. سنڌي ڪانگريسن جي ڪوششن سان 1913 ۾ پھريون دفعو ڪانگريس جو ساليانو اجلاس ڪراچي ۾ ٿيو ۽ پوء بہ ھڪ اجلاس ٿيو. سنڌ وڏا ڪانگريس ليڊر پيدا ڪيا جيڪي گاندھيءَ توڙي سباش چندر بوس جي ڏاڍو ويجهو رھيا. سنڌين آل انڊيا ڪانگريس جي صدارت ۽ جنرل سيڪريٽري شپ بہ ماڻي. ھيءَ پارٽيڀ مسلم ليگ کان وڌيڪ پراڻي سنڌ جي پارٽي ھئي . انهي پارٽي بابت اسان جي ويب سائيٽ تي انگريزي ۽ سنڌي ۾ کوڙ سارو مواد اپ لوڊ ٿيل آھي. انگريزن جي دور ۾ اڪثر ڪري رسالا ۽ گھڻي کان گھڻيون اخبارو  ھندن جون ھونديون ھيون. جن ۾ ڪانگريس جو وڏو حصو ھيو. ھن پارٽيءَ سنڌي ۾ وڏي مقدار ۾ “ سياسي ادب“ جو اضافو ڪيو. سنڌي ٻولي ۾ گاندھيءَ، ڪانگريس ۽ ڪانگريسي پرچار بابت گھڻو ڪجه مواد شايع ٿيو. سنڌي ۾ ھن پارٽئ جيڪو سياسي ادب جو اضافو ڪيو، اھو لڳ ڀڳ سمورو گل حيات ۾ موجود آھي.
     سنڌي ڪانگريسن اھڙا ڪتاب بہ لکيا جيڪي وقت جي سرڪار ضبط ڪيا مثال طور“ انقلاب زنده آباد“،“ ھندستان آزاد“ ۽ “ نوڪر شاھي برباد“ اھي ٽئي ڪتاب مھراج دوارڪا پرساد شرما جي لکيل ھئا جيڪي ضبط ڪيا ويا ھئا. ڪانگريسي ادب مان جيڪڏھن ڪجه ڪتابن ۽ طويل مقالن جي طويل ترين لسٽ مان ٿورا مثال ھت ڏجن تہ وقتائتي ڳالھ ٿيندي. ٿورا مثال ملاحظہ فرمايو :“منزل گاه ۽ ھندن جو فرض ( ريجهو مل اگناڻي) “ آريه ناري“ ( تاراچند گاجر) “ ھندو ساميواد ڇاآھي؟“ ( گر ڏنو مل) “ ماتا جو سڏ“ ( منگهارام ھوندومل)“ مھاتما سان ڪي ڳالھيون“ ( نارائڻداس ملڪاڻي) “ وير گرجنا“ ( سباش چندر) “ جناح کي جواب“ ( لعلچند آريه) “ سوراج جي لڙائي“( صورت اتم سنگه) “ مھاتما جي جيل جو تجربو“ ( ڪوڙو مل ساھتيه) “ ھندو جاتي جي حالت“ ( گاگن داس چنديمل) “ قوم جي ننڊ“ ( گرڏنو مل) وغيره. 
         مان ھن کان اڳ ۾ گذارش ڪندو  آھيان تہ پاڪستان کان پهريون سنڌ ۾ 45 سياسي پارٽيون ۽ پريشر گروپ ھا .انهن بابت گل حيات ۾ ايترو مواد موجود آھي  جو ھڪڙي ھڪڙي پارٽي تي ھڪ کان وڌيڪ ڪتاب لکي سگهجن ٿا. اڄوڪي پوسٽ بہ انهي سلسلي جي ھڪ ڪڙي آھي اسان پنهنجو قومي ۽ تاريخي فرض پورو ڪندا اچئون ٿا باقي ڪم اسڪالرن ۽ ادارن جو آھي تہ اھي انهيءَ مواد ۽ ميڙي چونڊي مان ڪيترو فائدو وٺن ٿا. ( ممتاز پٺاڻ)
  • Gm Sayed Asks Questions In Sindh Assembly

    Topic:         GROUPS OF THE PEOPLE CONNECTED WITH AGRICULTURE IN DADU DISTRICT ZAMINDARS, HARIS AND OTHER GROUPS, ORGANIZATION OF

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   Questions and Answers.

    1. G. M. SAYED (Muhammadan Rural−Dadu South): Will the Honorable Minister-in-charge please state: −

      Is it a fact that there are the following chief groups of people connected with agriculture: −

    Zamindars,

    Haris,

    Cattle-owners,

    Kasbis,

    Laborers?

    Is it a fact that all of these are backward and disorganized?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    (1) Yes.

    All zamindars are not backward.  Many of them are enlightened and a very large number are educated.   The other four classes are generally considered backward classes.   Zamindars are not disorganized.   They have organized Associations of their own almost in every taluka.   Some awakening is also noticed in the Hari class, e.g., in the Karachi taluka where they have organized an Association.   It is not known if the other three classes have organizations of their own.

    1. G. M. SAYED : May I know from the Honorable the Chief Minister as to the source from which he obtained information for the replied given, particularly with reference to the statement that the zamindars are not backward ?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    I find they have organized associations.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   The answer says that all zamindars are not backward.   Some only are.   That is the answer.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable the Minister in charge whether the Government have taken any steps to organize the backward classes? I mean those four classes whom they have considered as backward.   I want to know what steps the Government has taken for organization of the backward classes.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: In what way, in your opinion, are they backward?

    1. G. M. SAYED: They are not educated.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   It is up to these classes to get themselves and their children educated.

    1. G. M. SAYED: My question is what steps the Government has taken for forming these classes into associations.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   In other words you are asking:  Is it not part of the duty of the Government to organize them into associations?

    1. G. M. SAYED: Government duty is everything.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   I do not know whether it is part of the duty of the Government to organize them into associations.

    1. G. M. SAYED: The present question in its previous form was disallowed, and therefore I put this question.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   It was disallowed probably for the reason that it is not part of the Government’s function to organize them into associations.

    1. G. M. SAYED: Are the Government aware that the Madras Government have appointed one officer to organize the masses?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I am not aware of what is done in Madras.  We in Sind have our agricultural department who are carrying on propaganda work to teach the masses how to carry on agriculture under the best methods of scientific agriculture.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable Minister whether the Government has taken any steps to organize the haris into an association?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  We will try to ameliorate their condition.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The question is, has the Government taken any steps to create an association for the Hari class−yes or no?

    (No answer.)

    1. G. M. SAYED: There are 4 classes mentioned in the answer as backward classes which include the laborers. Have the Government taken any steps to organize the laborers?  If so, what are the steps?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Government has not taken any steps to put them into unions.

    1. G. M. SAYED: Does the Honorable Minister say that?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Yes that is what he says.

    1. G. M. SAYED: According to the Trade Unions Act, is it not the duty of the Government to organize labor into unions?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The honorable member must know that under the Act quoted by him, it is for the Government to recognize unions which are created and not to create unions themselves.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Is it not a fact that there are many labor unions in the City of Karachi? In the reply it is stated “It is not known if the other three classes have organizations of their own”.  If the Government is aware of the existence of labor unions in the city of Karachi, then why is that reply “It is not know if the other three classes have organizations of their own”?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   The honorable member who put the question has referred to agricultural laborers, zamindars, and haris and so on and so forth.  He does not mean laborers at Karachi.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable Minister if associations of these persons are organized, they will be recognized by Government?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I know of the Tando Jam Zamindars’ Association and the Fuleli Zamindars’ Association.  They are registered and they are recognized.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   If they are registered, they will be recognized.

    1. B. ALLAH BAKHSH: Are the Zamindars’ Associations recognized after they were registered under the Registration Act?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   It is for you to apply.

    1. B. ALLAH BAKHSH: My question is, are the zamindars’ associations, which the Honorable Minister mentioned just now recognized after they were registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  I know of the Tando Jam Zamindars’ Association and the Fuleli Zamindars’ Association. They are registered and they are recognized.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable under what Act they are to be registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   If he gives me notice, I will find out.

    1. G. M. SAYED: Is it fact that these associations are to be registered under the Companies’ Act?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Honorable the Minister did not say that.  He said he wants notice.

    1. G. M. SAYED: I heard from the Honorable the Chief Minister that they are registered under the Companies Act. Therefore I want to put a further question.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  He has not said so.

    1. G. M. SAYED: As there is a Trade Union Act, may I know from the Honorable the Minister if there is any proposal before the Government for passing any such Act for organizing such associations on the basis of trade unions?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  How can the Government give an answer without considering the Act, on the spur of the moment?

    1. R. K. SIDHWA: Is it not a fact that under the Trade Union Act no zamindari association could be registered?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  You have been given the privilege of moving a Bill that these associations shall be recognized. You have got all the information. What else do you want?

     

    [Proceeding of Sindh Assembly, Tuesday, the 24th August 1937] / (p. 1, 2 & 3)

    DISPOSAL OF BARRAGE LANDS.

    1. G. M. SAYED (Muhammadan Rural―Dadu South): Will the Honorable Minister-in-charge please state―

    Whether there are certain rules framed or instructions issued by the Government for the disposal of lands within the Barrage area on the following points:―

    The rates of different classes of land?

    Who fixes the classes?

    Can a Revenue Officer change the class already fixed?

    What is the time or limit fixed for the forfeiture of the land taken on installment system in negligence of paying some installments?

    Is the Revenue Officer authorized to give postponement?

    What was the limit of area and time up to which and the type of zamindars to whom their naubati-land was to be granted on fifteen rupees malkano per acre?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: (a) No rates for different classes of land have been sanctioned by Government. An average rate of Rs. 100 per acre in the case of perennial areas and Rs. 250 per acre for the rice areas was assumed by Government while preparing the estimates of revenue from land sales and to realize these estimates, the following areas have, however, been fixed by the Revenue Officer, Lloyd Barrage Scheme:―

                                                    Perennial areas                                                Rice areas.

    A                             . .            . . Rs. 110 to 150                                Rs. 250

    B & C                     . .            . . Rs.  50 to   75                                        . . . . .

    (b) The classes of land were fixed at the time of classification done under Mr. Baker in 1918.

    (c)  Yes, if the inspection of the site demands such a change.

    (d) No time-limit is fixed for the forfeiture of the land for non-payment of the installments.

    (e) Yes.

    (f)  Yes. The arrears of malkano are recoverable as arrears of land revenue according to the terms of grant.

    (g)  All naubati land without any limit forfeited in or after 1910-11 was to be restored at Rs. 15 per acre to original occupants or their direct heirs provided that―

     (1) They had not disposed of their entire holding in the deh.

     (2) They had resources equal to the cultivation of their existing holding, and

    (3) They applied for restoration of the land before 30th September 1930 and       paid first installment of malkano before 15th February 1933.

    1. G. M. SAYED: My question No. 1 has not been answered. May I know what the reason is?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The answer for the various parts, (a) to (g) are given, and those are the replies.

    1. G. M. SAYED: My question No. (1) Is whether there are certain rules framed or instructions issued by the Government for the disposal of lands within the Barrage areas? No reply has been given.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister has given answers to various parts under question 1. Now the honorable member’s question is whether there are any rules framed by the Government on the subject.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The rules pertain to the classification of lands and prices.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The question is whether there are any definite rules framed by the Government.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: There are certain general instructions to officers.

    1. G. M. SAYED: Can they be placed before the Assembly if I give notice?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: They are more for officials’ information and guidance than for the Assembly members.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: In other words, the reply is “No.”

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Does the Government know that any land in the Barrage area has been sold at below Rs. 50 per acre?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Some might have been sold. I am not certain.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Government cannot take advantage of uncertainty. The Honorable the Minister should give a direct reply.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I want notice.

    1. G. M. SAYED: (In Sindhi) In reply to question No. 1 (a), it is stated that no time-limit is fixed for the forfeiture of the land for non-payment of the installments. Does the Honorable Minister know that there have been cases where lands have been forfeited for non-payment or installments?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I am not aware of any such.

    1. G. M. SAYED: Referring to answer (f), suppose somebody says that he does not want the land after he has given one or two installment. Are there no instances where they have forced recovery of the grant?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Is it in regard to the future installments or those which have already fallen due?

    1. G. M. SAYED: Is one allowed to give up the land, if one wants to do so, even though there are no arrears of installments?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Supposing a man takes land and he pays one or two installments. After two years, after taking whatever benefit he can, he says “Well, I don’t want the land. I am not going to pay the arrears.” In such circumstances he won’t be allowed to give up the land.

    1. G. M. SAYED: When there are no arrears, does the Government forces him to retain the land even if he wishes to give it up?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot say at present.

    1. G. M. SAYED: May I know, in the absence of rules, what is the procedure to be followed? We have been told that instructions cannot be placed before the Assembly. On what question can we give the Honorable the Minister notice to ascertain the exact position?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: I have not followed your question.

    1. G. M. SAYED: I want to know whether there are any instances where, in spite of the men’s request for the forfeiture of the grant, the recovery of installments is forced from them as land revenue.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: If you want to get those instances, you had better give him notice.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If the honorable member is a little more definite and gives me notice. I will be prepared to answer.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: I have not been able to understand the question myself.

    PIR ILLAHI BAKSH:  A man gets permanent land. He pays assessment throughout. There is no chance of his losing his land. Other installments are still due. When money is payable by installments, he pays installments. There are no land arrears. There are arrears of payment of malkano. Under those circumstances, if a man is prepared to give up land after paying regularly one or two installments, is he still compelled to pay the rest of the installments and no forfeiture is allowed?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: As soon as he buys land, he enters into a contract for 10 years, which he should fulfill.

    PIR ILLAHI BAKSH:  The kabuliat shows that if he does not pay any installments, the Government will forfeit the deposit and cancel the sale. That is the condition. Is there any such thing that he will be compelled to pay all the installments?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is a matter that can be discussed on a resolution.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If he gives notice of specific instances, I will find out.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The question hour is over.

    [30 August 1937] / (P.25, 26, 27, 28 & 29)

    DEFICIENCY OF BOOKS ON SINDHI LITERATURE.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge pleases state (a) whether it is a fact that there was a Government Book Depot in Sind which used to print and publish books on the literature and law?

                    (b)          Is it a fact that the Book Depot has been closed since long?

                    (c)           Is it a fact that there is a deficiency of books of literature in sindhi?

    (d)          Is it a fact that there is no other agency helped by Government for this purpose?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH:

    (a) There was a Government Book Depot at which books on several school subjects were published. The Depot did not publish any books on law.

                    (b)          It has been closed since 1923.

    (c)           Sindhi is not very rich in literature. But this deficiency is not due to the closing of the Book Depot.

    (d)          No. Government allots Rs. 600 every year for the encouragement of Sindhi literature, prizes being awarded to the authors of meritorious books.

    1. G. M. SAYED: Is there any proposal before the Government for the re-opening of the Book Depot?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: I do not think there is any demand for it. It will be an unnecessary expense.

    1. G. M. SAYED: The Honorable the Chief Minister in reply to question (d) has said that Sindhi is not very rich in literature. May I know from him what steps the Government is taking to enrich it?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: For the encouragement of Sindhi literature, we are giving prizes to authors.

    1. G. M. SAYED: Does Government consider that Rs. 600 every year is sufficient to give encouragement?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is a matter of opinions.

    1. G. M. SAYED: Is there any proposal before the Government for increasing this amount?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Well, I cannot tell my honorable friend off-hand. But if there are many authors coming forward, we will consider the question of increasing the grant.

    1. G. M. SAYED: Have Government received any application or memorandum in that connection?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Speaking from memory, I do not think we have received any.

    1. G. M. SAYED: Is the Government prepared to consider this question favorably?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable the Chief Minister has already said that he will consider the question.

    [4 March 1938] / (P.14 & 15)

    PURCHASE OF LAND BY NON-SINDHIS.

     

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge please state: ―

    Have Government received complaints that the immigration of non-Sindhi haris is creating great embarrassment to the local Sindhi haris?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: No.

    1. G. M. SAYED: What is the source of information of Government on which they have based their “N0”?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The information received from District Officers.

    1. G. M. SAYED: All District Officers or one District Officer?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Almost all.

    1. G. M. SAYED: Has the Honorable the Minister inquired from the Thar Parkar District?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, we have inquired from almost all the districts.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Is it not a fact that several foreigners have come down and settled in the Thar Parkar District?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, some Punjabis have some and settled down there.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Is it not a fact that not only Punjabis but even Gujeratis have come and settled down there.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Is it not a fact that there is a dearth of haris in Sind?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If you mean Sindhi Haris, the reply is yes.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Is there any report received by Government that there is dearth of haris in Sind?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I have already said that there is a dearth of haris.

    PIR ILLAHI BAKHSH: I want to know from the Honorable the Revenue Minister when he received such a report that there is a dearth of haris.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: How can the Honorable the Minister tell the dated of report?

    1. DIALMAL DOULATRAM: May I know whether any persons have been coming here from Baluchistan side?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, people do come from Baluchistan side, because it is a border of Sind.

    1. POPATLAL A. BHOOPATKAR: Do Government propose to consider giving facilities to haris coming from outside?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: They can be employed here by zamindars.

    1. POPATLAL A. BHOOPATKAR: In view of the fact that there is a dearth of Sindhi haris, is it not desirable for the greater prosperity of the Province that facilities should be given to persons coming from outside?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is the matter of opinions.

    [4 March 1938] / (P.14 & 15)

    RADIO BROADCASTING STATION FOR SIND.

                                   

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge please state: ―

    Whether it has come to the knowledge of Government that there is a great demand from the public for having a broadcasting station for Sind?

    Has it come to their knowledge that the Registrar of the Co-operative Department has prepared a scheme and collected funds for the purpose?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    No.

    The Registrar, Co-operative Societies, Sind, had prepared a scheme for starting a radio broadcasting station for the benefit of the rural population of Sind, but has not collected funds for the reason that the scheme has been kept in abeyance pending revision of the rules by the Government of India on the subject.

    1. G. M. SAYED: The Honorable the Minister’s reply is “No” to my question (a). May I know on what authority the Honorable the Minister says “No”? What are the bases of his saying that there is no demand from the public for having a broadcasting station for Sind?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: I do not follow the honorable member.

    1. G. M. SAYED: In reply to my question (a), the Honorable the Minister has said “No”. May I know what is the authority on which the Honorable the Minister has said “No”?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: On this authority that I have received no such application so far from any individual.

    1. G. M. SAYED: I have not asked about any individual, but I have mentioned about the demand from the public. Has this demand not come to his knowledge from either the Press or even the Sind Provincial Co-operative Bank?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That may be incidental, but no specific demand has been made from the Honorable the Minister.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The Registrar of Co-operative Societies had submitted a scheme.

    1. G. M. SAYED: Does that mean that there is no public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: It has not come to the knowledge of the Honorable Minister. The honorable member has put the question whether it has come to the knowledge of Government that there is a great demand from the public for having a broadcasting station for Sind.

    1. G. M. SAYED: There is the resolution of the Sind Provincial Co-operative Bank and an agitation in the paper. What else should constitute public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: You ask the Honorable Minister whether he has received any resolution from such bodies.

    1. G. M. SAYED: May I know whether he has received any resolution from any public body or bank?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot tell him that. But we have received a scheme from the Registrar of Co-operative Societies.

    1. G. M. SAYED: When the Honorable Minister says does not know whether he has received any resolution or not, then how does he say that there is no public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister’s reply is that he has not received any representation from the public on this question, but the Registrar of Co-operative Societies has on his own initiative prepared a scheme.

    1. G. M. SAYED: Sir, my definite question is whether he has received any representation from any pubic body.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister has replied in the negative.

    1. G. M. SAYED: He has said that he does not know. He does not say definitely that he has not received any representation.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: You can easily understand that. When he says he does not know, it means that he has not received any representation.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Sir, in reply to (b) it is stated “pending revision of rules by the Government of India on the subject.” May I know for what purpose this scheme has been kept in abeyance because the Government of India rules have nothing to do with it?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is inferential.

    PIR ILLAHI BAKHSH: For what purpose has it been held in abeyance?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Because the rules are to be revised by the Government of India.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Does that mean that Government of India wills subsidies for this broadcasting station?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That does not arise.

    [7 March 1938] / (P. 7, 8, 9 & 10)

    INCREASE IN STRAY DOGS.

    1. G. M. SAYED: Will Government be pleased to inform this House whether ―

    It has come to their notice that the number of stray dogs is enormously increasing in villages and causing great nuisance?

    Has it come to their knowledge that many persons are bitten every year?

    Do they know that when police authorities are requested to remedy this evil, they plead shortage of poison, and heavy work leaves them no time to take special measure to remedy this nuisance?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: (a) to (c) No such complaints have been received.

    [7 March 1938] / (P. 10)

    QUESTIONS & ANSWERS.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Questions.

    THE SECRETARY:   Honorable Member Mir Allahdad Khan

    (No reply).

    THE SECRETARY:   Honorable member MR. G. M. SAYED.

    RELIGIOUS TRUSTS IN SIND.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable Minister-in-charge be pleased to state−
    • Whether it is a fact that there exist various trusts for religious, charitable and other purposes for the benefit of various communities in this Province?
    • If the reply to (a) is in the affirmative, whether Government have considered the desirability of creating a separate department for the purpose of registration and control of trust properties to prevent and guard against their miss-application?

     THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  

    • The answer is in the affirmative.
    • As the existing law is working satisfactorily, there is no need to create a separate department for this purpose.
    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable the Minister what is the authority on which he has based his reply that the present law is working satisfactorily?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  That is the information of the Honorable the Minister.

    1. G. M. SAYED: Information from what source?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  He must have got the information from the reports of the department.

    1. G. M. SAYED: Sir, I am asking from the Honorable the Minister.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   Yes, that is the answer.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Are all these charitable trusts registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   There are so many trusts; there may be hundreds of them.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: My question is with regard to public trusts.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If the honorable member wants to know about any specific instance, he must give notice.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The honorable member’s question is whether public trusts are registered by Government. If the Honorable Minister knows, he might reply.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot tell him off-hand.

    1. G. M. SAYED: When the Honorable Minister is not certain whether all the trusts are registered or not, then how does he say that the law is working satisfactorily?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  One is different from the other. The honorable member should ask his question with regard to the working of the law.

    1. G. M. SAYED: Sir, I have asked “Whether it is a fact that there exist various trusts for religious, charitable and other purposes for the benefit of various communities in this province.” My second question was “If the reply to (a) is in the affirmative, whether Government have considered the desirability of creating a separate department for the purpose of registration and control of trust properties to prevent and guard against their miss-application.” Now, the Honorable Minister says he does not know whether certain trusts are registered or not. When they are not registered, it goes without saying that they are not working satisfactorily.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  As I told the honorable member, one is different from the other.  The point is whether trusts are registered, and the Honorable Minister is not aware of that at present. He wants notice. His information is that under the present system in vogue, they are working satisfactorily.

    1. G. M. SAYED: Sir, the present system is that they should be registered. I have asked the question “Whether the Government have considered the desirability of creating a separate department” because I knew that the trusts were not working satisfactorily. Now the Honorable Minister says that his information is that they working satisfactorily. Therefore I want to know, when he does not know whether some trusts are registered, how he says that they working satisfactorily.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   May I ask the honorable member which trusts are not working satisfactorily?

    1. G. M. SAYED: It is for the Honorable Minister to say which trusts are not working satisfactorily.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I say they are all working satisfactorily.

    1. G. M. SAYED: I want to know whether all trusts are registered or not.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Honorable Minister does not know. I cannot help the honorable member.  The Honorable Minister has claimed notice.  If the honorable member asks any specific question, he will reply.

    1. G. M. SAYED: Sir, when the Honorable Minister does not know whether all the trusts are registered, it is quite clear that they are not working satisfactorily because the Law of Registration requires that they must be registered.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Unfortunately, the question is argumentative.  The honorable member should put a definite question.

    MIR GHULAMALI TALPUR:  (In Sindhi) Will the Honorable Minister let me know whether the Mussalman Wakf Act and the Charitable Endowments Act are in force in Sind?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   We are making rules under the Bombay Wakf Act.

    1. G. M. SAYED: The Honorable Minister has stated that the law is working satisfactorily. I want to know which is in force.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   Sir, I will just tell him after seeing the files.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  If the Honorable Minister does not know, he must ask for notice. I cannot allow the time of the House to be wasted like that.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I know, sir.  (After turning over the file) There is the Mussalmaans Wakf Act of 1923.  Then there is the Trust Act of 1882, the Public Trusts Registration Act and the Charitable and Religious Trusts Act.

    1. G. M. SAYED: Which department is in charge of the trusts?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   The District and other courts.

    1. G. M. SAYED: May I know from what department the Honorable Minister has sent for this information?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I have got this information from my own department.

    1. G. M. SAYED: Sir, the courts are under the charge of Honorable the Chief Minister.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  It is argumentative.  What does the honorable member want to know?

    1. G. M. SAYED: Sir, since the courts are in charge of the Honorable the Chief Minister, how has this question been replied to by the Honorable Minister for Revenue?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Questions relating to courts can be replied to by the Honorable the Revenue Minister.

    SIND INDUSTRIES

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge is pleased to state:

    The number of Textile Mills, Glass Factories, Woolen Mills, and Biscuits Factories, together with their working capital and output during 1936-37?

    Have Government considered the desirability of encouraging these industries by way of subsidies?

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH:

    (a) So far as Government are aware, there are seven Textile Mills (including three hosiery mills, one of which produces woolen goods) and on Biscuit Factory. There are no other woolen mills or glass factories in Sind.

    The working capital of the Sind Textile Mills, Karachi is Rs.50, 000 and their normal annual output at present is 1,800 bales of yarn.  The remaining concerns are unwilling to disclose any information regarding their working capital and output.

    (b) No, but Government has issued instructions to Government Departments using yarn to patronize the Sind Textile Mills for their supplies of this article.

    1. G. M. SAYED: My question No. (b) Was “Have the Government considered the desirability of encouraging these industries by way of subsidies”? And Government has replied “No”.   As to the rest, they have not replied.

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Because they have not considered it necessary.

    1. G. M. SAYED: May I know the reason why it is so?

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Because we have no money.

     [Friday 11 March 1938] / (p. 1)

    ARTICLES APPEARING IN “KHADE-MAL ISLAM” AND “DAILY ALWAHID”

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable Minister-in-charge be please to state―

    Whether the attention of the Government has been drawn to the articles in English in the paper “Khad-ma Islam” Mirpurkhas, on 14th June and 26th November 1937, and to the article in Sindhi on page 3 of the “Daily Alwahid” dated 16th January 1938 with the heading “Sind’s Judicial Department” regarding the District Court, Hyderabad?            

    Whether it is a fact that in September last there was any enquiry against the Sheristedar of the District Court, Hyderabad, regarding the use of Government leather and taking private work under compulsion from the Court’s book binder?

    Whether it is a fact that the binder who is a Muslim had made his statements before the District Judge, by taking the Holy Quran?

    Whether it is a fact that the District Accountant remains in-charge of the Government leather?

    Whether it is a fact that certain private books were actually caught by the District Judge, Hyderabad, bound by the book binder?

    Whether it is a fact that on the next day of the enquiry the Sheristedar of the Court had produced before the Judge a number of shoes, bags and champals, made or repaired by the book binder?

    Whether it is fact that now a register is being maintained in the District Court, Hyderabad, for recording the daily outturn of the book binder?

    Whether such registers are being maintained in other Courts?

    Whether it is a fact that the Honorable Judicial Commissioner of Sind at present is not empowered to transfer Sheristedars from one Court to the other?

    Whether it is fact that Mr. Hotchand, Sheristedar in 1933, due to complaints, was transferred at once by the Government of Bombay?

    Whether any report has been made by the District Judge to the Honorable Judicial Commissioner has taken any action in the matter?

    Whether the District Judge, Hyderabad, has recommended the transfer of the Sheristedar?

    What action has the Government of Sind taken after the publication of the articles in the papers in this matter?                  

    THE HONOURABLE K.B. ALLAH BAKHSH

    (a) to (d) Yes.

    (e) No. Only one small book was found with the book-binder. He said it was given to him for binding by a clerk.

     (f) No.  A small card-board box was produced which the book-binder said had been made by him for the Sheristedar out of materials purchased outside by the Sheristedar and for which work remuneration had been paid to the book-binder. The box is said to have been 3 to 4 years ago.

     (g) Yes.

     (h) No.

     (I) Yes.

     (j) The Government of Bombay transferred Mir. Hotchand on the recommendation of the Honorable Judicial Commissioner who, after reading it, came to the conclusion that no action was called for.

    (k) The District Judge made a confidential report to the Honorable Judicial Commissioner who, after reading it, came to the conclusion that no action was called for.

     (l) No.

     (m) Government does not think it necessary to take any action in the matter.

    [19 January 1939] / (P.30, 31 32)

    STATISTICAL INFORMATION REGARDING SUITS FILED IN CIVIL COURTS.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge is pleased to place on the Assembly Table, the following figures of Civil Suits for the last five years filed in Civil Courts in Sind against agriculturalists: ―

    Number of suits below the amount of Rs. 500.

    Number of suits below the amount of Rs. 1,000.

    [19 January 1939] / (P. 25)

    Topic:  Groups of the people connected with agriculture in Dadu District:

    ZAMINDARS, HARIS AND OTHER GROUPS:

    ORGANIZATION OF

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   Questions and Answers.

    1. G. M. SAYED (Muhammadan Rural−Dadu South): Will the Honorable Minister-in-charge please state :−
    • Is it a fact that there are the following chief groups of people connected with agriculture :−
    • Zamindars,
    • Haris,
    • Cattle-owners,
    • Kasbis,
    • Labourers ?
    • Is it a fact that all of these are backward and disorganized?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    (1) Yes.

    • All zamindars are not backward. Many of them are enlightened and a very large number are educated.   The other four classes are generally considered backward classes.   Zamindars are not disorganized.   They have organized Associations of their own almost in every taluka.   Some awakening is also noticed in the Hari class, e.g., in the Karachi taluka where they have organized an Association.   It is not known if the other three classes have organizations of their own.
    1. G. M. SAYED : May I know from the Honorable the Chief Minister as to the source from which he obtained information for the replied given, particularly with reference to the statement that the zamindars are not backward ?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    I find they have organized associations.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   The answer says that all zamindars are not backward.   Some only are.   That is the answer.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable the Minister in charge whether the Government have taken any steps to organize the backward classes? I mean those four classes whom they have considered as backward.   I want to know what steps the Government have taken for organization of the backward classes.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: In what way, in your opinion, are they backward?

    1. G. M. SAYED: They are not educated.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   It is up to these classes to get themselves and their children educated.

    1. G. M. SAYED: My question is what steps the Government have taken for forming these classes into associations.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   In other words you are asking :  Is it not part of the duty of the Government to organize them into associations ?

    1. G. M. SAYED: Government duty is everything.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   I do not know whether it is part of the duty of the Government to organize them into associations.

    1. G. M. SAYED: The present question in its previous form was disallowed, and therefore I put this question.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:   It was disallowed probably for the reason that it is not part of the Government’s function to organize them into associations.

    1. G. M. SAYED: Are the Government aware that the Madras Government have appointed one officer to organize the masses?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I am not aware of what is done in Madras.  We in Sind have our agricultural department who are carrying on propaganda work to teach the masses how to carry on agriculture under the best methods of scientific agriculture.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable Minister whether the Government have taken any steps to organize the haris into an association?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  We will try to ameliorate their condition.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The question is, has the Government taken any steps to create an association for the Hari class−yes or no?

                    No answer.

    1. G. M. SAYED: There are 4 classes mentioned in the answer as backward classes which include the laborers. Have the Government taken any steps to organize the laborers?  If so, what are the steps?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Government has not taken any steps to put them into unions.

    1. G. M. SAYED: Does the Honorable Minister say that?

                                    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Yes That is what he says.

    1. G. M. SAYED: According to the Trade Unions Act, is it not the duty of the Government to organize labor into unions?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The honorable member must know that under the Act  quoted by him, it is for the Government to recognize unions which are created and not to create unions themselves.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Is it not a fact that there are many labor unions in the City of Karachi? In the reply it is stated “It is not known if the other three classes have organizations of their own”.  If the Government is aware of the existence of labor unions in the city of Karachi, then why is that reply “It is not know if the other three classes have organizations of their own”?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR::   The honorable member who put the question has referred to agricultural labourers, zamindars, haris and so on and so forth.  He does not mean laborers at Karachi.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable Minister if associations of these persons are organized, they will be recognized by Government?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I know of the Tando Jam Zamindars’ Association and the Fuleli Zamindars’ Association.  They are registered and they are recognised .

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   If they are registered, they will be recognized.

    1. B. ALLAH BAKHSH: Are the Zamindars’ Associations recognized after they were registered under the Registration Act?

                                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   It is for you to apply.

    1. B. ALLAH BAKHSH: My question is, are the zamindars’ associations, which the Honorable Minister mentioned just now recognized after they were registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  I know of the Tando Jam Zamindars’ Association and the Fuleli Zamindars’ Assocaition. They are registered and they are recognized.

    1. G. M. SAYED: May I know from the Honourable under what Act they are to be registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   If he gives me notice, I will find out.

    1. G. M. SAYED: Is it fact that these associations are to be registered under the Companies’ Act?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Honorable the Minister did not say that.  He said he wants notice.

    1. G. M. SAYED: I heard from the Honorable the Chief Minister that they are registered under the Companies Act. Therefore I want to put a further question.

                                    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  He has not said so.

    1. G. M. SAYED: As there is a Trade Union Act, may I know from the Honorable the Minister if there is any proposal before the Government for passing any such Act for organizing such associations on the basis of trade unions?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  How can the Government give an answer without considering the Act, on the spur of the moment?

    1. R. K. SIDHWA: Is it not a fact that under the Trade Union Act no zamindari association could be registered?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  You have been given the privilege of moving a Bill that these associations shall be recognized. You have got all the information. What else do you want?

    [Proceeding of Sindh Assembly, Tuesday, the 24th August 1937] / (p. 1, 2 & 3)

    DISPOSAL OF BARRAGE LANDS.

    1. G. M. SAYED (Muhammadan Rural―Dadu South): Will the Honorable Minister-in-charge please state―
    • Whether there are certain rules framed or instructions issued by the Government for the disposal of lands within the Barrage area on the following points:―
    • The rates of different classes of land?
    • Who fixes the classes?
    • Can a Revenue Officer change the class already fixed?
    • What is the time or limit fixed for the forfeiture of the land taken on installment system in negligence of paying some installments?
    • Is the Revenue Officer authorized to give postponement?
    • What was the limit of area and time up to which and the type of zamindars to whom their naubati-land was to be granted on fifteen rupees malkano per acre?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: (a) No rates for different classes of  land have been sanctioned by Government. An average rate of Rs. 100 per acre in the case of perennial areas and Rs. 250 per acre for the rice areas was assumed by Government while preparing the estimates of revenue from land sales and to realize these estimates, the following areas have, however, been fixed by the Revenue Officer, Lloyd Barrage Scheme:―

                                                    Perennial areas                                                Rice areas.

    A                             . .            . . Rs. 110 to  150                               Rs. 250

    B & C                     . .            . . Rs.  50 to   75                                        . . . . .

    (b) The classes of land were fixed at the time of classification done under Mr. Baker in 1918.

    (c)  Yes, if the inspection of the site demands such a change.

    (d) No time-limit is fixed for the forfeiture of the land for non-payment of the installments.

    (e) Yes.

    (f)  Yes. The arrears of malkano are recoverable as arrears of land revenue according to the terms of grant.

    (g)  All naubati land without any limit forfeited in or after 1910-11 was to be restored at Rs. 15 per acre to original occupants or their direct heirs provided that―

                    (1)  they had not disposed of their entire holding in the deh.

                    (2)  they had resources equal to the cultivation of their existing holding, and

    (3) they applied for restoration of the land before 30th September 1930 and       paid first installment of malkano before 15th February 1933.

    1. G. M. SAYED: My question No. 1 has not been answered. May I know what is the reason?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The answer for the various parts, (a) to (g) are given, and those are the replies.

    1. G. M. SAYED: My question No. (1) is whether there are certain rules framed or instructions issued by the Government for the disposal of lands within the Barrage areas. No reply has been given.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister has given answers to various parts under question 1. Now the honorable member’s question is whether there are any rules framed by the Government on the subject.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The rules pertain to the classification of lands and prices.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The question is whether there are any definite rules framed by the Government.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: There are certain general instructions to officers.

    1. G. M. SAYED: Can they be placed before the Assembly if I give notice?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: They are more for officials’ information and guidance than for the Assembly members.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: In other words, the reply is “No.”

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Does the Government know that any land in the Barrage area have been sold at below Rs. 50 per acre?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Some might have been sold. I am not certain.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Government cannot take advantage of uncertainty. The Honorable the Minister should give a direct reply.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I want notice.

    1. G. M. SAYED: (In Sindhi) In reply to question No. 1 (a), it is stated that no time-limit is fixed for the forfeiture of the land for non-payment of the installments. Does the Honorable Minister know that there have been cases where lands have been forfeited for non-payment or installments?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I am not aware of any such.

    1. G. M. SAYED: Referring to answer (f), suppose somebody says that he does not want the land after he has given one or two installment. Are there no instances where they have forced recovery of the grant?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Is it in regard to the future installments or those which have already fallen due?

    1. G. M. SAYED: Is one allowed to give up the land, if one wants to do so, even though there are no arrears of installments?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Supposing a man takes land and he pays one or two installments. After two years, after taking whatever benefit he can, he says “Well, I don’t want the land. I am not going to pay the arrears.” In such circumstances he won’t be allowed to give up the land.

    1. G. M. SAYED: When there are no arrears, does the Government forces him to retain the land even if he wishes to give it up?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot say at present.

    1. G. M. SAYED: May I know, in the absence of rules, what is the procedure to be followed? We have been told that instructions cannot be placed before the Assembly. On what question can we give the Honorable the Minister notice to ascertain the exact position?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: I have not followed your question.

    1. G. M. SAYED: I want to know whether there are any instances where, in spite of the men’s request for the forfeiture of the grant, the recovery of installments is forced from them as land revenue.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: If you want to get those instances, you had better give him notice.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If the honorable member is a little more definite and gives me notice. I will be prepared to answer.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: I have not been able to understand the question myself.

    PIR ILLAHI BAKSH:  A man gets permanent land. He pays assessment throughout. There is no chance of his losing his land. Other installments are still due. When money is payable by installments, he pays installments. There are no land arrears. There are arrears of payment of malkano. Under those circumstances, if a man is prepared to give up land after paying regularly one or two installments, is he still compelled to pay the rest of the installments and no forfeiture is allowed?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: As soon as he buys land, he enters into a contract for 10 years, which he should fulfill.

    PIR ILLAHI BAKSH:  The kabuliat shows that if he does not pay any installments, the Government will forfeit the deposit and cancel the sale. That is the condition. Is there any such thing that he will be compelled to pay all the installments?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is a matter that can be discussed on a resolution.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If he gives notice of specific instances, I will find out.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The question hour is over.

    [30 August 1937] / (P.25, 26, 27, 28 & 29)

    Deficiency of Books on Sindhi Literature.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge please state (a) whether it is a fact that there was a Government Book Depot in Sind which used to print and publish books on the literature and law?

                    (b)          Is it a fact that the Book Depot has been closed since long?

                    (c)           Is it a fact that there is a deficiency of books of literature in sindhi?

    (d)          Is it a fact that there is no other agency helped by Government for this purpose?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: (a) There was a Government Book Depot at which books on several school subjects were published. The Depot did not publish any books on law.

                    (b)          It has been closed since 1923.

    (c)           Sindhi is not very rich in literature. But this deficiency is not due to the closing of the Book Depot.

    (d)          No. Government allots Rs. 600 every year for the encouragement of Sindhi literature, prizes being awarded to the authors of meritorious books.

    1. G. M. SAYED: Is there any proposal before the Government for the re-opening of the Book Depot?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: I do not think there is any demand for it. It will be an unnecessary expense.

    1. G. M. SAYED: The Honorable the Chief Minister in reply to question (d) has said that Sindhi is not very rich in literature. May I know from him what steps the Government are taking to enrich it?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: For the encouragement of Sindhi literature, we are giving prizes to authors.

    1. G. M. SAYED: Does Government consider that Rs. 600 every year is sufficient to give encouragement?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is a matter of opinions.

    1. G. M. SAYED: Is there any proposal before the Government for increasing this amount?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Well, I cannot tell my honorable friend off-hand. But if there are many authors coming forward, we will consider the question of increasing the grant.

    1. G. M. SAYED: Have Government received any application or memorandum in that connection?

    THE HONORABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Speaking from memory, I do not think we have received any.

    1. G. M. SAYED: Is the Government prepared to consider this question favorably?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable the Chief Minister has already said that he will consider the question.

    [4 March 1938] / (P.14 & 15)

     

     

    Purchase of Land by Non-Sindhis.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge please state:―

    Have Government received complaints that the immigration of non-Sindhi haris is creating great embarrassment to the local Sindhi haris?

                                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: No.

    1. G. M. SAYED: What is the source of information of Government on which they have based their “N0”?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The information received from District Officers.

    1. G. M. SAYED: All District Officers or one District Officer?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Almost all.

    1. G. M. SAYED: Has the Honorable the Minister inquired from the Thar Parkar District?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, we have inquired from almost all the districts.

                    PIR ILLAHI BAKHSH: Is it not a fact that several foreigners have come down and settled in the Thar Parkar District?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, some Punjabis have some and settled down there.

                    PIR ILLAHI BAKHSH: Is it not a fact that not only Punjabis but even Gujeratis have come and settled down there.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Is it not a fact that there is a dearth of haris in Sind?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If you mean Sindhi Haris, the reply is yes.

                    PIR ILLAHI BAKHSH: Is there any report received by Government that there is dearth of haris in Sind?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I have already said that there is a dearth of haris.

                    PIR ILLAHI BAKHSH: I want to know from the Honorable the Revenue Minister when he received such a report that there is a dearth of haris.

                    THE HONOURABLE THE SPEAKER: How can the Honorable the Minister tell the dated of report?

    1. DIALMAL DOULATRAM: May I know whether any persons have been coming here from Baluchistan side?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: Yes, people do come from Baluchistan side, because it is a border of Sind.

    1. POPATLAL A. BHOOPATKAR: Do Government propose to consider giving facilities to haris coming from outside?

                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: They can be employed here by zamindars.

    1. POPATLAL A. BHOOPATKAR: In view of the fact that there is a dearth of Sindhi haris, is it not desirable for the greater prosperity of the Province that facilities should be given to persons coming from outside?

                    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is the matter of opinions.

    RADIO BROADCASTING STATION FOR SIND.

                                   

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge please state: ―
    • Whether it has come to the knowledge of Government that there is a great demand from the public for having a broadcasting station for Sind?
    • Has it come to their knowledge that the Registrar of the Co-operative Department has prepared a scheme and collected funds for the purpose?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:

    • No.
    • The Registrar, Co-operative Societies, Sind, had prepared a scheme for starting a radio broadcasting station for the benefit of the rural population of Sind, but has not collected funds for the reason that the scheme has been kept in abeyance pending revision of the rules by the Government of India on the subject.
    1. G. M. SAYED: The Honorable the Minister’s reply is “No” to my question (a). May I know on what authority the Honorable the Minister says “No”? What are the bases of his saying that there is no demand from the public for having a broadcasting station for Sind?

                      THE HONOURABLE THE SPEAKER: I do not follow the honorable member.

    1. G. M. SAYED: In reply to my question (a), the Honorable the Minister has said “No”. May I know what is the authority on which the Honorable the Minister has said “No”?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: On this authority that I have received no such application so far from any individual.

    1. G. M. SAYED: I have not asked about any individual, but I have mentioned about the demand from the public. Has this demand not come to his knowledge from either the Press or even the Sind Provincial Co-operative Bank?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That may be incidental, but no specific demand has been made from the Honorable the Minister.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: The Registrar of Co-operative Societies had submitted a scheme.

    1. G. M. SAYED: Does that mean that there is no public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: It has not come to the knowledge of the Honorable Minister. The honorable member has put the question whether it has come to the knowledge of Government that there is a great demand from the public for having a broadcasting station for Sind.

    1. G. M. SAYED: There is the resolution of the Sind Provincial Co-operative Bank and an agitation in the paper. What else should constitute public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: You ask the Honorable Minister whether he has received any resolution from such bodies.

    1. G. M. SAYED: May I know whether he has received any resolution from any public body or bank?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot tell him that. But we have received a scheme from the Registrar of Co-operative Societies.

    1. G. M. SAYED: When the Honorable Minister says does not know whether he has received any resolution or not, then how does he say that there is no public demand?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister’s reply is that he has not received any representation from the public on this question, but the Registrar of Co-operative Societies has on his own initiative prepared a scheme.

    1. G. M. SAYED: Sir, my definite question is whether he has received any representation from any pubic body.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: The Honorable Minister has replied in the negative.

    1. G. M. SAYED: He has said that he does not know. He does not say definitely that he has not received any representation.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: You can easily understand that. When he says he does not know, it means that he has not received any representation.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Sir, in reply to (b) it is stated “pending revision of rules by the Government of India on the subject.” May I know for what purpose this scheme has been kept in abeyance because the Government of India rules have nothing to do with it?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That is inferential.

    PIR ILLAHI BAKHSH: For what purpose has it been held in abeyance?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: Because the rules are to be revised by the Government of India.

    PIR ILLAHI BAKHSH: Does that mean that Government of India will subsidies for this broadcasting station?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER: That does not arise.

    [7 March 1938] / (P. 7, 8, 9 & 10)

    Increase in Stray Dogs.

    1. G. M. SAYED: Will Government be pleased to inform this House whether ―
    • It has come to their notice that the number of stray dogs is enormously increasing in villages and causing great nuisance?
    • Has it come to their knowledge that many persons are bitten every year?
    • Do they know that when police authorities are requested to remedy this evil, they plead shortage of poison, and heavy work leaves them no time to take special measure to remedy this nuisance?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: (a) to (c) No such complaints have been received.

    [7 March 1938] / (P. 10)

    Questions & Answers.

                                    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Questions.

                                    THE SECRETARY:   Honourable Member Mir Allahdad Khan

                    (No reply).

                                    THE SECRETARY:   Honourable member Mr. G. M. Sayed.

    Religious Trusts in Sind.

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable Minister-in-charge be pleased to state−
    • Whether it is a fact that there exist various trusts for religious, charitable and other purposes for the benefit of various communities in this Province?
    • If the reply to (a) is in the affirmative, whether Government have considered the desirability of creating a separate department for the purpose of registration and control of trust properties to prevent and guard against their mis-application?

                                    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:  

    • The answer is in the affirmative.
    • As the existing law is working satisfactorily, there is no need to create a separate department for this purpose.
    1. G. M. SAYED: May I know from the Honorable the Minister what is the authority on which he has based his reply that the present law is working satisfactorily?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  That is the information of the Honorable the Minister.

    1. G. M. SAYED: Information from what source?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  He must have got the information from the reports of the department.

    1. G. M. SAYED: Sir, I am asking from the Honorable the Minister.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   Yes, that is the answer.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: Are all these charitable trusts registered?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   There are so many trusts; there may be hundreds of them.

    1. GHANSHYAM JETHANAND: My question is with regard to public trusts.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: If the honorable member wants to know about any specific instance, he must give notice.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The honorable member’s question is whether public trusts are registered by Government. If the Honorable Minister knows, he might reply.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I cannot tell him off-hand.

    1. G. M. SAYED: When the Honorable Minister is not certain whether all the trusts are registered or not, then how does he say that the law is working satisfactorily?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  One is different from the other. The honorable member should ask his question with regard to the working of the law.

    1. G. M. SAYED: Sir, I have asked “Whether it is a fact that there exist various trusts for religious, charitable and other purposes for the benefit of various communities in this province.” My second question was “If the reply to (a) is in the affirmative, whether Government have considered the desirability of creating a separate department for the purpose of registration and control of trust properties to prevent and guard against their mis-application.” Now, the Honorable Minister says he does not know whether certain trusts are registered or not. When they are not registered, it goes without saying that they are not working satisfactorily.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  As I told the honorable member, one is different from the other.  The point is whether trusts are registered, and the Honorable Minister is not aware of that at present. He wants notice. His information is that under the present system in vogue, they are working satisfactorily.

    1. G. M. SAYED: Sir, the present system is that they should be registered. I have asked the question”Whether the Government have considered the desirability of creating a separate department” because I knew that the trusts were not working satisfactorily. Now the Honorable Minister says that his information is that they working satisfactorily. Therefore I want to know, when he does not know whether some trusts are registered, how he says that they working satisfactorily.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   May I ask the honorable member which trusts are not working satisfactorily?

    1. G. M. SAYED: It is for the Honorable Minister to say which trusts are not working satisfactorily.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR: I say they are all working satisfactorily.

    1. G. M. SAYED: I want to know whether all trusts are registered or not.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  The Honorable Minister does not know. I cannot help the honorable member.  The Honorable Minister has claimed notice.  If the honorable member asks any specific question, he will reply.

    1. G. M. SAYED: Sir, when the Honorable Minister does not know whether all the trusts are registered, it is quite clear that they are not working satisfactorily because the Law of Registration requires that they must be registered.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Unfortunately, the question is argumentative.  The honorable member should put a definite question.

    MIR GHULAMALI TALPUR:  (In Sindhi) Will the Honorable Minister let me know whether the Mussalman Wakf Act and the Charitable Endowments Act are in force in Sind?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   We are making rules under the Bombay Wakf Act.

    1. G. M. SAYED: The Honorable Minister has stated that the law is working satisfactorily. I want to know which is in force.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   Sir, I will just tell him after seeing the files.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  If the Honorable Minister does not know, he must ask for notice. I cannot allow the time of the House to be wasted like that.

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I know, sir.  (After turning over the file) There is the Mussalmaans Wakf Act of 1923.  Then there is the Trust Act of 1882, the Public Trusts Registration Act and the Charitable and Religious Trusts Act.

    1. G. M. SAYED: Which department is in charge of the trusts?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   The District and other courts.

    1. G. M. SAYED: May I know from what department the Honorable Minister has sent for this information?

    THE HONOURABLE MIR BANDEHALI KHAN TALPUR:   I have got this information from my own department.

    1. G. M. SAYED: Sir, the courts are under the charge of Honorable the Chief Minister.

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  It is argumentative.  What does the honorable member want to know?

    1. G. M. SAYED: Sir, since the courts are in charge of the Honorable the Chief Minister, how has this question been replied to by the Honorable Minister for Revenue?

    THE HONOURABLE THE SPEAKER:  Questions relating to courts can be replied to by the Honorable the Revenue Minister.

    Sind Industries

    1. G. M. SAYED: Will the Honorable the Minister-in-charge be pleased to state:
    • The number of Textile Mills, Glass Factories, Woolen Mills, and Biscuits Factories, together with their working capital and output during 1936-37?
    • Have Government considered the desirability of encouraging these industries by way of subsidies?

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: (a) So far as Government are aware, there are seven Textile Mills (including three hosiery mills, one of which produces woolen goods) and on Biscuit Factory. There are no other woolen mills or glass factories in Sind.

    The working capital of the Sind Textile Mills, Karachi is Rs.50,000 and their normal annual output at present is 1,800 bales of yarn.  The remaining concerns are unwilling to disclose any information regarding their working capital and output.

    (b) No, but Government has issued instructions to Government Departments using yarn to patronize the Sind Textile Mills for their supplies of this article.

    1. G. M. SAYED: My question No. (b) Was “Have the Government considered the desirability of encouraging these industries by way of subsidies”? And Government have replied “No”.   As to the rest, they have not replied.

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Because they have not considered it necessary.

    1. G. M. SAYED: May I know the reason why it is so?

    THE HONOURABLE SIR GHULAM HUSSAIN HIDAYATULLAH: Because we have no money.

     [Friday 11 March 1938] / (p. 1)

     

  • ڪهاڻيون ٻارن لاءِ ۽ يارن لاءِ

    ٻارن لاءِ ۽ يارن لاءِ

    ڪهاڻيون ٻارن لاءِ ۽ يارن لاءِ

    فهرست

    ٻارن لاءِ

    1. ماضيءَ جي مزار
    2. دردن جو دارون
    3. ڇيلڙي وارو شهزادو
    4. ڇانو بنا وڻ

    يارن لاءِ

    1. ايڪ ڏون چار
    2. لڙڪن وارون اکيون
    3. چم پرين

    ماضيءَ جي مزار

    پيارا ٻارو ! ڌرتيءَ جو گولو ته هڪڙو آهي ، پر ان تي ڪيتريون ئي قومون رهن ٿيون . جيڪي پنهنجي پنهنجي تهذيب ۽ تمدن جي آڌار تي پنهنجا خاص ملڪ وسائن ٿيون . هر هڪ قوم کي پنهنجون ريتون ۽ رسمون ، ۽ پنهنجا عقيدا ۽ حوصلا ٿين ٿا . انسان ته مڙئي هڪجهڙا ٿين ٿا ، پر رسمون ۽ رواج ، عقيدا ۽ اصول ، تهذيب ۽ تمدن انهن کي الڳ الڳ قوم بڻائن ٿا .

    ڳالهه ٿا ڪن ته ڪنهن زماني ۾ هڪ ملڪ ۾ اهڙي قوم رهندي هئي ، جنهن کي پنهنجي حڪومت هلائڻ جو هڪ عجيب و غريب ڍنگ هوندو هو . قوم جو ڪو به خاندان حڪومت ڪو نه هلائيندو هو . ليڪن قوم مان هڪ ڀلي ۽ ذهين ماڻهوءَ کي ملڪ جي واڳ سونپي ويندي هئي . جيڪو حڪومت يا ملڪ کي پنهنجي جاگير يا ورثو نه سمجهندو هو . پر ڌرتيءَ واسين جي خدمت ڪندو هو . جڏهن کيس احساس ٿيندو هو ته هو ملڪ جو انتظام ماڻهن جي خواهش مطابق نه ٿو هلائي سگهي ، يا سندس ڄمار وڏي ٿي وئي آهي ته پوءِ هو نئين حڪمران تلاش ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو .

    چون ٿا ته انهيءَ ملڪ جي حڪمران کي اچي خيال ٿيو ته هاڻي حڪومت جي گدي نئين نسل جي حوالي ڪجي ، ته جيئن اهو نئين تقاضائن مطابق قومي ڪاروبار هلائي سگهي . سو هن پنهنجي وزيرن اميرن کي هدايتون ڏئي ڇڏيون ته جلد از جلد هڪ عام درٻار جو بندوبست ڪيو وڃي، جيئن نئين حڪمران جي چونڊ ٿي سگهي.

    حاڪم جي حڪم جي تعميل ڪئي وئي ، هڪ عام درٻار جو بندوبست ڪيو ويو . جتي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان ماڻهو اچي حاضر ٿيا . رسم ۽ رواج مطابق حڪمران کي پهرين ڏينهن عوام جي اڳيان هڪ سوال پيش ڪرڻو پوندو هو ، ۽ ان کان پوءِ ماڻهن کي موقعو ڏنو ويندو هو ته هو هڪ هڪ سوال تي پنهنجي ذهانت جو ثبوت ڏين ۽ جو خوشنصيب انهيءَ سوال جو پورو پورو جواب ڏيندو هو ،ان کي حڪومت جي واڳ سونپي ويندي هئي.  انهيءَ رسم مطابق وقت جي حڪمران هن ريت پنهنجو سوال پيش ڪيو :

    پيارا وطن واسيو ! هي انهيءَ وقت جي ڳالهه آهي ، جڏهن آءٌ ننڍو هوس . عيد جو ڏينهن هو ، رواج مطابق بابو سائين پنهنجي وڏن جي قبرن تي قل پڙهڻ لاءِ قبرستان وڃي رهيو هو . مون به ساڻس گڏجي وڃڻ لاءِ ضد ڪيو . گهر جي سمورن ڀاتين ڪوشش ڪئي ته جيئن آءٌ قبرستان نه وڃان . ڇو ته آءٌ ننڍو هئس . ۽ سندن خيال مطابق مقام ڏانهن وڃڻ ڪري ، مون تي جنن ڀوتن جو پاڇو پئجي ٿي سگهيو. انهيءَ ڪري ڪنهن خرچي ٿي ڏني ته ڪنهن نون ڪپڙن وٺي ڏيڻ جا دلاسا پئي ڏنا . ڪنهن ٿي چيو ته هلي ٿا ملاکڙو ڏسون . هنن ڪيتريون ئي لٺيون چٺيون ڏيکاريون پر ورين ڪي ڪو نه . ڇو ته جا ڪوريءَ جي من ۾ اُڻي به اها ، سو آءٌ به اڙي هڻي بيهي رهيس . انهيءَ ڪري لاچار ٿي سڀني چيو ته ڇڏيو منڊي کي واريءَ ۾ ته ڪل پويس . مون گد گد ٿيندي پنهنجي چولي سان اکين مان وهندڙ ڳوڙها اگهي کڻي بابي جي چيچ پڪڙي . پوءِ ٿياسين روانا قبرستان ڏي .

    آئون پنهنجي زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو مقام  ڏانهن وڃي رهيو هئس . مون کي ڪا به خبر نه هئي ته مقام ڇا ٿيندو آهي ؟ اسان کان سواءِ ٻيا به ڪيترائي ماڻهو مقام ڏانهن وڃي رهيا هئا . انهن مان ڪيترن کي هٿن ۾ گلن جا هار هئا . مون ائين سمجهيو هو ته اهي جڏهن مري ويل مائٽن سان ملندا ته سندن ڳچيءَ ۾ هار پارائيندا، ڇو ته هن کان اڳ حج کان موٽي آيل حاجين جي ڳچيءَ ۾ هار پوندا ڏٺا هيم، ۽ مري ويلن لاءِ اهو خيال هو ته جيڪي ماڻهو مري ويندا آهن ، تن کي ڌڻي تعاليٰ پاڻ ڏانهن گهرائي وٺندو آهي ، ۽ اهي عيدن براتن تي ڌڻي تعاليٰ کان موڪل وٺي مقام ۾ اچي پنهنجي مائٽن سان ملندا آهن .

    بابي جي هٿن ۾ گل نه هئا . هونءَ به احساس هيم ته منهنجي اچڻ تي پاڻ خوش نه هئا ، ان ڪري مٺي به ماٺ ۽ مٺي به ماٺ ڄاڻي ساڻن هلڻ لڳس ۽ کانئس انهيءَ پڇڻ جو خيال لاهي ڇڏيم ته اسان گلن جا هار ڇو نه کنيا آهن .

                اسان مختلف قبرن تان ٿيندا اچي هڪ قبر جي مٿان بيٺاسين . بابي انهيءَ قبر جي سيرانديءَ کان بيهي ڪجهه پڙهيو. آءٌ انهيءَ سوچ ۾ ٻڏي ويس ته هن قبر مان اول ڪير نڪرندو ، ۽ کيس سڃاڻي به سگهندس يا نه ؟ آءٌ اڃا انهيءَ انتظار ۾  هئس ته بابي دعا گهري ۽ مون کي پنهنجي پويان هلڻ جو اشارو ڪيو . بابي جو غصو اڃا منهنجي ذهن تي چٽِل هو . ان ڪري مون کانئس مري ويل جي نه موٽي اچڻ بابت ڪجهه به نه پڇيو . اسان ٻي قبر جي مٿان وڃي بيٺا سين ته بابي پاڻ ٻڌايو ته اها منهنجي ڏاڏي جي قبر هئي ۽ پهرين تربت مامي جي هئي . هن قبر تي به مون انتظار ڪيو، ليڪن اتان به ڏاڏو ڪو نه اٿيو . پوءِ  ٻين ماڻهن کي به ڏٺم ته اهي به اسان وانگر رڳو دعا گهرندا پيا وڃن . هن هيڏي ساري قبرستان مان ڪو به ڪونه پيو اٿي . تڏهن ياد پيم ته هڪ دفعي امڙ ٻڌايوهو ته مري ويلن جا روح اسان کي ڏسي سگهندا آهن ، ليڪن اسان کين ڪو نه ڏسي سگهندا آهيون . پوءِ ڪنهن به قبر ڦاٽڻ يا مڙدن جي ٻاهر نڪر ڻ جو خيال لاهي  ڇڏيم . ٻن ٽن قبرن تي فاتح پڙهڻ کان پوءِ اسان هڪ مقبري ۾ داخل ٿيا سين. مقبرو نهايت شاندار ٺهيل هو . ياد ٿو پوي ته ان ۾ گلن چٽيل نيريون سرون لڳل هيون ۽ ڀتين تي ڪجهه لکيل هو . ٻين قبرن جي ڀيٽ ۾ بابو اتي وڏي ادب ۽ احترام سان گوڏا ڀڃي ويهي رهيو ، ۽ آءٌ وري شاندار مزار کي ڏسڻ لڳس . مزار تي رنگ برنگي ڪپڙا پيل هئا ، انهيءَ جي چوڌاري ڪاٺيءَ جو ڪٽهڙو ٺهيل هو . انهيءَ مزار تي دعا گهرڻ کان پوءِ اسان ڪنهن به ٻيءَ قبر تي نه ويا سون ۽ پوءِ قبرستان ڇڏي گهر ڏي موٽياسين .

               ڏاڏي سائينءَ جي قبر جيان بابي ٻين قبرن بابت ته ٻڌايو هو ، ليڪن هن مزار متعلق ڪا ٻاڦ به ٻاهر نه ڪڍيائين . ان ڪري مون پاڻ کانئس انهيءَ شاندار قبر بابت پڇيو . جنهن تي بابي سائين ٻڌائڻ شروع ڪيو ته : ” پُٽ ! مون کي خبر نه آهي ته هيءَ قبر ڪنهن جي آهي ، ليڪن وڏن کان ٻڌندا پيا اچئون ته اها هڪ پهتل ٻانهي جي قبر آهي . انهيءَ پهتل ٻانهي لاءِ اسان ڪيتريون ڳالهيون ٻڌندا پيا اچئون . هڪڙا ماڻهو چون ٿا ته اهو فقير هڪ مالدار ماڻهو هو . وٽس ان ۽ ڌن جي ڪا به ڪمي ڪانه هئي . هڪ دفعي ڇا ٿيو ته ٻئي ڳوٺ وارن سان سندس جهيڙو ٿي پيو ، جنهن ۾ هن جو لکن جهڙو پُٽ مارجي ويو . سندس سون ورني پُٽ جي مارجي وڃڻ جو ٻڌي سڄي ڳوٺ خون جي پلاند وٺڻ جو پڪو پهه ڪيو . کين خبر پئي ته دشمنن جي ڳوٺ جي هڪ ڄڃ انهيءَ رات سندن ڳوٺ کان گذري رهي آهي . ان ڪري سڀني فيصلو ڪيو ته ڄڃ تي راتاهو هنيو وڃي . سڀئي متفق ٿيا. ۽ هر هڪ وڃي پنهنجيون ڪاتيون ڪهاڙيون تکيون ڪرڻ لڳو . هن فقير جي دل م اچي خيال ويٺو ته اجائي ڏاڍي خون ريزي ٿيندي . ان ڪري ڇا ڪيائين جو سج لهڻ سان گڏ دشمنن جي ڳوٺ هليو ويو ته جيئن ڄاڃين کي ڳوٺ جي منصوبي کان واقف ڪري :۽ کين رستي مٽ ڪرڻ جي صلاح ڏئي . چون ٿا ته هي جڏهن ڄاڃين وٽ پهتو ته ڳالهه ٻڌڻ کان اڳ کيس ماري وڌائون . ”پُٽ ! دشمنن سان چڱائي ڪرڻ يعني پنهنجي ڳچيءَ تي ڪهاڙو هڻڻ سو هن فقير سان به ائين ٿي پيو . چون ٿا ته ڳوٺ وارن کي جو اها خبر پئي ته انهيءَ وقت ئي کڻي چڙهائي ڪياوئون ۽ ڪيترن ئي دشمنن کي دسي وڌائون .“

                آءٌ وڏي دلچسپيءَ سان بابي سائينءَ جي اها ڳالهه ٻڌندو رهيس ۽ بابي وري ٻي ڳالهه شروع ڪئي :”ماڻهو هن شهيد لاءِ ٻي ڳالهه ٻڌائيندا آهن . گهڻن جو چوڻ آهي ته اهو ماڻهو عزت ۽ شهرت جو مالڪ هو . مهمان نواز به وري پنهنجي مٽ پاڻ هو . رحم دل به ڏاڍو هو . چون ٿا ته هڪ دفعي ڪنهن ملڪ ۾ اچي راڄ – ڊوهه ٿيو . ان ڪري ، ماڻهن ۾ اچي ڏڦيڙ پيو . ماڻهو اهڙا ته اچي مٽيا ، جو هڪ ٻئي جا ويري ٿي پيا . ڀلا لوڙهو جو چور ٿئي ته گهر کي ڪير بچائي ؟ سو اهي ماڻهو به سڀ ليڪا لنگهي ويا . هڪ ٻئي جي گهرن کي ساڙيائون ۽ بيگناهه شهرن اچي لابارو وڌائون . چوندا آهن ته  نه ظلم  نه ظلم ڪندڙ قائم ، سو جن جنگ جوٽي هئي ، تن کي اها ڳچي ۾ پئجي وئي . پوءِ اهي ڊوهي ماڻهو ملڪ ڇڏي ڀڄڻ لڳا . انهن ڀاڄوڪڙن جو هڪ قافلو اچي اسان جي ڳوٺ ٻاهرن ويٺو . انهيءَ وقت سندن حالتن ڏسڻ وٽان هئي . انگين اگهاڙا ۽ پيٽ بکيا ته سڀئي هئا . هنن نه رڳو عزت وڃائي هئي ، پر ڌن ۽ دولت تان به هٿ ڌوئي ويٺا هئا . سڀ کان وڏي ڳالهه ته پنهنجو اباڻو وطن ڇڏي آيا هئا . سندن اهڙي حال کي ڏسي شهيد فقير کي رحم آيو ، هن نه رڳو ديڳيون چاڙهي سندن ماني جهلي ، پر مٿي ڍڪڻ لاءِ پنهنجي ٻنين ۾ مَنهَن به ٺهرائي ڏنا . چوندا آهن ته آئي ٽانڊي ڪاڻ ٿي ويٺي بورچاڻي ، سو هنن به ائين ڪيو . کڻي فقير جي ٻنين تي قبضو ڪيائون . هيريءَ جي هير ٽنگ ڀڳي به نه لهي . سو انهن ڊوهي ڀاڄوڪڙن هتي به پير پختا ڪرڻ کان پوءِ رنگ ڏيکاريا .ائين جهيڙي جي شروعات ٿي جنهن ۾ فقير مارجي ويو .“

                ”آءٌ ڪن ڏئي بابي جي ڳالهه ٻڌندو رهيس تان جو گهر پهتاسين . انهيءَ ڏينهن کان پوءِ آءٌ انهيءَ قبر بابت ماڻهن کان پڇندو رهيس ، ڪنهن چيو هو ته ڀائر پاڻ ۾ وڙهيا هئا ۽ اهو فقير ڀائرن هٿان مارجي ويو هو ۽ ڪنهن ٻڌايو ته انهيءَ فقير کي ننڊ ۾ ئي موت اچي ويو هو . آءٌ اڄ ڏينهن تائين انهيءَ مزار کي نه ته وساري سگهيو آهيان ، ۽ نه وري ان جو راز معلوم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهيان . اوهان مان به انهيءَ راز کي سليو ۽ کولي ٻڌايو ته پنهنجي گادي تنهنجي حوالي ڪندس ۽ اهو ئي اسان جو نئون حڪمران ٿيندو“ .

                حڪمران پنهنجي حڪايت ٻڌائي پوري ڪئي ، ۽ ان کان پوءِ ميڙ مان هڪ هڪ ماڻهو اٿندو ، پنهنجي لياقت ، ذهانت ۽ صلاحيت مطابق منجهيل سٽ کي کولڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو . ائين لڳاتار ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون درٻار لڳي رهي ماڻهن جي مهمانيءَ ۽ رهائش جو جوڳو بندوبست ڪيو ويو هو . هڪڙيون ديڳيون لهن پيون ته ٻيون چڙهن پيون . هيڏي ساري ميدان ۾ تنبن جون ڪيتريون ئي قطارون لڳل هيون، ائين پيو لڳي ڄڻ ڪو نئون شهر اڏيو ويو آهي . مطلب ته سڀني جي سک جو خيال رکيو ويو هو . ڪنهن کي به ڪو ڏک ڪو نه هو . اگر ڪو ئي دکي هو ته حڪمران ڇو ته ٽن ڏينهن ٽن راتين گذرڻ کان پوءِ به کيس سوال جو جوڳو جواب نه ڏنو ويوهو . انهيءَ ڪري هو ڏاڍو غمگين ٿي ويو ۽ اوندهي منجي ڪري اتي ئي ويهي رهيو . اميرن ۽ وزيرن وڏا وس هلايا ته من حاڪم جو من ٻيءَ پوي ، ليڪن تريءَ تيل لڳو ئي ڪو نه . هيڏي حشمت وارو حاڪم ويرم ۾ مايوس ۽ ملول ٿي ويو . اکين مان آب جاري ٿي ويس . بيقراري ۽ بيچيني بي پاڙي وڻ جيان وڪوڙي ويس . ٻارڙن وانگي روئيندي وڏي وزير کي چيائين :”افسوس جو اسان جي ملڪ ۾ عقلمند انسانن جو ڏڪر پئجي ويو آهي . مون ته سرحدن جا پهرا هٽائي انسانن جي ذهنن تي هڻائي ڪو نه ڇڏيا هيم . ويتر انسانن جي ذهنن تان پهرا کڻائي وطن جي سرحدن تي هڻائي ڇڏيا هئم . مون ماڻهن جي زبان ، دل ۽ دماغ تي تالا ڪو نه هنيا هئا نه ڪوئي کائڻ ، سوچڻ ، لوچڻ ۽ چوڻ جي سگهه کسي هيم ، پوءِ ڇو منهنجي ملڪ جا ماڻهو چپ ٿي ويا آهن ، مون کي پنهنجي سوال جو جواب ڇو نه ٿو ملي ؟ “ امير۽ وزيرحيران ۽ پريشان ٿي ويا ۽ لڄ وچان سندن ڪنڌ جهڪي ويا ڄڻ ڪنهن سندن زبان تي مهر هڻي ڇڏي هجي . ائين گهڙي پلڪ ۾ درٻار جي رونق ئي بدلجي وئي . جتي ٽي ڏينهن اڳ خوشيون ۽ شادمانيون هيون اتي هاڻي مايوسي هئي . ائين ٿي لڳو ڄڻ بهار ڏسندي ڏسندي خزان ۾ تبديل ٿي چڪو هجي . آخر ڪار حاڪم پنهنجو فيصلو ٻڌايو ته آءٌ انهيءَ وقت تائين اوندهي منجي نه ڇڏيندس جيستائين منهنجي من جي مراد پوري نه ٿيندي . وزيرن، اميرن  مٿا ملائي ويهي فيصلوڪيو ته ملڪ جي چئني طرف ماڻهو ڊوڙايا وڃن، جيڪي حاڪم جو هي سوال وڃي عوام اڳيان پيش ڪن . بس فيصلي ۽ حڪم جي ويرم هئي . هر هڪ وستي ۽ واهڻ ، ڳوٺ ۽ شهر ڏانهن ماڻهو موڪليا ويا . حاڪم ۽ ان جا وزير ۽ امير انتظار ۽ اوسيئڙي ۾ ويهي رهيا .

                سج لڙي ويو ، شام ٿي وئي ، ڏيئا ٻري ويا . ليڪن اميدن جو چراغ ڪنهن به ٻرندي نه ڏٺو . انهيءَ حالت ۾ سڄي درٻار ويٺي هئي ته اوچتو ڀير تي ڏونڪو لڳو ، حاڪم جي اکين ۾ جوت اچي وئي ، هو خوشيءَ وچان ٻهڪي پيو . درٻار جي رونق ئي بدلجي وئي ، اجڙيل آستان ۾ وري زندگيءَ جي لهر ڊوڙي آئي .

                حاڪم حڪم ڪيو ته ڀير تي ڏوڪو هڻندڙ کي هڪدم ادب ۽ احترام سان آندو وڃي ، اميرن ۽ وزيرن جو ن صفون سڌيون ٿي ويون جو جتي هيو اتي ئي ادب ۽ احترام سان اٿي بيهي رهيو . ماڻهن جي هجوم مان هڪ شخص نهايت حليمائي ، صبر ۽ تحمل سان اڳتي وڌندو رهيو . سندس لباس مان ائين پئي لڳو ته هو ڪو غريب ماڻهو هيو . پيرن ۾ ڦاٽل جتي ۽ مٿي تي پراڻي ٽوپي . اکيون ويڪريون ۽ جسم ۾ جانٺو جوان . مطلب ته سونهن ۽ سادگيءَ جو مجسمو پئي لڳو . حاڪم تخت ڇڏي هيٺ لهي وڌي اچي آڌر ڀاءُ ڪيس . حاڪم کلي کيس ڀاڪر پاتو . ائين پئي لڳو ڄڻ ڪي وڇڙيا ڀائر مليا هجن . حاڪم ته اهڙو گد گد پئي ٿيو ، ڄڻ کيس نئون جنم مليو هجي .

                حاڪم وڃي تخت تي ويٺو ۽ غريب شخص مٿيري جاءِ تي بيهي حاڪم جي حڪم جو انتظار ڪرڻ لڳو . حاڪم بيچين ٿيندي غريب شخص کي چيو ته :”اي عقلمند انسان ! ٻڌاءِ ته تون اسان جي درد کي ڄاڻين ٿو ؟ جو سوال مون پوريءَ قوم جي اڳيان پيش ڪيو آهي ، ڇا تون ان جو جواب ڏئي سگهندين ؟“

                انهيءَ تي غريب شخص وراڻيو ته :”اي خير خواهه ۽ قوم جا هڏ ڏوکي حاڪم ! تنهنجو ملڪ ڏاهن جو ڏيهه آهي . آءٌ ته انهن جي جتيءَ ۾ پير پائي نه ٿو سگهان . مون اوهان جو وڏو ڏوهه ڪيو آهي جو وقت سر اچي اوهان جي اڳيان حاضر نه ٿيس . ليڪن آءٌ  به ڇا ڪريان . مون ته اهو سوچي دير ڪيم ته ڀل مون کان ڪوئي وڌيڪ عقلمند ۽ اڪابر اچي اوهان جي سوال جو جواب ڏئي ۽ ملڪ جي واڳ سنڀالي . ليڪن اهو ڪڻو منهنجي ئي نالي نڪرڻو هو ، ان ڪري اڄ اچي حاضر ٿيو آهيان .

                منهنجا سائين ! اوهان نهايت عقلمندي ۽ دانشمنديءَ سان هڪ قبر جي تمثيل ۾ قومن جي تباهيءَ ۽ برباديءَ جا ڪارڻ ٻڌايا آهن . انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته اوهان ڏينهن رات هڪ ڪري ، رت ولوڙي ، ڇڙ وڇڙ قوم ۾ ايڪو ۽ الفت پيدا ڪئي ۽ ان کي قوم بڻايو اوهان جوخيال آهي ته اوهان کان پوءِ هن ملڪ جو ڪو اهڙو حاڪم مقرر ٿي جيڪو قوم جي ٻڌيءَ کي قائم رکي سگهي ، ۽ نئين حاڪم کي قومن جي تباهه ٿيڻ جي سببن جي ڀلي ڀت خبر هجي .

    اوهان پنهنجي فلسفي کي هڪ ڪهاڻيءَ جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي ، اوهان جو پيش ڪيل شهيد درويش هڪ قوم جو مثال رکي ٿو . اوهان انهيءَ جي مرڻ جا چار سبب ٻڌايا آهن ، جيڪي قومن جي تباهه ٿيڻ جا ڪارڻ آهن . اوهان جڏهن چئو پيا ته انهيءَ درويش کي ٻئي ڳوٺ وارن ماريو هو . ان جو مطلب هي آهي ته قوم جو خاتمو ڌارين جي حملي سان به ٿي سگهي ٿو . اوهان جڏهن ٻڌايوپياته درويش ڊوهي ۽ ڀاڄوڪڙ  ڌارين کي پناهه ڏني ، جن سندن خاتمو آندو ، تنهن جو مطلب هي آهي ته ڪا قوم جڏهن ڌارين ڊوهي ڀاڄوڪرن کي پناهه ڏيندي ته اها نيڪي نانگن پالڻ برابر ٿيندي ۽ اهي ڌاريا اڳتي هلي راڄ ڊوهه ڪري قوم کي تباهه ڪندا . اوهان جڏهن چئو پيا ته درويش کي ننڊ ۾ موت اچي ويو هو ته ان جو مطلب هي آهي ته ڪا قوم غفلت سبب به تباهه ٿي سگهي ٿي . اوهان جو ٻڌايو هو ته درويش کي پنهنجي ڀائرن ماريو هو ، ان جو مطلب هي آهي ته قوم پاڻ ۾ وڙهي به پنهنجي قوميت ، اتحاد ۽ وجود جو خاتمو آڻي سگهي ٿي .

    غريب شخص جي اها وضاحت ٻڌي حاڪم مبارڪ مبارڪ جا لفظ ورجايا . ۽ سموري درٻار ۾ خوشيون ۽ شادميانيون ٿي ويون . حاڪم چيو ته :” بيشڪ مون کي اهو ئي غم هو ته مون کان پوءِ هن ملڪ جو حڪمران اهو ئي شخص ٿئي جو  قوم ۽ ملڪ جو اتحاد قائم رکي سگهي .  هاڻي منهنجي من جي مونجهه لٿي . تون ماضيءَ جي مزار جي مام ڄاڻي ثابت ڪيوآهي ته حڪومت تون ئي هلائي سگهين ٿو . ان ڪري جيئن صبح ٿيندو ، تيئن هن ملڪ تي تنهنجي ئي حڪمرانيءَ جو سج چمڪڻ لڳندو  .“

               

     

    دردن جو دارون

               

    پيارا ٻارو! ڳالهه ٿا ڪن ته ڪوهه قاف جي هڪ ولايت ۾ ديون جي رياست هوندي هئي ، جنهن تي بڙم باڪاس نالي هڪ ديو راڄ هلائيندو هو . بڙم باڪاس ڪيترو وقت امن ۽ امان سان حڪومت هلائي، پر پوءِ اچي سندن ملڪ ۾ ڏڦيڙ پيو . پر ماريت ڏينهون ڏينهن زور وٺندي وئي ۽ غريبن تي ڏکن جا ڏونگر ڪرڻ لڳا . سڄو ڏينهن رت ولوڙڻ بعد به ماڻهو ايترو ڪمائي نه سگهندا هئا، جو رات جو ويلو پيٽ ڀري کائي سگهن . اهڙين حالتن ۾ چوريون ۽ فساد ، دنگل ۽ جهيڙا روزمره جو معمول ٿي پيو . ايمانداري ۽ محنت کي ملڪ جا ماڻهو کوٽا ڏوڪڙ سمجهڻ لڳا . سندن ويساهه هرشئي مان نڪري وڃي ٺڳيءَ ۽ بي ايمانيءَ ۾ ٽڪ ٻڌي بيٺو  . سڄو ملڪ ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو . هڪڙا هئا امير جن وٽ دولت جا ڍير لڳي ويا ، ۽ ٻيا هئا غريب جيڪي ڪاري پائيءَ لاءِ سڪندا هئا .

                انهيءَ ملڪ ۾ جڏهن به اهڙيون حالتون پيدا ٿينديون هيون . ته انهن جو اثر وري بادشاهه تي پوندو هو . پهريون ته بادشاهه جو ڪو نه ڪو عضوو کري پوندو هو . جيڪڏهن حالتون سڌري پونديون هيون ته پوءِ ڦڪيون به فرق ڪنديون هيون ، ورنه بادشاهه آهستي آهستي پنڊ پاهڻ ٿيندو ويندو هو . تان جو پوءِ ان کي کڻي وڃي کوهه ۾ اڇلائيندا هئا ۽ وري نئين بادشاهه کي تخت تي ويهاريندا هئا .

                بڙم باڪاس به ڪجهه لاپرواهي ڏيکاري ۽ ملڪ جي سڌاري جو خيال لاهي ويٺو . نتيجو اهو نڪتو جو حالتون خراب ٿيڻ لڳيون ۽ کيس به ڏکيا ڏينهن ڏسڻا پيا . ٿيو ائين جو هن جي هڪ اک پٿر ٿي پئي ۽ ڪنن کان ٻوڙو ٿي پيو . پنهنجي هيءَ حالت ڏسي بادشاهه بڙم باڪاس ڏاڍو حيران ۽ پريشان ٿيو . پر هٿ جي وڍيءَ جو ڪهڙو ويڄ ڪهڙو طبيب . هن ڊٺي جو ڊڀُ ٿئي به ڪيئن ؟ ڪيترائي ويڄ گهرايائين پر وريس ڪجهه به ڪين . نيٺ هن پنهنجي وزيرن اميرن کي گهرائي حال اوريو . جنهن تي سڀني اميرن ، وزيرن ۽ مشيرن گڏجي فيصلو ڪيو ته درٻاري نجومي گهرائي ٽپڻو ڪڍرائجي . بس رڳو حڪم جي دير هئي ۽ درٻاري نجومي اچي حاضر ٿيو . نجوميءَ ڍارو هڻي ويهي حساب ڪيو . سڄي درٻار کيس تڪي رهي هئي ڇو ته هو ئي سندن اميد جو آخري ڪرڻو هئو. ڪجهه وقت کان پوءِ نجومي ڪنڌ مٿي کنيو ۽ بادشاهه کي جهڪي مبارڪ ڏنائين . سڄي درٻار م خوشي ڊوڙي آئي  ۽ چئني طرفن کان مبارڪ مبارڪ جا آواز بلند ٿيڻ لڳا . تنهن تي درٻاري نجوميءَ هٿ مٿي ڪري سڀني جو ٿورو مڃيو . بڙم باڪاس بادشاهه بي صبرو ٿيندي پنهنجي نجوميءَ کان پڇيو . ته : ” اي سڀاڳا نجومي ! ڪر خبر، اسان جي درد جو دارون ڪٿي آهي؟ اسان جو علاج ڪيئن ٿيندو ؟“ بادشاهه ته ڪنن کان ٻوڙو هو . ان ڪري نجومي وڏي آواز ۾  جواب ڏيندو ويو ، ۽ وڏو وزير اهو سڀ ڪجهه لکندو بادشاهه کي ڏيکاريندو ويو . درٻاري نجومي ڪجهه هنئين چيو ته :”بادشاهه سلامت هن خادم سالن جا سال اوهان جو نمڪ کاڌو آهي . خدا جو شڪر جو سڄي ڄمار ۾ اڄ مون کي حضور جن جي خدمت ڪرڻ جو موقعو مليو آهي . منهنجو حساب ٻڌائي ٿو ته سرڪار جو ستارو هن وقت گردش ۾ آهي ۽ انهيءَ کي تدبير سان پنهنجي منزل ۽ ماڳ آڻي سگهجي ٿو . ڪوهه ڪاف جي هن طرف انسانن جي هڪ ولايت آهي . اها ولايت دنيا جي پراڻي ۽ قديم رياست آهي . انهيءَ جو نالو اسم اعظم جي حيثيت رکي ٿو . جيڪڏهن اهو ٽي دفعا پڙهي بادشاهه تي ڇوڪاريو ويندو ته اسان جو مهربان بادشاهه خوش ٿي ويندو . انهيءَ ملڪ ۾ هڪ شخص ٿي گذريو آهي ، جنهن پنهنجي ملڪ کي هڪ نظام ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي . اهو نظام جيڪڏهن هن ملڪ سان لاڳو ڪيو ويندو ته هتي ڪڏهن به بد امني پيدا نه ٿيندي  . ڪو به ڪنهن تي ظلم نه ڪندو ۽ ڪڏهن به ذات پات ۽ رنگ نسل جهڙيون وبائون منهن نه ڪڍنديون ۽ هر هڪ سکي ٿي پوندو  ۽ امير توڙي فقير جو فرق ميٽجي ويندو .“

                نجوميءَ جي تقرير ٻڌي سڄي درٻار سرهي ٿي وئي . ان وقت بڙم باڪاس جو فرزند ارجمند اڳتي وڌي آيو  ۽ بادشاهه کي جهڪي عرض ڪيائين ته :”جيئندا قبلا ! آءٌ ته آسمان مان ستارا لاهي اچڻ لاءِ تيار ويٺو هوس ، پر نجومي ته تريءَ تي بهشت ڪري ڏيکاريو آهي . مون کي اجازت ڏيو ته آئون انسانن جي انهيءَ ولايت ۾ وڃي اسم اعظم به هٿ ڪري اچان ۽ ملڪ لاءِ نئون نظام به سکي اچان .“ بادشاهه پنهنجي پُٽ جو اهو جذبو ڏسي خوش ته ڏاڍو ٿيو ، پر کيس اجازت ڏيڻ کان انڪار ڪري ويٺو . چوڻ لڳو ته :”آئون هينئر قبر جي ڪنڌيءَ تي ويٺو آهيان . تون اکين آڏو آهين ته دل کي آٿت ٿو مليم . جيڪڏهن تون هن حال ۾ ڇڏي ويندين ته جيئڻ جنجال ٿي پوندم .“ پيءُ جو اهو رايو ٻڌي شهزادي دل نه هاري . ويتر اڳتي وڌي چوڻ لڳو :”بابا سائين جنهن ملڪ جا والدين پنهنجي پُٽن تي آرو ڪري ويهندا آهن ، اهو ملڪ نه ته آزاد رهي سگهندو ۽ نه وري سکيو ستابو ٿي سگهندو . مون لاءِ هڪ طرف آهيو اوهان ، ۽ ٻئي طرف آهي ملڪ جو آئيندو . ابي ۽ ملڪ مٿان ڏکيا ڏينهن اچن ۽ آئون چپ ڪري ويهان . ائين ڪڏهن به نه ٿيندو .“ شهزادي جي حوصلي کي ڏسي نيٺ بادشاهه کي ڳالهه مڃڻي پئي .

                 بادشاهه بڙم باڪاس جو پُٽ حسن راڪاس مٽن مائٽن کان موڪلائي ، خزاني مان خچر ڀرائي اچي درٻاري نجوميءَ جي گهر پهتو . درٻاري نجوميءَ شهزادي کي پنهنجي گهر ۾ ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چوڻ لڳو :”اي شهزادا حسن راڪاس! جيڪڏهن آئون هن وقت جهور ۽ جڏو نه هجان ها ته اوس ئي توسان گڏجي هلي ڏک سک ۾ ساٿ ڏيان ها . ليڪن انهيءَ ڳالهه تي خوش آهيان جو قسمت تنهنجي ساٿ آهي ۽ توکي ڪٿي به ڏک ڏسڻو نه پوندو .“ شهزادي حسن راڪاس نجوميءَ جي نيڪ نيتيءَ جا ڳڻ ڳائيندي چيو ته :”اي نمڪ خوار نجومي ! مون کي رڳو گهربل هدايتون ڏي . باقي تنهنجون دعائون ئي مون لاءِ ڪافي آهن . ڌڻيءَ گهريو ته ڪامياب ۽ ڪامران ٿي واپس ورندس .“ نجومي شهزادي کي هدايتون ڏيڻ ئي مس ويٺو ته سندس سندر ۽ سلڇڻي ڌيءَ جل پريءَ شربت جا جام ڀري اچي سندن اڳيان رکيا. شهزادي حسن راڪاس ۽ جل پريءَ هڪ ٻئي کي ڏٺو  ۽ ڏسندا ئي رهجي ويا . محبت جي ميک هڪ ئي وقت تي ٻنهي جي من ۾ لڳي وئي . عشق جي آڳ ٻنهي کي ساڙي وڌو . ليڪن عشق جي به ارڏائي ڏسو جو کين ملائي ٿو جدا ٿيڻ لاءِ . هڪڙي کي پرديس وڃڻ لاءِ سانباها ڪرڻا پيا ، ۽ ٻئي کي ويهي انهيءَ جي موٽي اچڻ جو انتظار ڪرڻو پيو . خون ۽ خستوري ته لڪائي سگهجن ٿا ، پر محبت جو مانڊاڻ ڪير لڪائي . سياڻو نجومي هيءَ حقيقت سمجهي ويو ۽ شهزادي کي چوڻ لڳو ته :”اي شهزادا ! جيتوڻيڪ جل پريءَ تي ڪنهن پکي پکڻ جو به پاڇو پوڻ ڪو نه ڏنو اٿم ، پر اڄ اوهان ٻنهي جو هيءُ حال ڏسي ، ٻن دلين کي هڪ ٻئي کان جدا ڪرڻ نه ٿو گهران . اي شهزادا ! جل پري تنهنجي امانت آهي ، ۽ تون جڏهن خير صلح سان ولايت مان موٽي آئين ته توهان ٻنهي جا پلوَ ٻڌئي ڇڏبا .“ نجوميءَ جو اهڙو راضپو ڏسي شهزادو حسن راڪاس سندس پيرن تي ڪري پيو ۽ جل پري شرم ۽ حيا وچان اندر ڀڄي وئي . پوءِ نجوميءَ ويهي شهزادي کي هدايتون ڏنيون . نجوميءَ حسن راڪاس شهزادي کي نئين ولايت جا پار پتا ڏنا ۽ کيس ڪجهه انهيءَ جا اهڃاڻ به ٻڌايا . هن شهزادي کي ٻڌايو ته جتي به سفر دوران توکي هڪ ئي وقت ٽي ماڻهو ملن ته خيال رکجانءِ . اها ئي تنهنجي پهرين منزل هوندي . انهن ٽنهي ماڻهن کان ڪيئن به ڪري سندن ڌنڌا معلوم ڪجانءِ . ۽ پوءِ اهي جيڪي ڌنڌا ٻڌائن ته سندن ڌنڌن جي لفظن جا پهريان حرف ملائڻ سان سندن ملڪ جو نالو ٺهي پوندو . جيڪڏهن اهو نالو واقعي انهيءَ ملڪ جي نالي سان ٺهڪي اچي ته پوءِ پڪ ڄاڻجانءِ ته توکي پنهنجي مطلب ۾ ڪاميابي حاصل ٿيندي، ۽ اهو ئي نالو تنهنجي والد لاءِ اسم اعظم ٿي ڪم ايندو . پوءِ تون انهن ٽنهي ماڻهن کان نالا معلوم ڪجانءِ . انهن ٽنهي ماڻهن جي نالن کي ملائڻ سان هڪ نئون نالو ٺهي پوندو. پوءِ انهيءَ نالي واري ماڻهوءَ جي تلاش ڪجانءِ  ، ۽ ڏسجانءِ ته انهيءَ پنهنجي ملڪ کي ڪهڙي نظام ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي هئي . اهو ئي نظام آهي ، جيڪڏهن هن ملڪ ۾ رائج ڪيو ويندو ته ڪڏهن به بد امني پيدا نه ٿيندي .“

    شهزادي وڏي غور ۽ فڪر سان اهي نصيحتون ۽ هدايتون ٻڌي پنهنجي هنيئن سان هنڊايون ، ۽ پوءِ اٿي موڪلائڻ جي ڪيائين . هن انهيءَ وقت هيڏي هوڏي ڏٺو ته من ويندي ويندي پنهنجي من جي مالڪياڻيءَ جو منهن ڏسي سگهي ، ليڪن جل پري ڪٿي به نظر نه آيس . دل ئي دل ۾ سوچڻ لڳو ته ڪيڏي نه ظالم چئبي جو هن وقت به پاڻ نه ٿي پسائي . نيٺ لاچار ٿي اٿيو ۽ موڪلائي روانو ٿي ويو .

    شهزادو جڏهن ڪوهه قاف جي آخري ڇيڙي تي پهتو ته جل پريءَ کي پنهنجو انتظار ڪندي ڏٺائين . سندس ڪروڌ ۽ ڪاوڙ هڪ ئي لحظي ۾ ڪافور ٿي ويا . جنهن کي بيوفا ٿي سمجهيائين ، ان جي اهڙي وفا ڏسي محبت جي عظمت جا ڪلما پڙهڻ لڳو . پوءِ اتي ٻنهي ويهي روح رهاڻيون ڪيون ۽ آخر ڪار هڪ ٻئي کان روئي موڪلايائون . موڪلائڻ مهل جل پريءَ کيس هڪ اڏند کٽولي ڏني ، جنهن تي هو ٺهي جڙي ويٺو ۽ اها آهستي آهستي مٿي اڏامڻ لڳي . تان جو ڪوهه قاف ڇڏي انسانن جي دنيا ۾ پهچي وئي .

    شهزادو ست ڏينهن ۽ ست راتيون مٿان چڪر هڻندو رهيو، ليڪن ڪٿي به کيس هڪ ئي وقت ٽي ماڻهو نظر نه آيا . آخرڪار اٺين ڏينهن سندس مطلب پورو ٿيو .سندس اڏند کٽولي مٿي هوا ۾ لڏي لمي اچي هڪ ملڪ مٿان پهتي . جان کڻي شهزادو هيٺ نهاري ته هڪ سدا حيات ندي وڏي دهشت سان وهي رهي هئي . کيس ياد پيو ته نجومي انهيءَ ملڪ جي هڪ اها به نشاني ٻڌائي هئس ته هڪ ندي ملڪ مان وهندي وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هوندي . ملڪ آباد ۽ شاداب هوندو . انهيءَ جي هڪ پاسي جبلن جون قطارون ۽ ٻئي طرف ريگستان هوندو . شهزادي حسن راڪاس کي اهي پار پتا دل سان لڳا ۽ پوءِ اچي انهيءَ ملڪ ۾ لٿو . هي هو پاڻ ديوَ ۽ آيو هو انسانن جي ملڪ  ۾ . ان ڪري ڇا ڪيائين جو پکي بڻجي سڄي ملڪ ۾ اڏندو رهيو . ملڪ جي سٺي موسم ، مٺي پاڻيءَ ۽ مزي واري داڻي چوڻي هن کان پنهنجي ملڪ جا مزا ئي وساري ڇڏيا . هو ڪيترا ڏينهن ائين اڏامندو ۽ مزا ماڻيندو رهيو . جيڪڏهن جل پريءَ ۽ پيءُ جو خيال نه اچيس ها ته شايد سموري ڄمار پکي بڻجي هن پياري ملڪ ۾ گهمندو ڦرندو وتي ها . آخر ڪار هڪ شام جو هي جڏهن پنهنجي آکيري طرف اڏي رهيو هو ته هن ٽن ماڻهن کي ويندو ڏٺو . کيس يقين ٿي ويو ته هاڻي سندن من جي مراد پوري ٿيڻ واري آهي ، هو پکي بڻجي سندن پيڇو ڪندو اڏامندو رهيو . تان جو اهي ٽئي ڄڻا ڀر واري ڳوٺ ۾ اچي پهتا . هي به جلدي ۾ روپ مٽائي فقير بڻجي اچي هنن سان رليو ، ڳوٺ جي ماڻهن هنن مسافرن جي دل ئي ٽهل ٽڪور ڪئي ۽ کين عزت سان پاڻ وٽ ٽڪايو . رات جي ماني ۽ ڪچهريءَ کان پوءِ جڏهن ميزبان وڃي گهر آرامي ٿيو ته شهزادي حسن راڪاس موقعو ڏسي پنهنجي مطلب جي ڳالهه ڇيڙي . هن هڪڙي مسافر کان پڇيو ته : ”اوهان ڇا ڪندا آهيو ؟“ جنهن تي مسافر جواب ڏنس ته :”منهنجو ڌنڌو سپاهگيري آهي . اسان جا وڏا جوڌا جوان ٿي گذريا آهن ۽ اسان ڪيترن ئي موقعن تي پنهنجي ملڪ جو نالو روشن ڪيو آهي . پر جڏهن کان وٺي وقت جو حڪمران لاهي پاهي اسان جي پوئتان پيو ته اسان هڪ هنڌان لڏي اچي هن تر ۾ ويٺا آهيون . انهيءَ کان پوءِ ديو ٻئي مسافر کان پنهنجو ڌنڌو پڇيو ، جنهن تي جواب مليس ته :”آئون نڪمو آهيان . في الحال ڪو به ڪم نه ڪندو آهيان .“ اهڙي نموني سان وري هن ٽئين مسافر کان پڇيو . جواب مليس ته : ”آئون ڌنار آهيان .“ ان کان پوءِ هن ڇا ڪيو جو”سپاهي“لفظ مان ”س“ ، ”نڪمي“ لفظ مان ”ن“ ۽ ”ڌنار“ لفظ مان ”ڌ“ حرف کڻي جو ملايائين ته ”سنڌ“ لفظ ٺهي پيو . پوءِ دل ئي دل ۾ خوش ٿيڻ لڳو ته کيس اسم اعظم ملي ويو ، ان کان پوءِ شهزادي حسن راڪاس کانئن پڇيو ته اوهان ڪير آهيو ۽ ڪاڏي وڃي رهيا آهيو ؟“ انهيءَ تي هڪڙي مسافر چيو ته :”مون کي شاهه چوندا آهن ۽ بلڙيءَ جي ڀر ويٺو آهيان . پهريون پيريءَ مريديءَ ۾  ايمان هوندو هيم ، ڪيترائي مريد خادم هئا ، جن کان هر سال اڻ ڳڻيو ڏنُ ملندو هو . آئون اهو پئسو شرطن ۽ گوئن تي وڃائي ڇڏيندو هوس . مون وٽ ڪتن ۽ ڪڪڙن جي ڪا به ڪمي ڪانه هوندي هئي . وڏي ڪانيءَ ۽ ڪرامت وارو ڄاتو ويندو هوس . پر جڏهن جهوڪ واري جوان سان ڏيٺ ٿي ته اهو پرماريت وارو ڌنڌو ڇڏي وڃي پرينءَ جي پچار کي لڳو آهيان ۽ هر وقت اها ئي تند تنواريندو رهان ٿو . هاڻي ماڻهو مون کي نڪمو . سمجهندا آهن . آئون هنن دوستن سان گڏجي پنهنجي پرينءَ جو پيغام ماڻهن تائين پهچائڻ لاءِ نڪتو آهيان .“

    شهزادي حسن راڪاس وري ٻئي مسافر کان پڇيو جنهن ٻڌايس ته منهنجو نالو عنايت آهي . آئون ذات جو پنهور آهيان . اڳي اتر سنڌ طرف رهندا هئاسين ، ليڪن وقت جي حڪمرانن جي ظلم کان تنگ ٿي ڏکن سنڌ ۾ اچي آباد ٿيا آهيون . هن وقت اسان ٽئي گڏجي هڪ ئي مقصد لاءِ گهران نڪتا آهيون . انهيءَ تي شهزادي وري ٽئين ۽ آخري مسافر کان پڇيو ته تون ڪير آهين ؟ انهيءَ تي ٽئين مسافر هن ريت حال اوريو ته منهنجو پيءُ هاري هو ، جنهن تي ڳوٺ جي وڏيري ڏاڍا ظلم ڪيا . آخر ڪار ابي ته ڀڄي جند ڇڏائي . ۽ وڃي جهوڪ ۾ آباد ٿيو ، ليڪن آئون اتي ڦاسي پيس ، مٽن مائٽن سمجهيو ته وڏيرو مون کي شهيد ڪري ڇڏيندو . ليڪن چوندا آهن ته مارڻ واري کان بچائڻ وارو ويجهو آهي ، سو نيٺ آئون به پاڻ بچائي ڀڄي نڪتس . انهيءَ ڏينهن کان وٺي ماڻهو مون کي شهيد سڏيندا آهن .“

    اهي احوال ٻڌي پوءِ شهزادي حسن راڪاس ٽٻي ۾ پئجي ويو . نيٺ مسافرن کان پڇيائين ته :”اهو جهوڪ وارو جوان ڪير هو جنهن جا اوهان ايترا معتقد آهيو ۽ هاڻي به انهيءَ جي پيغام پکيڙن لاءِ آتا آهيو ؟“ انهيءَ تي هڪڙي مسافر جواب ڏنو ته :”اهو جهوڪ جو جوان هو صوفي شاهه عنايت شهيد .“ شهزادي حسن راڪاس جي حيرت جي ڪا به حد نه رهي . چئي ويٺو ته :”ڪمال آهي اوهان مان هڪڙو پاڻ کي شاهه سڏي ٿو ، ٻئي جو نالو عنايت آهي ۽ ٽئين کي وري ماڻهو شهيد سڏين ٿا . اوهان ٽنهي جا نالا ملائجن ٿا ته شاهه عنايت شهيد ٺهي پوي ٿو .“ انهيءَ تي مسافرن مان هڪ چيو ته جيڪي انسان قوم لاءِ هوندا آهن ، قوم انهن لاءِ ٿي پوندي . هن ئي منزل تي فنا ۽ بقا هڪ ٿي وينديون آهن . چوندا آهن ته مٿي ۾ تيل پوندي ڪير نه خوش ٿيندو . سو شهزادي حسن راڪاس جون مڙئي مرادون ته پاڻي ئي پوريون ٿينديون پيون وڃن . هن کي اسم اعظم به مليو ته کيس عظيم انسان جي به خبر پئي باقي کيس معلوم ڪرڻو پيو ته شاهه عنايت شهيد پنهنجي قوم کي ڪهڙو پيغام ڏنو . انهيءَ ڪري مسافرن کان پڇيائين ته :”مهرباني ڪري مون کي شاهه عنايت شهيد جي نظريئي بابت ڪجهه ٻڌايو .“ ان تي هڪ مسافر کيس ٻڌايو ته :”شاهه عنايت شهيد وطن جي آزاديءَ خاطر نواب اعظم سان ٽڪر کاڌو . مظلوم پنهورن کي سام ڏئي ڪلهوڙا رنجايا . پير پرستيءَ جي پاڙ پٽڻ لاءِ بلڙيءَ وارا بادشاهه ناراض ڪيا . سڀ کان وڌيڪ ڳالهه ته هن جيڪو هاري ، تنهنجي ٻني ٻاريءَ جو تصور ڏنو . پوءِ انهيءَ جي عيوض کيس پليجن سان ڦٽائڻي پئي . هن پنهنجي ماڻهن کي اهو نظريو ڏنو . جنهن جو بنياد قومي آزادي ، مذهبي رواداري ، سماجي برابري ۽ اقتصادي انصاف تي ٻڌل هو . هن اهو نظريو اسان جي تاريخ جي ورقن ۾ پنهنجي رت سان چٽيو آهي . هاڻي تاريخ جا اهي ورق اسان کان انهيءَ نظريئي تي عمل ڪرڻ جو مطالبو ڪري رهيا آهن ، ۽ اسان انهيءَ نظريئي تي عمل تبليغ لاءِ گهران نڪتا آهيون .“

    شهزادي حسن راڪاس کي هڪ ئي ملاقات ۾ هر شئي ملي وئي . کانئس صبر ڪو نه ٿيو ۽ مسافرن کي چئي ڏنائين ته : ”اسان کي ته پنهنجي درد جو دارون ملي ويو ، هاڻي اسان جي موڪلاڻي . اوهان ڀلي ويٺا تبليغون ڪيون.“ هو ائين چئي اٿي کڙو ٿيو . هڪدم پکي بڻجي اڏاڻو هليو ويو .

                        

             

    ڇيلڙي وارو شهزادو

     

    پيارا ٻارو ! ڳالهه ٿا ڪن ته ڪنهن زماني ۾ هڪ بادشاهه ٿي گذريو آهي . عدل ۽ انصاف ۾ ته سندس ڪو ئي مٽ ڪو نه هو . ملڪ ۾ سڀڪو سکيو ستابو گذاريندو هو . ڪنهن کي ڪو ڏک ۽ سور ڪو نه هو . هر ڪو پيو پنهنجي حڪمران کي دعائون ڏيندو هو . حاڪم به هجن ته ههڙا . ڪو سندس ملڪ ۾ اکيون وجهندو هو ته تارا ڪڍي رکندو هوس . جيڪڏهن عوام مٿان ڪا آفت اچي ڪڙڪندي هئي ته هن  جو سک ڦٽي پوندو هو . ٻڌندو هو ته ڪنهن رات ڪو ماڻهو بک ڪاٽي ستو ته کيس محل ماڙيون کائڻ پيا ايندا هئا . جيستائين خچر دولت سان ڀري انهيءَ ماڻهوءَ ڏي نه موڪليندو هو ، ان وقت تائين آرام ئي ڪو نه ايندو هوس . هميشه پيو چوندو هو ته ”آءٌ لشڪر يا خزاني جي زور تي بادشاهه ڪو نه ٿيو آهيان . منهنجو تاج آهي عوام جو ويساهه ۽ رضامندي . جيستائين عوام مون سان راضي رهيو ۽ آئون کين سکي رکي سگهيس . انهيءَ وقت تائين آءٌ بادشاهه آهيان . پر جيڪڏهن ڪو هڪ به ماڻهو مٽجي ويا ته آءٌ هي تخت ۽ تاج جي امانت سندن حوالي ڪري ڇڏيندس .“

                چون ٿا ته انهيءَ عوام دوست بادشاهه کي هڪ ڌيءَ هوندي هئي . جنهن جي سيرت ۽ صورت جي ملڪن ۾ هاڪ هئي ، شهزادي جهڙي هئي سياڻي تهڙي هئي سيبتي . شهزادي اڄ ننڍي سڀان وڏي نيٺ اچي جوان جماڻ ٿي . سياڻن چيو آهي ته ڌيئرون پرائو ڌڻ ، سو هوءَ به جڏهن ڦوهه جوانيءَ ۾ ڦاٽڻ لڳي ته بادشاهه کي اچي خيال ٿيو ته  نياڻيءَ کي شينهن ڪلهي چاڙهڻ گهرجي . ليڪن اچي اوني ورايس ته پنهنجي ڌيءَ کي اهڙو ورُ ڏيان، جيڪو عقل ۾ اڪابر به هجي ته رحم جو ڀنڊار به . سو اچي ڳاراڻي ورتس . اونڌي منجي ڪري محلات ۾ ويهي رهيو . الله جا اچي اٺ پهر گذريا ، پر بادشاهه ٻاهر نڪتو ئي ڪو نه . اميرن وزيرن کي اچي ڳڻتي ورتو ته خدا خير ڪري اسان جي بادشاهه سلامت کي الائي ڇا ٿيو آهي جو اڄ تخت تي ڪو نه ويٺو آهي . نيٺ اهي صلاح مصلحت ڪري مڙي سڙي بادشاهه جي حضور ۾ اچي پهتا . وڏي وزير بادشاهه کي عرض ڪيو ته :”ملڪ پناهه ! اڄ اسان تي ڏمر ٿيو آهي يا سرڪار جي دشمنن جي طبيعت خراب ٿي پئي آهي ، جو ائين اونڌي منجي ڪري ويٺا آهيو . اڄ اوهان کان سواءِ تخت به اسان کي کائڻ ٿو اچي . اوهان ته اسان جي تخت جا وارث به آهيو ته بخت جا وارث به . اسان جو ته آرام ئي ڦٽي ويو آهي . اوهان حڪم ڪيو ته اسان فرهاد بڻجي ٽڪر ٽوڙي ڏيکاريون . “ بادشاهه ڳالهائي ڄڻ ڀت ! ڪنهن ڏي به اکيون کڻي نه ڏٺائين . اهو حال ڏسي بادشاهه جي وڏور ڌي اکين مان آب هاري پنهنجي پيءُ کي ڳراٺڙي پائي کيس چيو : ”ابا سائين  ! الله تعاليٰ اوهان کي بخت ڏنو آهي ۽ عوام اوهان کي تخت ڏنو آهي . اوهان کي نه اولاد جو غم نه دولت جو ڏک . نه وري ڪو عوام جي ملڪ ۾ عوام لاءِ آزار . آخر ڳالهه ڪهڙي آهي ؟ جيڪڏهن منهنجي جان هلي وڃي ۽ اوهان کي سک ملي ته هيءَ ڇوري اوهان تان گهوري . آءٌ حاضر آهيان.“ اهو ٻڌي بادشاهه اکيون کنيون ۽ پنهنجي الڙ جوان ڌيءَ جي مٿي تي هٿ ڦيرائي چوڻ لڳو :” ڌيءَ تون ته هن ڌرتيءَ جو چنڊ آهين ، منهنجي اکين جو نور آهين ۽ دل جو سرور آهين . مان توتان لک حياتيون قربان ڪريان ، تون اهو ڇا ٿي چوين ؟“ تنهن تي شهزاديءَ پڇيو : ”بابا سائين ! پوءِ ڪهڙي ڳالهه آهي ؟ بادشاهه وراڻيو :”ڌيءَ تون اچي جوان ٿي آهين .سو

    پڙهايان تنهنجو نڪاح ، ته   پوي   اندر   ۾    ساهه .

    سوچيان ٿو ته توکي اهڙو ورُڏيان جيڪو سيرت ۽ صورت ، عقل ۽ شفقت ۾ تو جهڙو هجي .“ اهو ٻڌي شهزاديءَ وراڻيو:”پيارا بابا ! 

    پوءِ اوهان ڳڻتي ۽ ڳاراڻو ڇو ٿا ڪريو ؟ ور ۽ گهر ته مون کي ڪرڻو آهي . اهو ته منهنجي زندگيءَ جو سوال آهي . ان ڪري ڪوشش به مون کي ئي ڪرڻ گهرجي .“  وزير ۽ امير شهزاديءَ جي هيءَ گفتگو ٻڌي حيران ٿي ويا ، ليڪن بادشاهه پنهنجي چنڊ جهڙي سهڻي من مهڻيءَ ڌيءَ سان اکيون ملائي اهو سڀ ڪجهه ٻڌندو رهيو . شهزادي چوندي رهي :”بابا سائين ! شادي مون کي ڪرڻي آهي ۽ نه اوهان کي . ان ڪري ڳڻتي ۽ ڳاراڻو  مون کي ئي ڪرڻ گهرجي . اوهان جو ته رڳو اهو ڪم آهي ته ور ۽ گهر تلاش ڪرڻ ۾ مدد ڪريو .“ اهو ٻڌي وڏي وزير کي اچي پيٽ ۾ وٽَ پيا ۽ دل ۾ گدڙ ويٺس ته ڪو اهڙو بهانو بڻايان جو شهزاديءَ جي شادي منهنجي پٽ سان ٿئي ، ۽ بادشاهه جي مرڻ کان پوءِ بادشاهيءَ جو وارث منهنجو پُٽ ٿئي . سو وچ ۾ ٽپو ڏئي چيائين :”جيئندا قبلا ! شهزاديءَ سڄي زندگي محلات ۾ ئي گذاري آهي . کيس ڪهڙي خبر ته نياڻيون ڏٺي تي ورُ نه ڪنديون آهن . اهڙا فيصلا پيءُ ماءُ ئي ڪندا آهن . البته اسان کي شهزاديءَ جو خيال رکي اهڙو ورُ ڳولهڻ گهرجي ، جيڪو حسب ۽ نسب ۾ شهزاديءَ کان گهٽ نه هجي .“ اهو ٻڌي شهزادي تپي لال ٿي وئي ۽ چوڻ لڳي ته :”ڍلن پٺيان ڀلا ٿيندا آهن ۽ ڀلن پٺيان ڍلا ٿيندا آهن . ان ڪري حسب نسب جي ڳالهه کي ڇو آڻي ٽنبجي ؟ ور مون کي ڪرڻو آهي . آءٌ ڪا گڏي ڪا نه آهيان جو تون کڻي ڪنهن گڏي سان لائون ڏيارين . مان پنهنجي ورَ جي ڳولها پاڻ ڪنديس .“ اهو ٻڌي وزير جي پيرن هيٺيان ڌرتي ڇڏائي وئي . ليڪن بادشاهه سلامت اڳيان هن جي دال ڳري نه سگهي . سو مِٺي به ماٺ ۽ مُٺي به ماٺ سمجهي ويهي رهيو . وزير جو ته منهن ئي لهي ويو ، پر بادشاهه ائين پيو خوش ٿئي ڄڻ آبِ حيات پيتو هجيس . چوڻ لڳو :”آئون به ڪهڙو نه چريو هوس جو ، اونڌي منجي ڪري ويهي رهيس .“ پوءِ ڌيءَ ڏي نهايندي چيائين :”پيءُ ۽ ماءُ جو ڪم آهي رڳو سندن مدد ڪرڻ .“

                شهزاديءَ بادشاهه جي ڳچيءَ ۾ ڳراٽڙي پائي چوڻ لڳي ته :”بابا سائين ! سڀان سج ڪني ڪڍي ته پڙهو ڏياريو وڃي ته شهزادي پنهنجي وَر جي ڳولها ڪندي . جيڪڏهن ڪو شهزاديءَ سان شادي ڪرڻ گهري ته اچي درٻار ۾ حاضر ٿئي . شهزادي ان کان ڪي سوال پڇا ڪندي . جيڪڏهن ڪنهن برابر جواب ڏنا ته ان جون لائون شهزاديءَ سان ڏياريون وينديون . پر جيڪڏهن ڪنهن صحيح جواب نه ڏنا ته پوءِ ان کي ڪجهه به نه چيو ويندو . ڇو ته هن بادشاهيءَ ۾ ڪڏهن به ڪنهن سان قهر نه ٿيو  آهي ، ۽ اڳتي به ڪنهن سان ظلم نه ٿيندو . پر جيڪڏهن ڪنهن وزير يا امير جو پُٽ جواب ڏئي نه سگهيو ته ان کي ملڪ نيڪالي ڏني ويندي ۽ سندس مال ملڪيت ضبط ڪيو ويندو .“

                سباڻو ٿيو ، بس پڙهي ڏيڻ جي ويرم هئي . اچي ماڻهو مڙيا . شام تائين سڄي درٻار ڀرجي وئي ، تِرَ ڇٽڻ جي به جاءِ نه رهي . وڏي وزير سوچيو ته شهزاديءَ هر حالت ۾ پنهنجي نهن بڻائڻي آهي . پر اهو ڊپُ هيس ته جيڪڏهن منهنجو پُٽ جواب ڏئي نه سگهيو ته مال، ملڪيت ، عزت ۽ دولت تان هٿ ڌوئڻا پوندا . ان ڪري ڇا ڪيائين جو صبح سويرو هڪ ٻڪرار گهرائي ورتائين . جيڪو هڪ ڇيلڙو گود ۾ کڻي اچي هن وٽ حاضر ٿيو . وزير ٻڪرار کي پنهنجي پُٽ جا ريشمي ڪپڙا پهرائي ، ان کان پراڻا ۽ ڦاٽل ڪپڙا لهرائي ورتا . جيڪي وري پنهنجي شهزادي پُٽ کي پهرائي کڻي درٻار ۾ موڪليائين . وزير کي هاڻي پڪ ٿي ته ”کٽيا ته به اپڻا گهر ، جي هرايا ته به اپڻا گهر.“ جيڪڏهن وزير زادو جواب ڏئي سگهيو ته شهزادي اسان جي ٿيندي ، پر جيڪڏهن جواب نه ڏئي سگهيو ته کيس ڪو ئي ڪو نه سڃاڻندو ۽ غريب سمجهي ڇڏي ڏيندس . ائين عزت به رهجي ويندي ۽ دولت به بچي ويندي .

                ٻڪرار ڇوڪرو هو عقلمند ، سو چيائين ته دال ۾ مڙئي ڪجهه ڪارو آهي . سو هي به ڇيلڙو ڪڇ ۾ کڻي وزير زادي جو پيڇو ڪندو وڃي درٻار ۾ پهتو . ماڻهو هن کي ڏسي کلڻ لڳا . ڇو ته لٽن ڪپڙن ۾ ته شهزادو پيو لڳي ، پر ڇيلڙو جو ڪڇ ۾ هيس . ان ڪري ماڻهن ٿي سمجهيو ته ڪو پاڳل آهي . ماڻهن وٺي ٺٺوليون ڪيس . جيترا هئا وات اوتريون هيون ڳالهيون . ڪو چوي ته :”شهزادي هن سان شادي ڪندي، جو معتبر ٿو ڏسجي .“ مطلب ته ڪنهن ڪيئن چيس ، ڪنهن ڪيئن ٿي چيس . پر ٻڪرار چپ ڪري هڪ ڪنڊ وٺي وڃي ويهي رهيو . گهڙيءَ کن کان پوءِ گهنڊ وڄڻ لڳا ، ۽ بادشاهه جي اچڻ جو اعلان ڪيو ويو . سڀڪو ماڻهو پنهنجي جاءِ تي ادب سان اٿي بيٺو . ٺيڪ انهيءَ وقت چيلڙي وٺي ٻي ٻي ڪئي ، جنهن تي سڄي درٻار وٺي ٽهڪ ڏنا . شهزاديءَ جي به وڃي ٻڪرار تي نظر پئي . ٻڪرار جو پاتا هئا شهاڻا لٽا . سو پري کان پيو ڏيک ڏئي . شهزاديءَ حڪم ڪيو ته ڇيلڙيءَ واري شهزادي کي وٺي اچي اڳيان ويهاريو . بس حڪم جي دير هئي . اميرن وزيرن اچي کيس عزت سان سلام ڪيو ۽ وٺي وڃي تخت جي ڀرسان ويهاريائونس . اهو ڏسي وڏي وزير جو ته اندر ئي سڙي ويو . پر سڙڻ ۽ پڄرڻ کان سواءِ ڪري به ڇا پيو سگهي !

                ٿوريءَ گهريءَ کان پوءِ هر هڪ واري وٽيءَ سان شهزاديءَ سان شادي ڪرڻ جي اميد ۾ سوال ٻڌندو رهيو . مگر صحيح جواب ڪو به ڏئي نه سگهيو . آخر ڪار وڃي ٻه ڄڻا بچيا . هڪ وڏي وزير جو پُٽ ٻڪرار جي ڪپڙن ۾ ، ۽ ٻيو ٻڪرار جو پُٽ وزيرزادي جي ڪپڙن ۾ . شهزادي وزير جي پُٽ کان سوال ڪيو ته : ”اي غريب ٻڪرار ! سڀني انسانن کي ٻن شين جي بک ٿئي ٿي . ۽ ٻن شين جو ڍءُ رهي ٿو . ٻڌاءِ ته اهي ڪهڙيون شيون آهن .“ وزير جو پُٽ هئو ته شڪل جو سهڻو پر عقل جو دٻو خالي هئس . چپ خشڪ ٿي ويس، سڄو جسم پگهر ۾ شل ٿي ويس ۽ ڏڪڻي وٺي ويس . ڪو به جواب ڏئي نه سگهيو . ان تي ڇيلڙيءَ واري شهزادي پنهنجي ڇيلڙيءَ کي ڪلهن تان لاهي ، جهڪي سلام ڪندي شهزاديءَ کي چيو ته :”اگر حڪم ڪيو ته هي بندو انهن سوالن جا جواب ڏئي .“ ان تي شهزاديءَ وراڻيو ته :”اي ڇيلڙيءَ وارا شهزادا ! ڀلي اوهان به پنهنجي عقل کي آزمايو .“

                ٻڪرار جو هاڻي ڇيلڙيءَ وارو شهزاو پيو سڏجي ، تنهن جواب ڏنو ته :”ماڻهوءَ کي دولت ۽ عمر جي بک ٿئي ٿي ۽ کيس حسن ۽ عقل جو ڍءُ ٿئي ٿو . ماڻهو ڪيڏو به امير هجي ، پر چوندو جيڪر قارون جو خزانو کيس ملي وڃي . ساڳي نموني سان ڇو نه کڻي ماڻهوءَ جا پير قبر ۾ هجن ، پر ته به پيو زندهه رهڻ جون سڌون ڪندو . اهڙي نموني سان هر ڪو وري پاڻ کي عقل جو اڪابر ۽ سهڻن جو سردار سمجهي ٿو .“

                جواب ٻڌڻ تي سڄيءَ درٻار ۾ تاڙيون وڄي ويون ۽ شهزادي تخت تان لهي اچي ڇيلڙي واري شهزادي جي ڳچيءَ ۾ هار وڌو . پوءِ ڌام ڌوم سان سندن شادي ٿي . راڄن کي سڏ ڏنائون ، جنهن ۾ هر ڪو اچي شريڪ ٿيو .

    ڇانو بنا وڻ

    پيارا ٻارو! هڪ دفعي جي ڳالهه آهي ته ڪنهن ملڪ جي بادشاهه جي ذهن ۾ اچي خيال ويٺو ته پنهنجي وزيرن جي ذهانت جو امتحان وٺجي . بادشاهه ذهين ته پاڻ به ڪو نه هو . پر شينهن کي چوي ڪير ته تنهنجي وات ۾ ڌپ ! چوندا آهن ته جنهن جي گنديءَ ۾ داڻا تنهنجا چريا به سياڻا ، سو هتي به ساڳئي ئي ڳالهه هئي ، اڃا ان کان به وڌيڪ ڀلا جيڪو ملڪ جي خزاني تي نانگ بڻجي ويهي رهي ۽ اڻ ڳڻئي لشڪر جي واڳ پنهنجي هٿ ۾ جهلي بيهي ته تنهن سان پڄڻ جي ڪهڙي واٽ !

    سو ، بادشاهه ڇا ڪيو جو انهيءَ وقت ئي کڻي وزير گهرايائين . بس سندس حڪم جي ويرم هئي . گهڙيءَ پلڪ ۾ سندس سڀئي وزير پنهنجا ڪم ڪاريون ڇڏي اچي بادشاهه جا سلامي ٿيا . جڏهن پوري درٻار اميرن ۽ وزيرن سان ڀرجي وئي ته بادشاهه به ٺهي جڙي اچي تخت تي ويٺو . پنهنجي بيوقوف بادشاهه جي پرڪارن جي سڀني کي ڪلَ هوندي هئي . جڏهن به ائين ڪمهلي درٻار لڳائيندو هو ته ماڻهن جا ڏيل ڏري پوندا ها ، اميرن وزيرن کي ڦڦڙي وٺي ويندي هئي . سمجهي ويندا هئا ته اجها ٿي جيري لاءِ ٻڪري ڪسي . ڪڏهن ڪڏهن ته ائين ٿيندو هو جو ٽڪريءَ کي ٿيندا هئا سور ۽ ڄمندو هو ڪئو . ڇا ٿيندو هو جو درٻاري اچي بيهندا هئا ته کين ٻڌايو ويندو ته بادشاهه سلامت درٻار لڳائڻ جو خيال لاهي ڇڏيو آهي ، اوهان ڀلي موٽي وڃو . ليڪن هن ڀيري جو بادشاهه وقت سر اچي تخت تي ويٺو ته سڀني کان ساهه ڇڏائي ويو . سڀئي انهيءَ انتظار ۾ هئا ته ڏسون ته اٺ ڪهڙي پاسي ٿو ليٽي . انهيءَ ڳڻتيءَ ۾ اميرن وزيرن جون ڳچيون جهڪي ويون، سڀئي ٻانهون ٻڌي وڏي ادب ۽ احترام سان بيٺا رهيا . آخرڪار بادشاهه جو رعبدار آواز گونجن لڳو . ڀري درٻار ۾ رڳو سندس ئي آواز ٻڌڻ ۾ پئي آيو . ائين پيو لڳي ته باقي ڄڻ پٿر جا بت هئا يا انهن جي وات ۾  زبان جهڙي ڪا به شئي ڪا نه هئي . بادشاهه هر هڪ وزير کان سوال پڇندو ويو . پهريان وڏي وزير ڏي منهن ڪري سوال پڇيائين :”اي وزير ! باتدبير اسان اوهان کان معلوم ڪرڻ گهرون ٿا ته اسان جي سڄيءَ بادشاهيءَ ۾ سڀ کان وڌيڪ خوبيءَ واري ڪهڙي شئي آهي؟“ انهيءَ تي وڏي وزير ڪنڌ جهڪائي ورندي ڏني :”جهان پناهه ! اوهان جي سموري بادشاهيءَ ۾ حضور جو بخت ۽ تخت ئي سڀ کان سٺيون شيون آهن . اها بادشاهه سلامت جي ذات ئي آهي ، جنهن جي صدقي هن اجڙيل ۽ ويران روءِ زمين تي باغ بهاري لڳي پئي آهي .“ ٽانءِ ڀريئي سانڀر جيان بادشاهه سينو ڦوڪي ، مڇون وٽي ”بيشڪ ، بيشڪ“ چيو . ان کان پوءِ ٻئي وزير ڏي منهن ڦيريائين، جنهن سجدو ڪري سندس سلام ڀريو . بادشاهه کانئس پڇيو ته :”اي عقلمند وزير ! اسان جي بادشاهيءَ ۾ اوهان کي ڪهڙيون شيون نظر نه ٿيون اچن ؟“ انهيءَ تي وزير ترت جواب ڏيندي عرض ڪيو :”عالي پناهه ! هي نمڪ حلال بندو سالن کان وٺي بادشاهه سلامت جي پاڇي ۾ سک ۽ سڪون جي زندگي گذاري رهيو آهي . انهيءَ عرصي ۾ هن خادم کي سڄيءَ بادشاهيءَ ۾ ڪٿي به بک ۽ ڏک ڏسڻ ۾ نه آيا . سائين جن جي سموري رعيت خوش آهي .“ انهيءَ تي بادشاهه ”بيشڪ بيشڪ“ چوندي ٽئين وزير سان مخاطب ٿيو . کانئس پڇيائين : ”اي وزير ! آسمان جو سج ته سڀني ڏٺو آهي ، پر ٻڌاءِ ته ڌرتيءَ جو سج ڪٿي آهي ؟“ انهيءَ تي وزير ڪنڌ نمائيندي بادشاهه کي ادب سان جواب ڏنو ته :”بادشاهه سلامت ! اوهان جو ولي عهد ئي هن ڌرتيءَ جو سج آهي .“ بادشاهه اهو جواب ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو . وزير ، جي اڳ ۾ پنهنجو ساهه بادشاهه جي مٺ ۾ بند ٿيل محسوس ڪري رهيا هئا ، تن جي دلين کي به آٿت اچڻ لڳو ۽ سمجهڻ لڳا ته ڪو سندن لولو اگهاڻل آهي . ليڪن خوشين ۽ غمن ۾ ڪو ويڇو آهي ئي ڪو نه . سک ۽ ڏک ته پاڻ ۾ ڳنڍيا پيا آهن . سو هنن سان به ائين ئي ٿيو . اوچتو ئي اوچتو بادشاهه کانئن اهڙا سوال پڇيا جن سندن وايون ئي بتال ڪري ڇڏيون ، بادشاهه سڀني وزيرن ڏي منهن ڪندي پڇيو ته :”اسان جي بادشاهيءَ جون حدون ڪٿي ختم ٿين ٿيون . سڀني هڪ ئي آواز بڻائي جواب ڏنو ته : ”حضور جيستائين اسان جي نگاهه وڃي .“ پوءِ وري بادشاهه کانئن پڇيو ته :”ڀلا ٻڌايو ته اسان جي بادشاهيءَ ۾ اها ڪهڙي ولايت آهي جتي وڻ ته آهن پر ڇانو ڪانهي؟“ هي سوال ٻڌندي سڀئي وزير وائڙا ٿي ويا . سندن منهن جو رنگ ئي بدلجي ويو، پيرن هيٺيان ڌرتي ئي ڇڏائي وين . ڪڇن ائين ڄڻ ڀت . سڄيءَ درٻار ۾ اهڙي ته خاموشي ڇانئجي وئي جو جيڪڏهن کڻي سئي اڇلائجي ته به ان جي ڪرڻ جو آواز اچي . اهڙي چپ ٿي وئي ڄڻ راڪاس گهمي ويو هجي .

    بادشاهه تپي لال ٿي ويو ، اکيون ڳاڙهيون ٿي ويس ۽ مٽا ڦوڪجي آيس ۽ ناسون ڦوٽارجي ويس . گجگوڙ ڪندي چيائين :”مابدولت طرفان اوهان کي ٽن ڏينهن جي مهلت ڏني وڃي ٿي . جيڪڏهن اوهان منهنجي سوال جو صحيح جواب نه ڏنو ته سڀني کي جيئري گڏهه جي پيٽ ۾ وڌو ويندو .“

    پيارو ٻارو ! جنهن ملڪ جي اختيار ۽ اقتدار ۾ عوام کي ڀاڱي ۽ ڀائيوار نه ڪيو ويندو آهي ، ۽ اڇي يا ڪاري جو مالڪ عوام نه پر ڪو ٻيو هوندو آهي ته انهيءَ ملڪ ۾ عوام ۾ عوام جو حشر ائين ٿيندو آهي . سو انهيءَ ملڪ جو به اهو حال هو . بادشاهه جي انهن وزيرن کي به اچي سر جي لڳي . هر هڪ پنهنجي پنهنجي گهر وڃي اونڌي منجي ڪري ويهي رهيو . سندن هڪ ڏينهن ته ائين ئي ڳڻتيءَ ۽ ڳاراڻي ۾ گذري ويو . ٻيو سج اڀريو ته مٿن ڏکن جا ڏونگر ڪري پيا . هر هڪ وزير پنهنجي موت جون گهڙيون ڳڻڻ لڳو . نيٺ ٻيو ڏينهن به گذريو ۽ رات ڪاري چادر بڻجي ملڪ کي وڪوڙي وئي . هر ڪو ماڻهو وڃي آرامي ٿيو ، ليڪن وزيرن جو اچي آرام ڦٽو . وزيرن جي من ۾ ڪا جڙي آئي ، سوچيائون جتي پڄي نه سگهجي اتي ڀڄڻ ڪم وريامن جو . سو وڏي وزير کان سواءِ بادشاهه جا باقي سورهيه وزير پنهنجي پنهنجي جان بچائڻ لاءِ راتو رات ملڪ ڇڏي ڀڄي ويا . صبح ٿيو ته اها خبر باهه جيان سڄي شهر ۾ پکڙجي وئي . تان جو وڃي بادشاهه جي ڪنين به پهتي . بادشاهه وزيرن کي پڪڙڻ لاءِ چئني طرفن ڏانهن گهوڙا ڊوڙايا . بادشاهه جا سپاهي ڀڳل وزيرن کي پڪڙي آيا يا نه ؟ انهيءَ قصي کي ڇڏيو . هاڻي اچو ڏسون ته وڏي وزير جو ڪهڙو حال ٿيو ،

    بادشاهه جي من ۾ اچي گدڙ ويٺو ته متان وڏو وزير به نه ڀڄي وڃي . ان ڪي هن ڇاڪيو جو کڻي قيد ڪرايائينس . وڏي وزير رتُ رنو دانهون ڪيون ، ليڪن وريس ڪي به ڪونه ، بادشاهه کي ايتري به ڪهل نه آئي ته اهڙي ماڻهوءَ کي ڇڏي ڏي جنهن سڄي ڄمار سندس خدمت ڪئي هجي . وڏي وزير سان کڻي اهڙي جٺ ڪيائون  ، جوڄڻ هن پوري عمر بادشاهه خلاف بغاوت ڪئي هجي . ماڻهن جو ته دڪو به داخل ٿي ويندو آهي مگر هن جون هڙئي قبول نه پيون .هن لاءِ ٻئي پڙ ڳؤرا ٿي پيا . جنڊ کڻي ته جنڊ ڳؤرو ، جي پُڙ کڻي ته پُڙ ڳؤرو . ڦٽيل دل مان دانهن نڪري ويس ته :

                جي ٿو ڪڇان ته پٽجن ٿيون مڇان ،

                جي ٿو ڪيان ماٺ  ته  پوان  ڪاٺ . 

    ائين بس ويچارو پاڻ کي چؤکنڀو ٻڌرائي ماٺ ٿي ويهي رهيو . جيئن جيئن شام ويجهي پوندي ٿي وئي ، تيئن تيئن کيس يقين ٿيڻ لڳو ته سندس زندگيءَ جو سج به تيزيءَ سان لڙندو پيو وڃي ۽ گهڙيءَ پلڪ کان پوءِ جڏهن دنيا وارا ڏيئا ٻارڻ لڳندا تڏهن هن جي حياتيءَ جو ڏيئو گل ٿي ويندو .

    انهيءَ ملڪ جي رواج موجب ، جنهن بدنصيب کي موت جي سزا ڏني ويندي هئي ، تنهن کي شام ٿيڻ سان پوري شهر جي چوڌاري ٽي چڪر ڏياريا ويندا هئا . ان ڪري جڏهن سج لهڻ ٻڏڻ تي هو ته وڏي وزير کي گڏهه تي چاڙهي شهر کان ٻاهر ڪڍي ويا . انهيءَ وقت منهن اونداهي ٿي رهي هئي ۽ ڌنار پنهنجا ڌڻ چاريو گهر ٿي وريا . انهن ڌنارن ۾ هڪ ننڍڙو ڌنار به هو . جڏهن وزير جو جلوس اچي هنن جي ڀرسان گذريو ته سڀني ڌنارن مڙي اچي جلوس وارن کان ماجرا پڇي . جڏهن ننڍڙي ڌنار کي خبر پئي ته هڪ معمولي سوال تي جيئري جاڳندي انسان کي ماريو پيو وڃي ته مٺيان به لڳس ۽ ارمان به ٿيس . ان ڪري ڊوڙي وڃي وڏي وزير جي گڏهه سان رليو . چوندا آهن ته ڪانوءَ کي مزو اچي لڙ مان ، سو ماڻهو سڀئي هنبوشيءَ ۾ پورا هئا . ڀلا جن سادن ماڻهن کي اها به خبر نه هئي ته اڄ جنهن واقعي تي خوش ٿي رهيا آهن سو سڀاڻي هنن کي پيش اچي سگهي ٿو ، سي وري ڪيئن سمجهي سگهندا ته وڏي وزير کي ڪو ٻار پٽيون پڙهائي رهيو آهي . ننڍڙي ڌنار وڌي وڃي وڏي وزير کي ڪن ۾ چيو :”مون سڄي ماجرا ٻڌي آهي . اوهان غم نه ڪريو ، ظالم بادشاهه جي سوال جو جواب مان ٿو اوهان کي ٻڌايان .“ ٻڏندڙ ماڻهوءَ لاءِ ته ڪک به سهارو ٿيندو آهي . ان ڪير وڏي وزير ننڍڙي ڌنار کي چيو ته :”جلد ٻڌاءِ اها ولايت ڪٿي آهي ، جنهن ۾ وڻ ته آهن ، وڻن جي ڇانو ٿئي ئي ڪانه .“ تنهن تي ننڍڙي ڌنار وڏي وزير کي چيو :”اي وڏا وزير ڌيرج ڪر . کير ٿڻن مان اڃا نڪتو ئي ڪٿي آهي ، جو توکي اچي ڳڻتي ٿي آهي ته ڏڌو کير ٿڻين ڪيئن پوندو . اسان جي ملڪ ۾ هڪ نه پر اهڙيون ٻه ولايتون آهن ،جتي وڻ ته ٿين پر ڇانو نه ٿئي.“ تنهن تي وڏي وزير بي صبرو ٿيندي ڇوڪري کي چيو  : ”منهنجي حياتي بچائيندڙ فرشتا جلدي ڪر ۽ انهن ولايتن جا پار پتا ڏي . ائين نه ٿئي جو بي رحم بادشاهه جا ماڻهو مون کي ڦاسيءَ تي ٽنگي ڇڏين . “ انهيءَ تي ابهم ڌنار کي رحم اچي ويو ۽ وڏي وزير کي چيائين :”اي وزير تنهنجي جان بچائڻ لاءِ آئون توکي ٻنهي ولايتن جو ڏسُ ڏيان ٿو .“ ۽ پوءِ ننڍڙي ڌنار وزير کي چيو ته :”حقيقت ۾ اها ولايت بادشاهي“ آهي ، جنهن ۾ وڻ ته ٿين ٿا ، مگر ڇانو اصل ڪا نه ٿئي . تون سڄي ڄمار بادشاهه جي ڀر ۾ گذاري پنهنجا وار به اڇا ڪري ڇڏيا ، ليڪن محنت ۽ خدمت جو صلو توکي اڄ اهو پيو ڏنو وڃي . اهو ٻڌندي ئي وڏي وزير جو ڪنڌ جهڪي ويو ۽ وڏي ارمان سان چوڻ لڳو ته : ”واقعي مون ائين محسوس ٿي ڪيو ته منهنجي ڄمار بادشاهه جي شفقت ۾ گذري ويندي ، ليڪن اڄ يقين ٿي ويو ته بادشاهه بي رحم وڻ ۾ ڪڏهن به ڇانو نه ٿيندي آهي ، ۽ دنيا جي ڪا به طاقت اڄ مون کي موت جي منهن مان ڪڍي نه سگهندي . انهيءَ تي ڌنار کيس چيو :”ائين نه چئو وزير صاحب ! مان اوهان کي اهڙو ڏسُ ڏيان ٿو . جنهن مان اوهان جي جان بچي پوندي اوهان بادشاهه کي چئو ته جهنگ اهڙي ولايت ٿئي ٿو ، جنهن جي وڻن يعنيٰ ڪانڊيرن ۾ ڇانو ڪا نه ٿيندي آهي . اهو جواب ٻڌي بادشاهه اوهان جي جان بخشي ڪندو . ڇو ته ظالم نه رڳو بزدل ٿيندا آهن ، پر بيوقوف به ٿيندا آهن . اوهان جو اهو جواب ٻڌي بادشاهه خوش ٿي ويندو . اوهان دلجاءِ ڪريو.“ اهو جواب ٻڌي وزير کي ڪجهه آٿت مليو ۽ ڌنار کانئس موڪلائيندي چيو ته : ”وزير صاحب اسان غريب ماڻهو ڇانو نه ڏيندڙ وڻن کي وڍي ، زمين صاف ڪري رنگ برنگي فصل پوکيندا آهيون ۽ نوان گل ٻوٽا پوکيندا آهيون “ بس هو ائين چئي وزير کان موڪلائي وڃي پنهنجي ڌڻ سان رليو .

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

    ايڪ ڏون چار

    گهڙيال وقت جي ڀير تي چار ڏونڪا وهائي ڪڍيا ، ليڪن وسائيءَ جي ڪنن تائين انهن جو آواز نه پهتو . هوءَ ستُي پئي هئي . دنيا جهان کان بيخبر ! بنهه ائين ڄڻ هوءَ صدين جي ويڙهه کان پوءِ جنگ جيتي بي فڪريءَ سان آرامي ٿي هجي ! ڄڻڪ هن کي انهيءَ ٿڪاوٽ لاهڻ لاءِ اڃا به سمهڻو هجي . سندس ماءُ اچي مٿان بيٺس .

    ”ڇوري پچر ڇڏ هنڌ جي ، اجهو ٿو ماستر پهچي . اٿي هٿ منهن ڌوئي ٽيوشن لاءِ تيار ٿي .“ ماڻهس کيس اٿاريندي چيو . ”امان آرام ته ڪرڻ ڏي ………“ ننڊاکڙيءَ وسائي مختصر جملو چئي پنهنجو پاسو ورائي ڇڏيو .

    ”چنڊي ! ڪا عورتن کي ننڊ سونهين ٿي ؟ اٿي جاڳ ، ڇڏ اها نڀاڳ جي ننڊ .“ ماڻهنس وسائي مٿان پيل چادر ڇڪيندي چيو . وسائي کٽ تي اٿي ويٺي . سندس خمار ڀريل اکين مان چڙ جا سمورا رنگ نظر اچي رهيا هئا . هن پهريون اکيون مهٽي گهڙيال ڏي ۽ پوءِ ڪاوڙ مان ماءُ ڏي ڏٺو . جڙي آيس ته ماءُ کي چئي ڏي ته : ”ڪٿي ، ڪڏهن ۽ ڪهڙي عورت کي ننڊ نصيب ٿي آهي ؟ “ مگر هن ماءُ کي ڪجهه نه چيو . ڇو ته کيس پڪ هئي ته ان جي جواب ۾ کيس ٻه ٺپيون ٻڌڻيون پونديون . هوءَ مونن ۾ منهن پائي کٽ تي ئي ويهي رهي ۽ ماڻهس دلجاءِ ڪري وڃي پنهنجي ڪم ڪار سان لڳي . هن ڪنڌ مٿي ڪري وري گهڙيال ڏانهن ڏٺو . چار وڄي ست منٽ ٿيا هئا . هوءَ گهڙيال ڏي ڏسندو ئي رهي . سيڪنڊن وارو ڪانٽو ڊوڙي وڃي پيو منٽن ۽ ڪلاڪن جي ڪانٽن سان ملي ۽ وري انهن کان اڳ ڪڍندو پيو وڃي . وسائي جي ذهن جو ڪانٽو به ماضيءَ ڏانهن تيز تيز ڊوڙڻ لڳو ، ۽ هوءَ خيالن ۾ گم ٿي وئي . اٺن مهينن جي عرصي ۾ هن ٻه ٽيوٽر مٽايا هئا . ساجن سندس ٽيون استاد هو . هوءَ ساجن جي ذهانت جو قدر ضرور ڪندي هئي ، ليڪن جت پنهونءَ جا ڀائرجيان هن کي به باقي ٻين استادن جهڙوئي  سمجهيوهو : مرد جيڪو صدين کان وٺي معاشري جي وڏ ماڻهائپ جو ٺيڪيدار رهيو آهي  ۽ جنهن عورت ذات کي ڏسي وائسي پاڻ جهڙو نه بنجڻ ڏنو آهي ! وسائي انٽر جي امتحان جي تياري ڪري رهي هئي . ليڪن امتحان کان وڌيڪ هن کي فڪر عورتن جي آزاديءَ جو هوندو هو . هن جي دلچسپي ڪتابن ۾ نه پر جيڏين سرتين سان ساڳئي موضوع تي خيالن جي ڏي وٺ ۾ هوندي هئي . اهو  ئي سبب آهي جو هوءَ پڙهائيءَ جي سلسلي ۾ پٺتي پئجي چڪي هئي . سندس والدين جو خيال هو ته انٽر پاس ڪري ته هن کي شينهن ڪلهي چاڙهيو وڃي . ان ڪري ئي هنن کيس هڪ مٿان ٻيو ٽيوٽر رکي ڏنو ته من گهر ۾ ئي دل لائي ٻه اکر پڙهي وٺي . پر هتي به هن ساڳيا لاٽون ساڳيا چگهه ڪري ڏيکاريا . ٻن استادن کي ته ٽڪڻ ئي ڪو نه ڏنائين، ليڪن ساجن جي بردباري، سهپ ۽ سياڻپ اڳيان هن جي تريءَ تيل ئي ڪو نه لڳندو هو . ڏاڍي ڪوشش ڪندي هئي ته ساجن کي ورچائي ۽ رسائي وجهي ، پر هو به اڏول هو ، بنهه جبل جيان .

    هوءَ پاڻ استاد ساجن کي ٻڌائيندي هئي ته :”مون استادن جي ويس ۾ مرد جا ٽي روپ ڏٺا آهن . هڪ روپ فقير جو ، ٻيو روپ ڌاڙيل جو ، ٽيون ساجن جو .“ هوءَ ساجن کي ٻڌائيندي هئي ته کيس پهريون سر بنهه پينو لڳندو هو، هوءَ جڏهن به وسائي اڳيان ايندو هو ته چپ خشڪ ٿي ويندا هئس . رکي رکي پنهنجي آلي زبان ائين چپن تي گهمائيندو هو ، ڄڻڪ مرلي ٻڌي جوڳيءَ جو نانگ پنهنجي ڄڀ ڦڙڪائيندو هجي . ڳالهائيندو هو ته پيو وڦلندو هو ، هڪ جي بدران وات مان ٻيو نڪري ويندو هئس . پهريون ته ڏسڻ جي ئي ڪوشش نه ڪندو هو، پر جيڪڏهن ڏسڻو پوندو هئس ته ڪن ئي ڳاڙها ٿي ويندا هئس . هر عورت ۽ هر ڇوڪريءَ کي ڏسي سندس اهو حشر ٿيندو هو . هو وسائيءَ جي ئي ڪاليج ۾ پڙهائيندو هو ، ڪاليج جون سموريون ڇوڪريون کيس ”استاد مستانو“ سڏينديون هيون . وسائي ساجن کي ٻڌائيندي هئي ته جڏهن به هوءَ استاد مستاني کي ڏسندي هئي ، تڏهن هرڪو مرد کيس پينو ۽ فقير لڳندو هو . اهڙن فقيرن جي روپ ۾ پوريءَ دنيا جا مرد هن کي هيچ ۽ نيچ لڳندا هئا . سمورن مردن سان نفرت واري جذبي هن کي پنهنجي سر کان به پري ڪري ڇڏيو ، ان ڪري هوءَ ڪڏهن به دل لائي کانئس نه پڙهي ، تان جو ويچارو استاد پاڻهن ڄاڻهن کين جواب ڏئي هليو ويو .

    ”ڇوري ! هنڌ جي پچر ڇڏيئه يا نه ؟“ وسائيءَ جي ماءُ ٻئي ڪمري مان دانهن ڪئي ۽ هن جي خيالن جو سلسلو ٽٽي پيو. ”امان ! اٿي آهيان.“ هن مختصر جواب ڏنو ، وري ٻنهي طرفن کان خاموشي جا آثار محسوس ٿين لڳا .

    وسائيءَ جو ويچار ساگر وري بيڪران ٿي ويو . هن جي خيالن جون ڇوليون وري به وڃي ماضيءَ جي ڪنڌيءَ سان لڳيون . هن کي ماءُ جي دڙڪي ڏيڻ تي سندس ٻيو استاد ياد اچي آيو ، جيڪو کيس ”مستاني فقير“ جي ڀيٽ ۾ ”عبدالرحمان ڌاڙيل“ لڳندو هو . سندس والدين هڪ ڪڙڪ ۽ سخت استاد کي ٽيوشن لاءِ ان ڪري رکيو هو ، جو وسائيءَ پهرين استاد کان پٽيون پڙهڻ بدران هن ويچاري کي پٽيون ٻڌرايون هيون ، ان ڪري هن لاءِ هڪ اهڙي استاد جي ضرورت هئي ، جيڪو ڪي قدر هن تي سختي ڪري .

    هن استاد جو اهو معمول هوندو هو  ته جڏهن کيس چانهه ڏني ويندي هئي ،تڏهن هو پاڙهڻ بدران وسائيءَ لاءِ نسورو ملان بڻجي ويندو هو . ڳالهه نصيحتن کان شروع ٿيندي هئي ۽ وصيعتن تائين پهچندي هئي.ويچاري وسائي اهو سڀ ڪجهه برداشت ڪري ويندي هئي . ليڪن هو جڏهن مرد  بڻجي ڳالهه ڪندو هو ته هوءَ پنهنجي مٿان آسمان ڪرندو محسوس ڪندي هئي . هن استاد جو اهو جملو کيس هر روز ٻڌڻو پوندو هو  ته ”مرد هڪ اڌورو اڻپورو ۽ ڀٽڪيل روح آهي ، جيڪو صدين کان وٺي پنهنجي ٻئي اڌ جي تلاش ڪندو آيو آهي . “ وسائي ڪڏهن ڪڏهن بي صبري به ٿي ويندي هئي . ۽ کيس چئي ڏيندي هئي ته ”سر ! مرد پنهنجي بهتر اڌ جي تلاش ۾ نه ، پر پوري عورت ذات جي تلاش ۾ سرگردان رهيو آهي .“ هن جي اها تلاش رشتن ۽ روپن جون سموريون حدون اورانگهي ويندي آهي. مرد،  عورت ذات جي قدمن هيٺيان جنت تلاش ڪرڻ بدران ان جي وجود ۾ پنهنجي لاءِ ”بهتر اڌ“ جي تلاش ڪندو رهندو آهي . ويچارو مرد پنهنجي جوڙيل روايتن کان مجبور آهي . هونئن نه ته جيڪر هو پنهنجي ماءُ ، ڀيڻ ۽ ڌيءَ جي رشتن ۾ به انهيءَ بهتر اڌ جي تلاش ڪندو رهي .تاريخ شاهد آهي ته ڪڏهن ڪڏهن اهي روايتون به کيس اهڙي تلاش کان روڪي نه سگهيون آهن .“

    وسائيءَ جون اهڙيون ڇوٽ ڳالهيون سندس استاد کي چيڙائي وجهنديون هيون . مگر کيس ”خود سر“، ”ضدي“ ۽ ”ناعاقبت انديش“ ڇوڪري چئي هو پنهنجي ڪاوڙ لڪائي ويندو هو . نه رڳو ايترو ، پر مرد هئڻ جي ناتي سان هو وسائيءَ کي انهيءَ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته عورت کي هر حالت ۾ مرد جي بالادستي مڃڻ گهرجي ، ڇو ته عورت ڪڏهن به مرد جي مٽ ٿي نه ٿي سگهي . اهو ئي سبب آهي ته عورتن مان ڪو به نبي ، پيغمبر يا رسول نه ٿيو . وسائي هر هجت کي رد ڪندي هئي ۽ پنهنجي استاد کي ٻڌائيندي هئي ته :” بلاشڪ عورتن مان ڪو به نبي پيغمبر نه ٿيو ، مگر ڪنهن مرد بيبي مريم وانگر اڪيلي سر نبي پيغمبر کي به جنم نه ڏنو آهي . ان کان سواءِ ائين ڪو نه آهي ته رڳو مرد بهادر ٿيندا آهن ۽ عورتون انهيءَ ڳُڻ کان وانجهيل آهن . مرد سچار ٿيندا آهن ۽ عورتون ڪونه ٿينديون . مرد وطن دوست ٿيندا آهن ۽ عورتون ڪي انهن جي برعڪس ٿينديون آهن . بس فرق صرف اهو آهي ته مرد ڪڏهن عورت جي عظمت کي تسليم نه  ڪيو آهي ۽ هن جو هر روپ لڪائي رکيو آهي . بس ، مرد ذات وٽ عورت جو ڪو روپ آهي ته ننگيءَ مورتيءَ جو  ! جنهن کي هو ڪڏهن برقعي ۾ بند ڪري ٻٽاڪ هڻندو آهي ته هن عورت کي پنهنجو صحيح مقام ڏنو آهي .“

    وسائيءَ وري گهڙيال ڏي ڏٺو . ٺيڪ ساڍا چار ٿيا هئا ، هوءَ ٽپ ڏئي کٽ تان اٿي ، عورت ذات جي دکن دردن جا بادل هن جي ذهن جي آسمان تي ڀرجي آيا . هن فيصلو ڪيو ته هوءَ اڄ سر ساجن سان به هڪ هڪاڻي ڪندي . ڏهه- پندرهن منٽ هن کي تياريءَ ۾ لڳا . هوءَ هٿ منهن ڌوئي ، ڪتاب کڻي ، اچي ڪرسيءَ تي ويٺي ، ٽيبل تي هن طرف کان خالي ڪرسي رکيل هئي . استاد ساجن کي ٺيڪ پنجين وڳي اچڻو هو . هن پنهنجون ٻئي ٺوٺيون ٽيبل تي رکي ، هٿن کي پاڻ ۾ ملائي ، ان تي پنهنجي کاڏي رکي ڇڏي ، تان جو وري  سوچن جا واچوڙا هن کي ورائي ويا .

    هن پڪو پهه ڪيو هو ته اڄ سر ساجن سان مرد جي ٻي شاديءَ جي مسئلي تي ڳالهائيندي . هن کي اها خبر هئي ته سندس استاد ٻهراڙيءَ جو آهي . ان ڪري اوس ئي ونيءَ وارو هوندو . پر جڏهن کانئس ٻي شاديءَ بابت پڇيو ويندو ته هن جو جواب هر حالت ۾ هيءَ ئي هوندو ته ”سندس گهر واري ڄٽي آهي ، اها شادي هن جي خواهش مطابق نه ٿي هئي ، پر سندس پيءُ – ماءُ ٻالڪپڻ ۾ هن تي مڙهي هئي ، هوءَ اعليٰ تعليم وٺي انهيءَ ڳالهه کي شدت سان محسوس ڪري رهيو آهي ته هن کي ڪو سمجهڻ وارو هجي . هن جوڪو قدر ڪرڻ وارو هجي . ۽ هن جو ڪو ذهني ساٿ ڏيڻ وارو هجي . “ اهي خيال پچائيندي ، وسائيءَ جي دل ۾ سر ساجن لاءِ پاڻ ڄاتو نفرت ٿيڻ لڳي . هوءَ پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ لڳي ، چي : ”اڳيان ويا وسري ، پويان لڳا مصري ! شهر ۾ اچي هر ڪو مرد هتان جون رنگينيون ڏسي ، ايئن پيو محسوس ڪندو آهي ته ساڻس  ظلم ٿيو آهي . هن کي مٿي ۾ اڻ پڙهي ۽ عقل جي انڌي لڳي وئي آهي . هن کي ٻي شادي ڪرڻ گهرجي، نه ته هو اڌورو ۽ اڻپورو رهجي ويندو . هن کي لکيو پڙهيو ساٿي گهرجي ، جيئن گڏجي قوم جي خدمت ڪري سگهي .“ وسائيءَ ٽوڪ گاڏڙ ”هون“ ڪئي ۽ پنهنجي خيال کان هٿي ، پنهنجي ئي خيال سان ڏنائين : ”هڪ مظلوم عورت جي خدمت ڪرڻ جو به ڍنگ ڪونهي . هليا آهن مڙس سڄي قوم کي سڌارڻ ! ڪوڙا جوڳي ، ڪوڙي جوڳين ريت . مڙئي ٿيو ٻين کي بيوقوف بنائڻو  . اهڙن مڙدن کي ضمير جي به مار نه ٿي پوي . پنهنجي گهر واريءَ کي پڙهائي سيکاري پاڻ جهڙو ڪرڻ بدران هليا آهن پاڻ کي جڳ جهڙو بنائڻ !!“

    هن اڃا دل کولي مرد ذات تي ڇوهه ڇنڊيا ئي ڪين ، جو دروازو کڙڪيو . هن اٿي وڃي دروازو کوليو ، جتي کيس سر ساجن جو آڌر ڀاءُ ڪيو ڪرڻو پيو . هڪ ٻئي جي کيڪار کان پوءِ ٻنهي اچي پنهنجون پنهنجون ڪرسيون والاريون . ساجن پنهنجي ٻانهن واري واچ ڏسندي ، روايتي انداز سان چيو ته :”پنج منٽ وقت کان اڳ پهتو آهيان .“ وسائيءَ طنزيه انداز سان وراڻي ڏني :”هونئن به مرد عورت کان اڳ پيدا ڪيو ويو هو . ان ڪري مرد کي نه رڳو وقت ۾  ، مگر عورت تي به اڳرائيءَ جو حق حاصل آهي .“ ساجن هن ڏانهن ڏٺو ۽ پنهنجي مسڪراهٽ جي ڍال سان وسائيءَ جو وار کائيندي به پاڻ کي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي . ليڪن وسائي ته اڄ وڄ جو پاڻي پي ويٺي هئي ، ان ڪري هن پنهنجي استاد کان سوال پڇڻ ۾ ويرم ئي ڪا نه ڪئي : ”سائين ! سمجهان ٿي ته اوهان جي شادي ٿيل هوندي ۽ اوهان کي ابي سڏڻ وارا ابهم ٻار به هوندا ، پر پوءِ هيتري تعليم وٺڻ کان پوءِ ، اوهان کي احساس نه ٿيندو آهي ڇا ته اوهان ٻي شادي به ڪريو . اهڙي عورت سان جيڪا اوهان کي سمجهي سگهي ۽ اوهان جو ساٿ ڏئي سگهي ؟“

    في الحال ته سر ساجن وائڙو ٿي ويو ، پر پاڻ سنڀالي چوڻ لڳو : ” وسائي ، تون نه رڳو منهنجي ، مگر مون جهڙن الائي ڪيترن مردن جي دل وٽان ڳالهه ڪئي آهي . منهنجي خيال ۾ نه رڳو ٻي شادي ڪرڻ جو اهو به هڪ مضبوط سبب آهي ، پر اسان جو معاشرو هڪ سنگين مسئلي ۾ مبتلا ٿي ويو آهي . ان جو حلُ به اهو آهي ته مرد ٻي شادي به ڪن . مسئلو هي آهي ته آدمشماريءَ جا انگ اکر ئي بدلبا ٿا وڃن .عورتن جي آباديءَ ۾ روز بروز اضافو ٿيندو ٿو وڃي ۽ مرد گهٽبا پيا وڃن . ان کان سواءِ اسان جي قوم جا مرد هاڻي ته غيرن مان به شاديون ڪرڻ لڳا آهن  ، ان ڪري به پنهنجي عورتن سان ذيادتي ٿي رهي آهي. عورتن سان انصاف ڪرن خاطر ۽ عورت ذات کي زندگيءَ جي خوشين ڏيڻ خاطر مرد کي ٻي شادي ڪرن گهرجي .“

    ”پر سائين ! …….“ ۽ وسائي وڏ ڦڙي مينهن جيان وسڻ شروع ڪيو : ”عورتون ڪي مردن ڏي قرآن کڻي ته ڪو نه ٿيون وڃن ته هنن کي ونين ٿيڻ جو حق ڏنو وڃي . هونءَ به اهو ڪٿان جو انصاف آهي ته هڪ عورت جي خوشين جي باغ مان ٻوٽا پٽي ، ٻيءَ عورت جي اميدن جي چمن کي سينگاريو وڃي . ……..مرد ذات ٻيءَ شاديءَ کي پنهنجو حق سمجهي ٿو ، پر جيڪڏهن اهڙو مطالبو عورتون ڪن ته ……؟“

    ”نه وسائي نه ………“ سر ساجن پنهنجي طرفان صفائي پيش ڪرڻ شروع ڪئي : ”وسائي ائين ٿي ئي نه ٿو سگهي ته عورت به اهڙو مطالبو ڪري . جيڪڏهن ائين ٿئي ٿو ته معاشرو ئي بگڙجي ويندو . ملڪيت جي ورهاست ڪيئن ٿئي؟ اولاد ڪنهن جو سڏبو ۽ سڀ کان وڌيڪ ته ڪهڙو غيرت مند مرد اهو تسليم ڪندو ؟“

    ”سائين مٺيان نه ڀانئجو ……..“ وسائيءَ وراڻي ڏيندي چيو :”معاشري ۾ بگاڙو ان ڪري ايندو ، جو هيءُ معاشرو آهي ئي مرد –ڌڻي معاشرو . ملڪيت جو مالڪ به مرد آهي ۽ دولت جا ذريعا به هن جي گوڏي هيٺيان آهن . ان ڪري چئو ٿا ته ورهاست جا مسئلا پيدا ٿيندا . باقي رهيو اهو سوال ته اولاد ڪنهن جو سڏبو  ، تنهن لاءِ عرض آهي ته قيامت جي ڏينهن هر ڪو ماءُ جي نالي سان سڏيو ۽ اٿاريو ويندو . باقي رهي غيرت جي ڳالهه ، سو جيڪڏهن عورت ٻه شاديون ڪري ته مرد کي غيرت اچي ٿي ته اهڙي نموني سان مرد جي ٻيءَ شاديءَ تي به عورت کي غيرت ايندي آهي ، مگر هوءَ زهر جو ڍڪ ڀري ويندي آهي ، ان ڪري جو هوءَ مظلوم آهي . هوءَ خاموش ٿي ويندي آهي ، ڇو جو هن جو آواز چادر ۽ چؤديواريءَ کان ٻاهر ٻڌڻ ۾ ڪو نه ايندو آهي .“

    ساجن خاموشيءَ سان ڏانهنس ڏسندو رهيو . وسائي، جيڪا جوش وچان ڳاڙهي ٿي وئي هئي، جڏهن ڪجهه ٺاپر ۾ آئي ته ساجن کي به ڳالهائڻ جو موقعو مليو :”محترمه ! مذهب ته مرد کي چئن شادين جي اجازت ڏني آهي . تون ته اجايودانهون پئي ڪرين!“ . وسائيءَ جو رتُ ٽامڻي هڻي ويو ۽ هوءَ شروع ٿي :”تنهن جو مطلب ٿيو ته هڪ مرد کي گهٽ ۾ گهٽ ٻه زالون ضرور هجن . هونءَ نه ته حق ته هن جو چئن زالن تي آهي !“

    مون سمجهيو هو ته مرد رڳو ”ايڪ ڏون ڏون“ جو کوڙو پڙهندا هوندا ، پر اوهان سڀئي ته ”ايڪ ڏون چار“ ڪيون ويٺا آهيو . قيامت ۾ ڀل ته ڌڻي تعاليٰ اوهان هڪ هڪ کي ستر حورون ڏئي ، ليڪن هتي اسين اهڙو انياءُ ڪرڻ نه ڏينديوسين “، ۽ پوءِ وسائي ٻار جيان اوڇنگاريون ڏئي روئڻ لڳي . هوءَ اڄ تائين روئندي رهي ٿي ۽ شايد قيامت تائين روئندي رهي .

             

    لڙڪن واريون اکيون ۽ مرڪڻ وارا چهرا

     

    اسان جي شاديءَ کي ڀريا ٻه سال گذري چڪا آهن . ايتري عرصي ۾ مندون ته ڇا ، پر ماڻهو به مٽجي ويندا آهن ،ليڪن هن ۾ ڪائي تبديلي ڪا نه آئي . ويتر وقت گذرڻ سان گڏ هو ڄڻ دل لاهيندو رهيو آهي . هن شاديءَ کان اڳ مون ۾ ايتري دلچسپي نه ورتي هئي ، جيترو سندس هينئر حال آهي . گهر ۾ پير پائيندو ته ائين اچي گهوريندو ڄڻ آءٌ ڪا وڃائجي وئي هيس ۽ هن وڏيءَ جاکوڙ کان پوءِ مون کي ڳولهي لڌو هجي . صبح جو ناشتو ڪري اٽيچي کڻي اچي منهنجي اڳيان بيهندو . ڄڻ آءٌ ڪا سينٽ آهيان ، جنهن کي پنهنجي جسم سان لائي پوءِ چائنٺ ڇڏيندو . ان وقت هن جو روپ ڏسڻ وٽان بڻجي پوندو آهي . مان هن جي اکين منجهان سندس اندر جو انسان ڏسي وٺندو آهيان؛ اهو انسان جيڪو شاديءَ کان اڳ به سندس نيڻن ۾ نظر ايندو هو : معصوم ، پياسو ۽ شڪر گذار !

    اڄ هو جيئن ٺهي سنبري اچي منهنجي اڳيان موڪلائن لاءِ بيٺو ته آءٌ هن سان چڙي پيس . ڀلا چڙان به ڇو ؟ هن طرف گهڙيال جي گهنٽي پئي مٿو کائي ته اجها ٿي مون کي به گاڏي کڻڻ لاءِ اچي . آءٌ به ته هن وانگر گهر کي جنت بنائڻ لاءِ ملازمت جي دوزخ کي منهن ڏيندي آهيان . مون کي پنهنجي دفتر ۾ وقت تي پهچڻو پوندو آهي . اڃا ڪالهوڪي ڳالهه آهي جو دير سان پهچڻ تي ٻه ٺپيون ٻڌڻيون پيون ۽ ڏينهن جو آغاز ئي موڊ آف سان ٿيو .

    ان ڪري اڄ جڏهن هو اٽيچي کڻي اچي اڳيان بيٺو ته پنهنجي ڪاوڙ روڪي نه سگهيس ۽ کيس چئي ويٺس ته :”تو ته ٻارن کان به لنگهائي کنئي آهي . مريو ڪا نه ٿي وڃان جو سڪ ۾ هنيانءُ ٿو ڦاٽئي . ڏند ڪڍي توکي الله واهي نه چيم ، تنهنجي ٽاءِ نه ٺاهيم ۽ وارن ۾ آڱريون نه ڦيرايم ته ڪهڙو آسمان ڪرندو . ڇڏ پچر ته مان به پنهنجي تياري ڪريان “

    هن جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا . هو صوفا سيٽ تي ڊهي پيو ، روئڻ لاءِ ! سڏڪا ڀرڻ لاءِ !! ڄڻ هن کان ڪنهن سڀ ڪجهه کسي ورتو هجي !! مون جيستائين پنهنجي تياري نه ڪئي ، هو اتي ئي ويٺو رهيو ، بنهه پٿر جي مورت بڻيو . مون گهڙيءَ ۾ ڏٺو اڃا ويهارو منٽ باقي هئا . انهن ويهن منٽن ۾ هن رٺل انسان جي ويهن صدين جا غم لهي پئي سگهيا ، ان ڪري اچي سندس ڀر ورتم ، هن جو ڀرجهلو ٿيڻ لاءِ ؛ هن کي آٿت ڏيڻ لاءِ ، هن کي پرچائن لاءِ ۽ پنهنجي شڪست مڃڻ لاءِ .

    هن اٻاڻڪيون اکيون کڻي مون ڏانهن ڏٺو . منهنجي لؤن لؤن هن جي سڪ ۽ سچائيءَ جي ساک ڏيڻ لڳي . مون پنهنجو رومال ڪڍي هن جا گرم گرم لڙڪ اگهڻ شروع ڪيا ۽ آهستي آهستي هن پٿر جي مورتيءَ ۾ جان پوڻ لڳي . هو ڳالهائڻ لڳو :”تون ئي ته مون لاءِ سڀ ڪجهه آهين ، تون ئي ته منهنجي پناهه آهين . گهر جي چائنٺ ڇڏڻ کان اڳ چاهيندو آهيان ته تنهنجي اکين جي طلسمي تالاب مان پنهنجي وجود کي وهنجاريو وڃان ، جيئن ڪنهن جو به جادو اثر نه ڪري . مان پنهنجي اکين ۾ تنهنجي وجود کي اتارڻ چاهيندو آهيان ، جيئن دنيا ۾ توکان سواءِ ڪنهن ٻئي کي ڏسي نه سگهان . ….“ هن جي اکين ۾ وري گرم گرم لڙڪ تري آيا .

    مون هن جي گردن کي پنهنجي ٻانهن جو سهارو ڏيندي کيس دلداري ڏني :”لڙڪن وارين اکين سان هر شئي ڌنڌلي نظرايندي آهي . اگهي ڇڏ انهن لڙڪن کي ، پسڻ جي ڪوشش ڪر مون کي اصلي روپ ۾ . تنهنجي لڙڪن کي ته مون انهيءَ ڏينهن مرڪن ۾ بدلايو هو ، جڏهن تو منهنجي لڙڪن مان ڀريل وجود جي مٽي ڳوهي هئي ۽ منهنجي حوالي ڪيو هئي پاڻ ته جيئن آءٌ انهن مان هڪ مڪمل مورتي جوڙي سگهان ….“ ۽ پوءِ مرجهايل مکڙي گل جيان ٻهڪي پئي هئي . هو ائين خوش نظر اچڻ لڳو ، ڄڻ صدين جي تلاش کان پوءِ کيس خزانو هٿ آيو هجي . هن پنهنجي ٻانهن ۾ ٻڌل گهڙيءَ ڏانهن ڏٺو :”او ! اٺ منٽ دير ٿي وئي .“ پوءِ تڪڙو تڪڙو گهر کان ٻاهر نڪري ويو . هن کي ويندو ڏسي مون کي ائين لڳو ، ڄڻ هن جي لؤن لؤن ٺري پئي هجي . هن کي جيوت جا سچا پچا رنگ ملي چڪا هجن .

    ساجن جي ههڙي هلت ڏسي ڪڏهن ڪڏهن دنيا جي سمورن مردن لاءِ دل ۾ عزت ۽ احترام جا جذبا جاڳي پوندا آهن . ڌاڙيل ، لٽيرا ، ٺڳ ، بي ايمان ، ۽ دغا باز مردن جا سمورا گناهه ساجن جي ههڙي هلت صدقي ڌوپي ويندا آهن . جيڪڏهن يقين ايندو اٿم ته دنيا جا سڀ مرد ساجن جهڙا نه ٿيندا آهن ، پر ان ڳالهه جي به ترديد نه ٿي سگهندي آهي ته ساجن دنيا جي مردن جهڙو نه آهي . هي بنهه نرالو آهي . ماڻهن ۾ موتيءَ داڻو  .“

    ساجن کي آئون ٽن سالن کان سڃاڻان ، يعنيٰ شاديءَ کان هڪ سال اڳ . مون کي اهو ڏينهن چڱيءَ طرح ياد ٿو اچي ، جڏهن هڪ مهيني جي موڪل کان پوءِ آئون پنهنجي اسڪول ڏانهن وري هيس . منهنجي سهيلين ٻڌايو هو ته اسان جي اسڪول ۾ ساجن نالي هڪ نئون استاد آيو آهي . بنهه ڄاڻ جي کاڻ ، اخلاق جو مجسمو ۽ ذهانت جو ڀنڊار . آئون جڏهن اسڪول پهتس ته هو ٽن ڏينهن جي موڪل تي ويل هو . اهي ٽئي ڏينهن مون پنهنجي سهيليءَ کي مٿو کائيندي محسوس ڪيو . مون کي محسوس ٿيندو هو ته منهنجي سهيلي پاڻ- هرتو پنهنجي خيالن جي پنجوڙ ۾ ڦاسندي پئي وڃي . هوءَ يڪ طرفو ساجن ۾ دلچسپي وٺڻ لڳي . مون کي هن جي حال کي ڏسي رحم ايندو هو . خواهش ٿيندي هيم ته پنهنجي سهيليءَ کي ڪنهن کڏ ۾ ڪرڻ کان بچايان . هڪ ڏينهن ته کيس کهرو ٿيندي چئي ڏنو هيم ته : ”مرد بي درد ٿيندا آهن . هنن کان متاثر ٿيڻ معنيٰ آهي ، پنهنجي پير تي ڪهاڙو هڻڻ .“ ليڪن منهنجي سهيلي پير ته ڇا پر پنهنجي سسيءَ تي به ڪهاڙا وهائڻ لاءِ تيار ٿي نظر آئي .

    نيٺ خير جا ٽي ڏينهن گذريا ، ساجن به آيو . اسٽاف روم کان ڪلاس روم تائين ، سندس شخصيت کان وٺي ڪردار تائين ، هن جي قول کان وٺي فعل تائين ، مون سندس غور ۽ فڪر سان مطالعو ڪرڻ شروع ڪيو . هٿرادو پنهنجائپ جي ڄار ۾ هو روز بروز پاڻ وڪوڙائيندو ويو . هن پنهنجي وجود جي ڪتاب کي اسان اڳيان کولڻ شروع ڪيو . هن جي زندگيءَ جو هر هڪ باب عظمتن ، نيڪ نامين ۽ چڱاين سان ڀريل نظر آيو ، سواءِ هڪ باب جي جيڪو اڌورو ۽ اڻپورو هو . سواءِ هڪ ڪهاڻيءَ جي جنهن کي هن عنوان ڏين ٿي چاهيو . هو وقت گذرڻ سان پنهنجي شخصيت کي پاڻيءَ جيان اسان اڳيان پلٽڻ لڳو، تان جو اسان کي محسوس ٿيڻ لڳو ته هن جي شخصيت جو پاڻي اسان جي پيرن کان ٿيندو دماغن جي تهن تائين پهچڻ لڳو آهي . پوءِ اسان ٻئي سهيليون ساجن جي شخصيت ، مسئلن ۽ پنهنجائپ واري روين تي بحث ڪنديون هيونسين . ساجن پنهنجي شاديءَ جي مسئلي تي حد کان وڌيڪ سنجيدو ٿي ويندو هو . هن سان همدرديءَ خاطر ساڻس انهيءَ موضوع تي خيالن جي ڏي وٺ به ٿيندي هئي، ليڪن فيصلي جي ڇڙي منهنجي هٿن ۾ هوندي هئي . جنهن سان آئون ڪنهن به وهم گمان کي نه رڳو پنهنجي، پر پنهنجي سهيليءَ جي ذهن تائين به پهچڻ ڪا نه ڏيندي هيس . ڪنهن عرصي کان پوءِ ساجن اسان لاءِ ڪا ڳجهارت نه رهيو هو . مون کي ياد ٿو پوي ته هو چوندو هو ته :”مان انهيءَ پناهه جو تلاشي آهيان. اهڙي پناهه جيڪا منهنجي گناهن کي باهه بڻجي ساڙي ڇڏي ۽ پاڻي بڻجي منهنجي صلاحيتن جي سائي سلي کي سدابهار ٻوٽو بڻائي . هو چوندو هو ته اڌوري ۽ اڻپوري هئڻ جي باوجود هن سالن تائين پنهنجي ضرورتن ۽ پاڻ کي پنهنجي خول ۾ بند ڪري رکيو هو . انهيءَ وهم گمان ۽ شڪ جي نالي ۾ ته هن کي بنهه هن جهڙو اڌ نه ملندو . هن تي ڪو به رحم ڪري کيس پناهه نه ڏيندو ۽ هن جي اڌوري وجود کي ڪو به مڪمل نه ڪندو .

    هو اسان جي اڳيان ائين پاڻ وکيري ڇڏيندو هو ، ڄڻ پنهنجي خول کان ٻاهر نڪري آيو هجي . ڄڻ کيس ڪٿي اميد جو ڪرڻو نظر آيو هجي . هن جي سنجيدگي انهيءَ حقيقت جي تصديق ڪندي هئي ته واقعي هو اڌورو يا اڻپورو آهي . هو مڪمل ٿيڻ ٿو چاهي . هن کي پناهه گهرجي اهڙي وجود جي ، جيڪو هن جهڙو هجي . اهو وجود ، جنهن جي تلاش ۾ ڄڻ هن صديون گذاريون هجن . اهو وجود جنهن لاءِ هن پنهنجيون سموريون محبتون ، حسرتون ۽ خواهشون سالن کان امانت طور سانڍي رکيون هجن .

    ڪڏهن ڪڏهن ساجن جا اهڙا سر ٻڌي ڏاڍي مٺيان به لڳندي هئي . هن سان ، هن جي سمورين خوبين ۽ صلاحيتن جي باوجود نفرت ٿيڻ لڳندي هئي . نفرت ٿيڻ لڳندي هئي هر مرد سان ۽ مرد جي نالي سان . جڙي ايندو هو ته هن کي اهڙيون ٻه – ٺپيون ٻڌائجن جو هميشه لاءِ پنهنجي زبان تي تالو لڳائي ڇڏي . مگر اڻڄاتو هن کي معاف ڪرڻو پوندو هو . بي سبب زهر جو ڍڪ ڀرڻو پوندو هو . مگر منهنجي اها خاموشي دامن ۾ هزارين طوفان کڻي آئي . هو هر روز سنجيدو ٿيندو ويو .تڏهن مون محسوس ڪيو ته هو مون ۾ دلچسپي وٺي رهيو آهي . جيتوڻيڪ هن تي ڪاوڙ به ايندي هئي ، مگر آءٌ ساڻس اڻڄاتل همدردي ڪرڻ کان سواءِ به رهي ڪانه سگهندي هيس . شايد ان ڪري جو هن جي سنجيدگيءَ تي يقين ٿيڻ لڳو هو ۽ وقت گذرڻ سان گڏ پنهنجي انهيءَ نه ڪيل گناهه جو احساس ٿيڻ لڳو هو ته انهيءَ انسان جو وجود شايد منهنجي ئي هٿان ڀور ڀور ٿيڻ لڳو آهي ، جنهن کي منهنجي سهيلي اڏول ۽ مضبوط سمجهندي هئي . جيڪو خود پنهنجي لاءِ پاڻ به چوندو هو ته جبل جيان سخت هوندي به آءٌ واري وانگر وکرڻ لڳو آهيان .

    ايڏن طوفانن آئي به هر ڪو پنهنجيءَ جاءِ تي اڏول رهيو ، ليڪن هڪ ڏينهن واقعي ٿرٿلو آيو . اهڙو زلزلو آيو جو اسان سمورن جي اصولن ۽ عقيدن جي ڌرتي ڌٻي پئي . هو ٻارن جيان بي قابو ٿي ويو . هن جي دل زبا ن بڻجي وئي . هن ائين ڏک ڏني ڄڻ شڪست مڃي هن پنهنجي وکريل وجود کي سميٽڻ جو فيصلو ڪيو هجيس . ڄڻ نا اميديءَ جي تيز هوا . هن جي اندر واري آزاد ٿيل انسان کي وري پنهنجي ذات جي خول طرف ڌوڪڻ شروع ڪيو هجي . هن جي اندر واري انسان ڄڻ ٻارن جيان ضد ڪري نراسائيءَ مان جان ڇڏائي ، ڪنهن پناهه طرف تاڻيندو هجي . ڪنهن وجود کي ائين ٽڪرا ٽڪرا ٿيندي ، ڪنهن انسان کي پنهنجي ذات جي خول سان نفرت ڪندي ۽ ڪنهن انسان کي مضبوط پناهه جي تلاش ۾ ائين سرگردان ٿيندي مون پنهنجي زندگيءَ ۾ پهريون دفعو ڏٺو . کيس ههڙي حالت ۾ ڏسي مون کي هن سان همدردي ٿيڻ لڳي ۽ منهنجي پٿر جهڙي دل به پاڻي ٿي پئي ۽ اهو پاڻي منهنجو اکيون به روڪي نه سگهيون . مون لڙڪن جي اها راند ته همدرديءَ ۾ ڪئي هئي ، ليڪن منهنجي هڪ هڪ لڙڪ مان هن اڻ پڇيو ۽ اڻ ٻڌايو پنهنجي وکريل ۽ ڀريل وجود کي ڳوهڻ شروع ڪيو ، تان جو اهو وقت به آيو جو هن انهيءَ مٽيءَ مان هڪ مورتي جوڙي راس ڪئي . اها مورتي جيڪا پوءِ به اڌوري هئي ، جنهن کي هڪ مڪمل روح جي ضرورت هئي ۽ جنهن کي وري ڊهندو ۽ ڀور ڀور ٿيندو ڏسڻ لاءِ ڪنهن کي به همت ڪا نه هئي .

    پوءِ اها بي روح ۽ منتظر مورتي ڏينهن جا ڏينهن اکين آڏو رهي . چپ چاپ ۽ خاموش . تان جو مون پاڻ اڳتي وڌي هن ۾ روح ڦوڪيو . وري وري ڊهڻ کان کيس بچائي ورتو . هن بي جان مورتيءَ ۾ جان پيدا ڪيم ۽ هو جيئرو جاڳندو انسان بڻجي پيو . مخلص ، بي لوث ۽ شڪر گذار انسان .

    اهو ساڳيو ئي انسان هر روز ۽ هر صبح گهر جي چائنٺ ڇڏڻ کان اڳ لڙڪن جي راند سان پٿر جي مورتي ۽ مرڪن جي راند سان ٻهڪندڙ گلاب بڻجي ويندو آهي . هن کي ڏسي سوچيندي آهيان ته جيڪڏهن دنيا جي هر هڪ انسان کي ساجن جيان پناهه جي جاءِ ملي وڃي، دنيا جو هر هڪ مرد ساجن جيان مڪمل ۽ ڪامل بڻجي وڃي ته انسانيت جي چهري تان اڻ ڳڻين گناهن جا داغ ائين مٽجي وڃڻ لڳن ، جيئن جبل جي چوٽيءَ تان پيل برف سج جي گرميءَ ۾ ڳرندي ۽ پگهربي رهندي آهي . پر لڙڪن واريون اکيون ۽ مرڪڻ وارا چهرا انسان ڪٿان آڻي ؟

     

    چم پرين

    تنهن ڏينهن مون ائين ٿي ڄاتو ته نيٺ گونگي پاڻيءَ رنگ ڏيکاريا ۽ حور ٻڏي وئي . مان ائين ٿي سوچيو ته مرد جي روايتي دوکي واري فطرت جي وري تصديق ٿي وئي . مان منير لاءِ ڇا ڇا ٿي سوچيو . ان ۾ منهنجو به ڪهڙو ڏوهه . ڀلا جتي اٺ پهر چاهت کي چکيا تي چاڙهيو وڃي ٿو . جنهن معاشري ۾ عورت کي اڪ جي ماکي ڄاتو ٿو وڃي ، ۽ جنهن دنيا ۾ مرد اکيون پٽيندي ئي فرهاد جو پيءُ ۽ مجنون جون نانو بڻجي وڃي ٿو …….۽ سڀ کان وڌيڪ جتي عورت جهڙي ٻالي ڀولي شئي نه ڳولهي به لڀي پوي . تڏهن مون کي به غلط فهمي ڇو نه ٿئي .

    ائين نه هو ، مون کان غلطي ٿي وئي . حقيقت ۾ هڪ دفعو الفت جو الٽو صحيفو پڙهيو ويو . وري هڪ اڻ ٿيڻي ٿي پئي . وري هڪ دفعو عورت پنهنجي روايتي قربانيءَ کان ڪنڌ ڪڍرايو . چريءَ حور پاڻ کي چم پرين ثابت ڪيو .

    پنهنجي پيرن تي ڪهاڙا هڻي ها ته ٺهي پيو ، پر هنئين اصولن کان ڇو اکيون ٻوٽيائين. ڪهڙي خبر ته ٻه اکر پيٽ ۾ وجهي ، ڪنهن کي پيٽ ئي ڪو نه ڏيندي . چنڊي جيڪڏهن اڳ ۾ اونت ڏئي ها ته گهٽ ۾ گهٽ عورتپڻي جو نڪ هنئين ته نه وڍجي ها . آءٌ کيس ايئن ڪرڻ نه ڏيان ها . ڇا سمجهندو منير .

    وقت وقت جي ڳالهه آهي . اهو به وقت هو جو ڪئمپس جي وڻن جون ٽاريون به نمي نمي هنن جون ڳالهيون ٻڌنديون هيون . ماڻهن جون اکيون ۽ آڱريون هن جوڙي تي کتل هونديون هيون  . کيس منير کان سواءِ ماني گرهه به ڪو نه اڪلندو هو . جڳ جهلي پر هيءَ پاڻ نه پلي . لک کي به ڪک ڪري ڄاڻندي هئي . پر هاڻي وڃي ڪک تي پير پيس . ڪاريءَ کاڌي ڪنهن جاءِ جي . حور سِپَ نه هئي . پر ڪو سَپُ هئي ، منير جي محبت ۽ خلوص واري مينهن موتي نه پر زهر پيدا ڪيو .

    نڀاڳيءَ نيٺ اڄ ڦاٽ کاڌو ، چي :”اٺا مينهان دا ڪيها ميلا؟ هو چرن جهنگ ، هو چرن ٻيلا“ ……… مان ته پنهنجي وسان ڪين گهٽايو ڪيتروئي سمجهايومانس ته منير تون ۽ مان گڏو گڏي ناهيون  جو هنئين حقيقتون وساري ويهون . ڀلا مان ڪيستائين ٿي انتظار ڪري سگهيس . هڪ هڪاڻي ڪرڻي هئي . سا نيٺ ڪيم . حور کي جي ڇنڻي هئي ته ننهن سان به ڇني ٿي سگهي ، ڪاتي وهائڻ جو ڪهڙو ڪم هيس .

    منير کي آءٌ ڏيڍ سال کان سڃاڻان . ابتدائي ڏهاڙي ۾ سڄي يونيورسٽيءَ مان هن ويچاري مسڪينن تي ڪنهن جي به اک ڪا نه ٻڌندي هئي . ڪلاس روم مان نڪري وڃي لائبريري ۾ پوندو هو ، ۽ اتان اٿي وڃي ڪوٺي ۾ پوربو هو . سياري جي سج جيان وڃي ٻن پهرن جو تاءُ ڪيائين . امتحان ٿيا ته سڀني جون اکيون کليون . سڀني کڻي مبارڪن جا جهول ڀري ڏنس . سڄيءَ سنڌ ۾ پهريون نمبر آيو . پهرين سال هي ڪتابن جو ڪيڙو سڏبو هو ۽ هن سال اسان سڀئي هنجا ڪيڙا ٿي پيا هياسين . ڪلاس ۾ ڪا ڳالهه نه سمجهيسين ته لان ۾ وڃي منير کان پڇبو هو . ان هوندي به مان هن جي ايترو ويجهو نه ويس  . الائي ڇو مون کي منير گونگو پاڻي لڳندو هو . مون کي هن مان ڊپُ ٿيندو هو . هن به وري ڪڏهن مون ۾ ايتري دلچسپي ڪا نه ورتي .

    ڪجهه وقت اڳ جڏهن ”لطيف ڊي“ ٿي ملهايوسين . سڀئي ڪم ۾ رڌل هئا ، مان ۽ حور اڪيليون اسٽيج سينگاري رهيون هيونسين . ٻئي اسان کان گهڻو پري هئا منير به هٿن ۾ لغڙن جو بنڊل کڻي اچي اڳيان بيٺو . هيانءُ ئي ڏڪي ويو ، سمجهيم ته ڄاڻ ٿو غريب گن ڪري . چوڻ لڳو :”حور لغڙيون منجهي پيون آهن ، ٿوري مدد ڪيو .“ مان ڇڙٻيندي چيو مانس :”سُٽ ته ڪو نه منجهيو ٿي جو کڻي آيو آهين .“ مون چيو ته منير کي پر مٺيان لڳي حور کي ، چيائين : ”ويچاري جون لغڙيون منجهيون آهن ، پر تنهنجون ڇو متيون منجهي ويون .“مون موٽ ئي ڪا نه ڏني ته هوءَ وڃي ساڻس لغڙيون کولڻ بيٺي . منهن ۾ گهنڊ وڌم پر پرواهه ٻنهي ڪا نه ڪئي .

    تنهن وقت ته سن کائي ويس ، پر گهر موٽيوسين ته حور کان اڳيان پويان پلاند ورتم . پر هن وٺُ ئي ڪانه ڏني . الٽو آڪڙجي چوڻ لڳي :”زمانو گهڻو اڳتي وڌي چڪو آهي ، تون آهين جو ……..“ مون کيس جملو پورو ڪرڻ نه ڏنو ۽ چيم :”گداڙيءَ کي کڻي موت ته ڀنگن جا گهر تاڙي .“ فلڪ ئي ڪانه ڀريائين . ويتر ايئن ڏک ڏيڻ لڳي ڄڻ ڪوٽ کٽي آئي آهي .

    سڀاڻو ٿيو ته منير سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي وڃي مهمانن جي اڳ تي بيٺي . سوچيم ڇڏ منڊي کي واريءَ ۾ . پر آءٌ کيس ائين به ته ڇڏي نٿي سگهيس . ڇو ته هوءَ نه رڳو منهنجي ساهيڙي هئي بلڪ ماسات به . هو وقت گذرڻ سان گڏ اڳتي وڌندا رهيا، زماني جي رواجي روايتن جا بند ٽٽندا رهيا ، ۽ مان پاڇي جيان سندن پيڇو ڪندي رهيس . ڪڏهن به ٻنهي کي انت بحر نه ڏنم . جڏهن ڏٺم ته پاڻي مٿي کان چڙهندو پيو وڃي ته پوءِ پري رهڻ مناسب نه ڄاتم . اڳي هو ٻه هوندا هئا ، ۽ هاڻي ٽين آءٌ به گڏي مان . ڪلاس روم ۾ ، لان ۾ ، ۽ ڪيفي ٽريا ۾ مطلب ته مون کين ڪڏهن به اڪيلي ٿيڻ  جو موقعو نه ڏنو .

    مون کي اها ڄاڻ نه هئي ته منهنجيون چوڪسي ڪندڙ اکيون به ڪڏهن منير تي لاٽونءَ وانگي ٽڪ ٻڌي بيهي رهنديون . مون ته آئيني کان سواءِ ڪٿي به پنهنجو عڪس نه ڏٺو هو ، پر پوءِ منير جون اکيون مون لاءِ آرسيون ٿي پيون . انهن ۾ پنهنجي جيئري جاڳندي جيو جا عڪس نظر اچڻ لڳا .

    اڃا منافقيءَ وارو زمانو هو ، هن تي ڪوڙو ڪلمو پڙهيو هيم . هڪ دفعي اس کائڻ لاءِ ٻاري ۾ ويٺا هياسين . حور ڪلاس ۾ هئي . منير ڪئنٽين مان چانهه کڻڻ ويو . الائي ڇو اندر واري چور منير جي ڊائري کولڻ تي مجبور ڪيو . ڊائري کوليم ته هڪ صفحي تي اکيون کپي ويون . مون پڙهن شروع ڪيو : ”نيٺ هوءَ اڄ رات کڙڪيءَ کان اچي بيٺي ، مان ته پنهنجي پڙهڻ ۾ پورو هيس . مون کي ڪهڙي خبر ته هن سانتيڪي وقت به هن جي اندر ۾ آنڌ مانڌ هوندي . دريءَ جي آواز منهنجا ڪن کڙا ڪيا ۽ هن منهن کوليو :”ڪتابن جا ڪيڙا انهن مڙدن ورقن ۾ ڇا رکيو اٿئي ؟ مان به ته فطرت جو هڪ کليل ڪتاب آهيان ، مون کي ڇو نٿو پڙهين؟“ ڪتاب مان اکيون ڪڍي ڏانهنس ڏٺم . فطرت جو حسين شاهڪار پئي لڳي ……. وار ڄڻ ڪاري گهٽا ، شرابي اکيون ، ڳٽول ڳل ، انهن کان ويتر چپ . ڏند ڄڻ موتيءَ جا داڻا ! کيس نهن کان وٺي چوٽيءَ تائين ڏٺم ۽ دانهن نڪري وئي : ”ڪاش ايترو تنگ دل هجان ها جو رڳو توسان ئي پيار ڪيان ها .“ اکيون ڦيرائي ڪتاب ۾ اٽڪائي ڇڏيم . هوءَ نراس ٿي موٽي وئي . “

    منير کي ايندو ڏسي مون جلديءَ ۾ سندس ڊائري ٺپي ڇڏي . هو منهنجي اٻهرائيءَ مان اندازو لڳائي ويو ۽ چيائين :”ڇا ٿي پڙهيئه جنت ؟“ مون کيس جواب نه ڏنو . منير به چپ ٿي ويو . ٻئي چانهه پيئڻ ۾ لڳي وياسين . ياد نه ٿو پوي هن ڪو ٻيو موضوع ڇيڙيو هو . پر جيئن ته آءٌ ڊائريءَ جي ورق ۾ غرق هيس ، ان ڪري کيس ”هان ، هون“ کان سواءِ ڪا به موٽ نه ڏيندي رهيس .آخرڪار منير منهن کوليو :”هيڏي ساري جنت ڊائريءَ جي ننڍڙي صفحي ۾ گم ٿي وئي .“ طنزيه جملو ٻڌي هوش سنڀالي ورتم ، مگر ڄڻ چور پڪڙجي پيو .

    منير ڊائري هٿ ۾ ڏيندي چيو :”کولي ڏيکار ڪهڙو صفحو ٿي پڙهيئه ؟“ سوچيم انڌو گهري هڪ اک پر ملنس ٿيون ٻئي . مون به نه ڪئي هم نه تم . ساڳيو صفحو کولي کڻي هٿ ۾ ڏنو مانس . منير هڪ نظر صفحي تي وڌي ۽ پوءِ مون ڏي ڏسي مشڪڻ لڳو . مان ان اڳيان ڄڻ سوال بڻجي ويهي رهيس .منير ڊائري بند ڪري چانهه پيئڻ ۾ لڳي ويو . مگر مون دل ٻڌي ڳالهه کي چوريو :”آخر هوءَ ڪيستائين نراس ٿي پئي موٽندي؟“ هن جي منهن ۾ سنجيدگي اچي وئي ، نرڙ ۾ ٿورو گهنج وجهندي چيائين:”جيستائين ڪو غريب نراس ٿي سگهي ٿو.“ مون کيس وڌيڪ چورڻ لاءِ چيو:”اوهان جو مطلب نه سمجيم.“ ۽ هو شروع ٿيو :

    ”اڄ ٿورورئي ، اوهان ته صدين کان وٺي مطلب نه پيا سمجهندا اچو….ٿڌو ساهه کڻي وري چيائين :”جي دنيا وارا اسان جو مطلب نه سمجهن ها ته هوند اڄ هي ساري دنيا دلهن جيان نه سينگارجي وڃي ها .“ منير جي اڳ به خبر هيم ته هو نظرياتي ماڻهو آهي . جڏهن به کيس دوستن سان ڳالهائيندي ٻڌو هيم ته غريب ۽ مظلوم عوام ئي سندس موضوع هوندو هو . هو چپ رهندو هو ته اندر جا اڌما پيا اٿلون کائيندا هئا .

    مون کي ڄڻ موقعو ملي ويو . هن جي انت لهڻ جو  کڻي پڪو پهه ڪيم . ان ڪري ڀالي ڀولي ٿيندي چيم :”منير ماڻهو اشارن ۽ ڪتابن ۾ ڇو ڳالهائي ……صاف کڻي ڇو نه ٻڌائين .“

    ڄڻ سندس جذبن جي درياهه کي کنڊ لڳي ويو: ”جنت ! تنهنجي ماسات حور چري آهي، پاڳل آهي . هن ۽ مون ۾ زمين آسمان جو فرق آهي . هوءَ چم پرين آ ، ۽ منهنجو انهيءَ عقيدي ۾ ايمان ڪونهي .“

    مون ڳالهه کي وڌيڪ کولڻ لاءِ چيو: ”منير پيار جي موٽ پيار سان ڏبي آهي ۽ چاهت جي موٽ چاهت سان .“

    ڄڻ باهه وٺي ويس :”پيار ، پيار ……ڪو پيار جي وڪالت سکي ته اوهان کان . ائين پيا ڏک ڏيندا ڄڻ پيار جا ٺيڪيدار ئي اوهان آهيو . اوهان پيار آخر چئو ڇا کي ٿا ؟“

    مون کيس وائڙن جيان چيو ”پيار ڇا کي ٿا چئون ؟ “ چيائين، ”انهيءَ کي جنهن سسئيءَ کي رڻ ۾ رلهيو ، سهڻيءَ کي درياهه ۾ ٻوڙيو ۽ مومل کي ڏاگهه تي چاڙهيو . ان کي ٿا اوهان پيار چئو نه ؟ مان اهڙي پيار کي ڪو نه ٿو مڃان .“

    ”ڀلا اوهان ڪهڙي پيار کي ٿا مڃو؟“ مون وضاحت پڇي .

    جواب ڏنائين :”جنت ، پيار حسن سان ڪيو ويندو آهي ، ۽ حسن وري ٽن قسمن جو ٿئي ٿو : طبعي حسن، جسماني حسن، ۽ نظرياتي حسن . ماڻهو جڏهن طبعي يا فطرتي حسن سان پيار ڪري ٿو ته وطن جي جهنگ جهر ، مال وٿاڻ ، نديءَ ڪسيءَ ۽ وڻ ٽڻ جو عاشق سڏجي ٿو . ڪوئي جڏهن نظرياتي حسن سان پيار ڪري ٿو ته ڌرتي ۽ ڌرتيءَ وارا هن جو محبوب بڻجي وڃن ٿا ۽ ماڻهو جڏهن جسماني حسن سان پيار ڪري ٿو  ته پوءَ ڪڏهن فرهاد بڻجي پنهنجو مٿو ٿو ڦاڙائي ته ڪڏهن قيس بڻجي مجنون ٿو ٿئي . جسماني حسن ماڻهوءَ کي خود غرض ، مفاد پرست ۽ تنگ دل ٿو بڻائي ………مان ايترو تنگ دل ناهيان .“

    آءٌ چپ ڪري سندس فلسفو ٻڌندي رهيس  ۽ هو ساهي کڻي وري چوڻ لڳو . پيار تي تسبيحون پڙهندڙن کي اهو ياد رکڻ گهرجي ته نفرت به اوترو ئي عظيم جذبو آهي جيترو پيار . حقيقت ۾ اها نفرت آهي جا عظيم پيار کي جنم ڏئي ٿي . غريب سان سچي محبت ڪرڻ لاءِ اميرن کي ڌڪارڻو ئي پوندو . ڌرتيءَ سان محبت ڪرڻ لاءِ غدارن کي ڌڪارڻو ئي پوندو .نفرت ۽ محبت شخصيت جا لازمي جزبا آهن ، ٻنهي کي هڪ ئي وقت کڻڻو پوي ٿو ۽ نه ڌار ڌار .“

    ”پر ،حور توسان پيار ڪري ٿي . هن تنهنجي ڪري ڪيترن سان نفرت ڪئي آهي ……“ مون ڳالهه کي موڙيندي چيو . منير ڄڻ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ ڀڀڪندي چيائين : اهو نسورو ڪوڙ آهي . هوءَ چم پرين آهي . هوءَ جسماني حسن جي مريض آهي . مان رڳو گوشت جو ٽڪرو ناهيان ، مون کان وڌيڪ منهنجا نظريا اهميت رکن ٿا . اهي مون کان اڳ ۾ توجهه لهڻن ٿا . جنت ، تون ٿي چئين ته هوءَ محبت ڪري ٿي؟ظلم ٿي ڪرين . هوءَ ڪٿي ٿي پيار ڪري ؟ حور ته مون کان اٽي تي اٽو ٿي وٺي . هوءَ هڪ هٿ سان ڏئي ٻنهي هٿن سان وٺڻ ٿي گهري . محبت ئي سهي ، پر محبت ته انهيءَ کي ته نه چئبو آهي . محبت ته قربانيءَ جو نالو آهي ، محبت ته غير مشروط ۽ هڪ طرفو جذبو آهي …….. مون کان وڌيڪ ڪير ٿو محبت ڪري . مان ته اهڙي محبوب جو انتخاب ڪيو آهي ، جو کيس به خبر ڪونهي . بس يار ليکي نه ليکي اسان يار جي ليکي آهيون نه ! “

    گهڙيءَ لاءِ ٻئي چپ ٿي ويا سين .پوءِ  وري منير منهن کوليو : ”جنت تون سياڻي آهين ، کيس سمجهاءِ . هوءَ مونکي ايترو تنگ دل نه سمجهي …… مان هڪ هنڌ تي ڳنڍ ٻڌي بيهي ڪو نه رهندس. …. هيءَ پوري دنيا حسين هئي ، اسان جي ابن ڏاڏن کان وٺي هن معاشري ، هن دنيا جي ٻهڪندڙ چهري تي رنگ ، نسل ، ذات پات ، ۽ ننڍ وڏائيءَ جا ڪارا ڪارا ليڪا پئي پاتا آهن . مان اهي ميٽي پوري دنيا سان پيار ڪرڻ گهران ٿو .“

     ڏينهن کان وٺي منير مون کي شاگرد کان وڌيڪ فيلسوف ۽ عام ماڻهوءَ کان وڌيڪ آدرش لڳندو هو . انهيءَ ملاقات منهنجن ڪيترن ئي مفروضن تي منڌيئڙا گهمائي ڇڏيا . انهيءَ گڏجاڻيءَ بعد ئي مونکي پتو پيو ته ساجد ڪيڏو نه ڪوڙ ڳالهائيندو هو . ساجد هن لاءِ ايامن کان ڪات ڪهاڙا تکا ڪري رکيا هئا . اهو ساجد ئي هو جو جنهن منهنجي معصوم دل ۾ منير خلاف نفرت جو ٻج پوکيو هو . جيئن جيئن منير جي آدرشي شخصيت وئي ٿي شاگردن تي اثر ڪندي تيئن تيئن ساجد ويو ٿي گهٽ گهيڙيندو  . حور جي چار چشمي به ويتر کيس وڌيڪ گرم ڪري ڇڏيو هو . سر حيدر به ڪيترا دفعا حور کي شاديءَ جي آفر ڏني هئي . ڳالهه مان جڏهن ڳالهوڙو بڻجي ويو ته حور سندس پيرڊ اٽينڊ ڪرڻ بند ڪري ڇڏيا ، ۽ اها ليٽ وري منير ڀريندو هو . سر حيدر ۽ ساجد مِٺي به ماٺ ۽ مُٺي به ماٺ ڪري پيا ڀوڳيندا هئا . سندن وس ڪو نه هلندو هو . ڇو ته وڇ ڪڏي ڪلي آهر .

    منير جي آدرشي شخصيت ۽ سندس ڪردار منهنجي من ۾ سراپ جيان واسو ڪندا ويا . هن اڻڄاتل تبديليءَ مون کان مرڪون ئي کسي ورتيون  ، آءٌ پاڻ لاءِ ائين ڄاڻڻ لڳس ته منهنجو وجود مون لاءِ ناهي ، آءٌ ته غريبن جو سهارو آهيان ۽ مظلومن جو ورثو آهيان . پنهنجي اندر وارين اکين سان آهستي آهستي ذات پات رنگ نسل جا کوپا ڪرندي ڏٺم . ذهن جي زمين ۾ طبقاتي ڇڪتاڻ جو ٻوٽو وڌي وڻ ٿيڻ لڳو . مان منير کي پنهنجي پوري دنيا جو ورثو ڄاڻڻ لڳم . منير پاڻ غريب هو پر سندس اصول ۽ آدرش امير هئا . مون کيس ، ڪيترائي دفعا مالي مدد ڪرڻ جي آڇ ڪئي پر هو ته رپئي راند ئي ڪو نه ڄاڻندو هو . هر دفعي ائين چوندو هو ته هن دنيا ۾ آءٌ اڪيلو ئي غريب ناهيان، جو منهنجي ٿيون مدد ڪيو . اوهان ڪيستائين اسان کي اهي پن جا ٽڪر پيٽ ۾ وجهندا رهندؤ . جڏهن آءٌ چڙي ويندي هيس ته هو سنجيدگيءَ سان سمجهائيندو هيو ته : ”جنت ! هر ڪو ماءُ پيٽان هٿين خالي اچي ٿو ، هن ڌرتيءَ جي دولت ۽ نعمت سڀني جي گڏيل ميراث آهي . امير ماڻهو ڪو پنهنجي ڀاڳ ۽ بخت جي پٽي هٿ ۾ کنيون نٿا اچن .“

    مون ڪيترن ڏينهن کان يونيورسٽيءَ جو منهن به نه ڪيو هو . بيماريءَ اچي ڀر ورتي هئي . تنهن شام حور منهن سڄائي اچي ويٺي . جيءُ خوش ته جهان خوش سو مون کيس اڳتي وڌڻ ئي ڪو نه ڏنو ۽ اٿندي ويل جملو ڪسيون وئي :”سچ پئي چوين ته ڍنگهرن تي اٽو پئي هاريان ، ٿيو به ائين .“ مون کيس ڪو اتر ڪو نه ڏنو هو . وري هوءَ ورندي شام جو پڇڻ آئي . اڻ پڇيو اچي کلي :”پلئه نه ورتومانس ته منهنجو نالو حور ناهي .“ امڙ اچي نڪتي ان ڪري وڌيڪ ڳالهائي نه سگهي . مگر منهنجي من ۾ اچي آنڌ مانڌ پئي . ائين پئي سوچڻ لڳس ته متان گونگي پاڻي رنگ ڏيکاريا ۽ حور ٻڏي وئي . مان ائين سوچڻ لڳس ته مرد جي روايتي دوکي واري فطرت جي وري تصديق ٿي وئي ۽ منير منهنجي غير حاضريءَ جو  ڪو ڀرپور فائدو ورتو آهي .

    مان منير لاءِ ڇا ڇا نٿي سوچيو ! ان ۾ منهنجو به ڪهڙو ڏوهه هو . ڀلا جتي اٺ ئي پهر چاهت کي چکيا تي چاڙهيو وڃي ٿو ، جنهن معاشري ۾ عورت کي اڪ جي ماکي ڄاتو وڃي ٿو، ۽ جنهن ماحول ۾ نت نون طريقن سان عورت جو استحصال ڪيو وڃي ٿو . تڏهن مون کي به غلط فهمي ڇو نه ٿئي .

    مان انهيءَ آنڌ مانڌ ۾ غرق هيس. بيماري به مهلت نه پئي ڏني ته وڃي يونيورسٽيءَ ۾ ڏسان ته مامرو ڪهڙو مچي ويو آهي . حور ته الائي ڪهڙي طرف ڀينڊ اڇلائي وئي هئي . اڄ ٻپهري اچي منهن ڪڍيائين . ڏاڍي خوش پئي ڏسجي ، ڄڻ ڪوٽ کٽي آئي هئي . نڀاڳيءَ نيٺ اڄ ڦاٽ کاڌو ، چي : ”اٺا مينها دا ڪيها ميلا؟ هو چرن جهنگ ، هو چرن ٻيلا …….مان ته پنهنجي وسان ڪين گهٽايو ڪيتروئي سمهجهايومانس ته منير تون ۽ مان گڏو گڏي ناهيون جو هينئن حقيقتون وساري ويهون ڀلا مان ڪيستائين ٿي سندس انتظار ڪري سگهيس . هڪ هڪاڻي ڪرڻ هئي سا نيٺ ڪيم .“

    پڇيومانس ته آخر ڳالهه ڇاهي ؟ چيائين :”منهنجو سر حيدر سان مڱڻو ۽ منير جي يونيورسٽيءَ کان نيڪالي .“

    ”مون ڳالهه نه سمجهي آخر چئين ڇا ٿي ؟“ مون وضاحت طلب ڪئي .

    چيائين :”جي ، ها . ڇا ياد ڪندو . هن ڪڏهن عورت جي نفرت نه ڏٺي هئي .“

    ”ڪو ڏوهه ڪيائين ڇا ؟“ مون وڌيڪ اٻهرائي ۾ پڇيو .

    محبت جو جواب محبت سان ڏجي ، ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ڏوهه ؟ وڃي ڀوڳي ته ڪل پويس .“ حور وڏي فخر سان چيو .

    توکي منهن نه ڏنائين نه ، پر يونيورسٽيءَ وارن جون ڪهڙيون ٻليون ماريائين ؟“ مون شڪايت ڪندي چيو .

    ”نئشنلسٽ ۽ ڪميونسٽ ماڻهن جي يونيورسٽيءَ ۾ ڪهڙي گنجائش ؟“ حور ائين جواب ڏنو ڄڻ يونيورسٽي ئي سندس هئي .

    ”چئبو اها مهرباني سر حيدر ڪيس ؟ مون چڙ ۾ پڇيو .

    چيائين :”ظاهر آ ……پر سجاد ۽ حور به ته اهميت رکن ٿا يا نه ؟“

    ”او چم پرين حور نسورو قهر ڪيئه .“ مون کان دانهن نڪري وئي .

  • پاڪستان ٺھڻ کان اڳ سنڌ واسين جون اردو ٻولي ۽ ادب لاءِ ڪيل خدمتن بابت گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد

    “ پاڪستان ٺھڻ کان اڳ سنڌ واسين جون اردو ٻولي ۽ ادب لاءِ ڪيل خدمتن بابت گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد“  
       سنڌ ، ھندستان ۽ پاڪستان ۾ “لساني رواداري“ جو واحد ۽ منفرد خطو آھي. ھن صوبي ۾ سنڌ واسين ھر ٻوليءَ کي عزت،مڃتا ۽ رتبو ڏنو . پوء اھا ٻي ڳالھ آھي جو قرآن جو جنهن ٻولي ۾ سڀني ٻولين کان اڳ ۾ ترجمي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، انهي سنڌي ٻولي کي باقي ٻين ٻولين وارن ايتري اھميت ۽ مڃتا نہ ڏني. دنيا جو ڪھڙو بہ ادب ھجي ۽ ٻولي ھجي سنڌين کي موقعو مليو تہ ان ۾ وڏو نالو ڪمايائون. سنڌ ھفت زبان شاعر پيدا ڪيا. گھڻين ٻولين ۾ علمي ۽ قلمي مھارت ڏيکارڻ ۾ سنڌين جو ڪو مثال ڪونهي.
       انگريزن جي اچڻ کان پوء جڏھن واپاري ڪميونٽيون سنڌ ۾ لڏي آيون تہ ھنن اردو زبان کي رابطي جو ذريعو بڻايو. ان کان پوء جڏھن سنڌي شاگرد ممبئي پرڳڻي جي مختلف شھرن ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاء ويا تہ انهن جو اردو زبان سان واسطو پيو. ان کان پوء ڪراچي ۾ “انجمن ترقي اردو “ قائم ٿي، جنهن طرفان ڪيتريون ڪانفرنسون ٿيون ۽ جنهن جو ڪراچي ۾ ڪتب خانو بہ  ھوندو ھيو. 1894 ۾ حيدرآباد ۾ ناٽڪ منڊليون اردو ڊراما ڪري ڏيکارينديون ھيون. حيدر آباد جي اولھندي ڪچي ۾ جيڪي اردو ۾ ڊراما ناٽڪ منڊلين ڪيا انهن مان “ اندر سڀا“ “ علي بابا چاليس چور “ ۽ “ شيرين فرھاد“ ذڪر لائق آھن. 
    سنڌي ۾ ھندو ليکڪن اڪثر ڪري ھندي ۽ اردو جا ڪتاب ترجمو ڪري ڇپرايا ۽ مسلمانن وري اردو ۾ شاعري ڪئي. اردو ۽ ھنديءَ جي جن ليکڪن جو قلمي پورھيو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو ويو انهن مان ڪي آھن: 1. جيئندر ڪمار،2. ٽئگور.3. روميش چندر دت، 4. خواجه حسن نظامي، 5. روي بابو،6. قاضي نذرالاسلام، 7. خواجه احمد،8. اشاديوي مترا، 9. ڪرشن چندر، 10. نواب اڪبر يار جنگ بھادر، 11. ساوتري ديوي. 12. اپيندرناٿ اشڪ، 13. تلوڪچند محروم، 14. نارائڻ اگروال ۽ 15. ڪوثر چاند پوري وغيره. 
       پاڪستان ٺھڻ کان ڪجه سال اڳ.خاص طور تي لاھور واري ٺھراءُ پاس ٿيڻ کان پوء سنڌ ۾ اردو شاعرن کي پڙھڻ ۽ انهن جي شاعريءَ جو سنڌي ۾ ترجمي ڪرڻ جي شروعات ٿي. ڪشنچند بيوس جو نظم “ کڙکٻيتو“ علام اقبال جي نظم “ جگنو“ جو ترجمو آھي. ھن دور ۾ اردو جي جن شاعرن کي گھڻو پڙھيو ويو انهن مان علامہ اقبال،مرزاغالب، جگر مراد آبادي،ماھر القادري، اظھر امرتسري، قمرجلال آبادي، داغ، ذوق مير انيس، اسمائيل ھمداني،اڪبر اللہ آبادي امير مينائي، ناسخ،مير تقي مير جا نالا ذڪر لائق آھن. انهن جو اردو ۾ ڪلام بہ سنڌي رسالن ۾ شايع ٿيو.   لاڙڪاڻي مان“ اديب سنڌ“ نالي رسالو نڪرندو ھيو جنهن اردو سان جيترو عشق ڪيو ۽ اردو ٻولي کي عام ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ان لاء ٻہ مثال ھتي ڏيان ٿو. ھن رسالي ۾ “اردو معلى ا “ جي سري ھيٺ ڪجه شعر ڏنا ويندا ھئا جن جا ٻہ مثال ملاحظه فرمايو: مسلم بہی جس کے عاشق ہندو بھی جس کے شیدا،
    وہ ھند کی پری ھے اردو زبان ھماری،
    بچے بچے کی زبان پر مین روان ھون ھر جا، 
    محفل ھند مین اردو معلا ھون مین۰ 
       1940 کان وٺي 1947 تائين جن سنڌي شاعرن اردو ۾ شاعري ڪئي انهن مان ڪن جا نالا ھن ريت آھن:  مير مقبول خان “مير“، اميرالدين “ھمدم“، مير غلام حسين ڪوٽ ڏجي وارو، ڊاڪٽر محمد انور ڪوھستاني، نواب حاجي مصطفا خان “ شيفته“، عبداللہ “ اثر“ رشيد احمد لاشاري، اوسته غلام حسين، مولوي محب اللہ “ سودائي“ سکر وارو، آغا گل حسن خان “گل“، غلام محمد “ گرامي“ ، عطا محمد “ حامي“ ، مرزا اجمل بيگ، ڊاڪٽر محمد ابراھيم “ خليل“، عبداللہ “ خواب“، منظور نقوي، ڊاڪٽر عبدالمجيد صديقي ۽ حافظ محمد حيات شاھ وغيره. 
    ڪن شھرن ۾ سنڌي اديبن غالب جي نالي تي ڪلاسز شروع ڪيا ويا تہ ڪٿي اقبال جي نالي تي اقبال ڪلاسز شروع ڪيا . ھي اھو زمانو ھيو جڏھن پاڪستان اڃا نہ ٺھيو ھو ۽ اسان جا ديني ڀائر وڏي پئماني تي ھجرت ڪري ڪونہ آيا ھئا. پر ستت ئي پوء اسان جي شاعرن ۽ ليکڪن کي پنهنجي ٻولي ياد اچي وئي ۽ لڳ ڀڳ 1949 کان وٺي سنڌي ٻولي تي ليکڪن اديبن ۽ شاعرن دل کولي لکيو.
     سنڌ ۾ انهي دور ۾  جيڪا اردوء ۾ شاعري ڪئي وئي ۽ انگريزن جي دور ۾ جيڪا ڪراچي ۾ انجمن ترقي بورڊ ٺاھيو ويو ان جا سمورا تفصيل ۽ مواد گل حيات ۾ موجود آھي.( ممتاز پٺاڻ)
  • سنڌي ساھت سوسائٽيءَ جي ماھوار رسالي بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

    سنڌي ساھت سوسائٽيءَ جي ماھوار رسالي بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

     
    textgram 1554887073 
    گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان.
    “سنڌي ساھت سوسائٽيءَ جي ماھوار رسالي بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد“
      گل حيات انسٽيٽيوٽ ۾ پراڻا رسالا آھن پر ججهي يا وڏي تعداد ۾ ڪونہ آھن. ليڪن بابا سائين ڪيترائي رسالا پڙھيا ۽ انهن مان نوٽس ورتائين جن کي ڏسڻ سان معلوم ٿئي ٿو تہ ھڏا جيڪڏھن ميڙي نہ سگھيا آھيون تہ گوشت اسان وٽ ضرور آھي. انهن پراڻن رسالن مان “سنڌي ساھت سوسائٽيءَ“ جو ماھوار رسالو بہ ھڪ آھي . لال چند امرڏني مل “ سنڌي ساھت سوسائٽي“ ٺاھي جنهن طرفان 1914 ۾ رسالو پڻ ڪڍيائين. رسالي جي آفيس پھرين حيدرآباد ۾ ھوندي ھئي پوءِ اھو رسالو 1920 ۾ ڪراچي جي “اين. ايڇ. پنجابي ائنڊ ڪمپني“ خريد ڪيو ۽ پوءِ اھو ڪراچي مان نڪرڻ لڳو.   لال چند امر ڏني مل سنڌي ٻوليءَ جي جهولي ڀرڻ لاءِ ۽ علم ادب جي آبياري ڪرڻ لاءِ رسالي جي ڏاڍي وڻندڙ پاليسي جوڙي. رسالي جو سال جنوري کان شروع ٿيندو ھيو ۽ پوءِ جيڪڏھن ڪو ڊسمبر ۾ خريدار ٿيندو ھيو تہ انهي کي اڳيان جنوري کان وٺي سمورا پرچا ڏنا ويندا ھئا. ھڪ سال جي خريدار کي مفت ۾ ڊائري سان گڏ ھڪ ڪتاب بہ ڏنو ويندو ھيو. ھن رسالي طرفان جنوري 1925 کان وٺي “ شادي سوغات فنڊ“ ۽ “اسٽوڊنٽس پرائيز فنڊ“ جاري ڪيو ۽ جنوري 1926 کان وري “ اسپيشل پرائيز فنڊ“ جي شروعات ڪئي. ھن لاءِ رسالي جي خريدارن کان ڪي وڌيڪ پئسا نہ ورتا ويندا ھئا، پر رسالي جي سالياني چندي ڏيڍ روپئي مان ٻہ آنا ڪڍي  ھڪ آنو “ شادي سوغات فنڊ“ ۽ ھڪ آنو“ اسٽوڊنٽس پرائيز فنڊ“ جي نالي سان ڪراچي سينٽرل بئنڪ لميٽيڊ جي سيونگ ڊپازٽ ۾ رکيا ويندا ھئا ۽ انھي مان رسالي جي خريدارن جي مالي مدد ڪئي ويندي ھئي. مثال طور سمورن خريدارن مان ڪنهن ھڪ ضرورت مند خريدار کي “ شادي سوغات فنڊ “مان 50 روپيا ڏنا ويندا ھئا. شاگرد فنڊ انهن خريدار شاگردن کي ڏنو ويندو ھيو جيڪي سٺن نمبرن سان امتحان پاس ڪندا ھئا.
    ھي رسالو اڄ ڪنهن کي ياد ڪونهي پر بابا سائين جي نوٽس مان خبر پوي ٿي تہ بابا جنوري 1914 کان وٺي ڊسمبر 1929 تائين ھن رسالي جا سمورا پرچا پڙھيا آھن. رسالي ۾ ناٽڪ، ڪھاڻي ۽ مضمون جي صنفن تي مشتمل مواد شايع ٿيندو ھيو. آئون ھتي 15 سالن جا تفصيل تہ ڏئي نٿو سگهان پر پھرئين سال جي رسالي ۾ شايع ٿيل مواد جا تفصيل ڏيڻ مناسب ڄاڻان ٿو ملاحظه فرمايو: 1. “ ھر مکيءَ جا“ ( لالچند امر ڏنو مل  – جنوري 1914)، 2. “ ھير رانجهو ۽ سمون گندري“ ( ڄيٺمل پرسرام- فيبروري 1914)، 3. “ پريم جو مھاتم“ ( ڀيروچند مھر چند- مارچ 1914)، 4. “ مولانا رومي“ ( ليلارام پريم چند- اپريل 1914)،5. “ ٻہ منڊيون“ ( ديوان ڪوڙومل – مئي 1914)، 6. “ شيطان جي ناني“ ( مرزاقليچ بيگ- جون 1914)، 7. “ نورجھان“( ديوان بولچند ڏيارام- جوالءِ 1914)، 8. “ صحت سکيا“ ( ڊاڪٽر ھرنامداس- آگسٽ1914)، 9. “ سروجني“ ( نرملداس فتح چند- سيپٽمبر 1914)، 10. “ زيب النساء- آڪٽوبر 1914)، 11. “ سنڌي شعر“ ( مرزاقليچ بيگ- نومبر 1914)، 12. “ مھا ڀاري لڙائي“ ( ڄيٺمل پرسرام- ڊسمبر 1914) .
       ھن رسالي جي مختلف پرچن جي مطالعي مان خبر پوي ٿي تہ وقت بہ وقت سنڌي علم ادب جي ھيٺين صنفن تي مشتمل مواد پيش ڪيو ويندو ھو. 
    ناٽڪ: ھن صنف وارا پرچا سنڌي ٻولي جي مشھور ليکڪن جا لکيل ھوندا ھئا. جن ۾ ڀيرومل مھرچند آڏواڻي، خانچند  درياڻي ۽ لالچند امر ڏنو مل قابل ذڪر آھن. جن جا ھيٺيان ڊراما ھن رسالي ۾ ڇپيا . 
    “ علمدار ڪين رعيت آزار“ ( لال چند امر ڏنو مل) “ ڏکن ڏڌي زندگي“ ( لال چند امر ڏنو مل) “چٽ نہ چماٽ وچان ئي ٻي واٽ“ ( نانڪرام ڌرمداس) “ مومل ۽ مينڌرو“( خانچند درياڻي) “ موتئي جي مکڙي“ ( خانچند درياڻي) “ بزازين جو ناٽڪ“ ( ڀيرو مل مھر چند آڏواڻي). 
    آکاڻيون: سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تاريخي نقط نگاه کان “ سنڌي آکاڻي“ جو ٻيو دور ھن ئي رسالي جي ابتدا سان شروع ٿيو. ھي رسالو سنڌي آکاڻي جي اوسر ۾ ھڪ اھم حد – نشان ھو. جنهن ۾ جهونن توڙي نون ليکڪن جون آکاڻيون شايع ٿينديون ھيون. ھي رسالو ان سال شروع ٿيو جڏھن پھرين مھا ڀاري لڙائي شروع ٿي. ھن رسالي ۾ جيڪي آکاڻيون شايع ٿيون انهن جو مختصر وچور ھن ريت  آھي. “ يوسف مصري “ ( پرمانند ميوارام) “
    “ چاند بيبي “ ( محمد صديق مسافر) “ بلوو“ ( آسانند مامتورا)“ زيب النساء “ ( محمد صديق مسافر). 
       منهنجي ھن پوسٽ لکڻ جو مقصد ھي آھي تہ جيئن آئون دوستن کي ٻڌائي سگهان تہ اڳئين زماني ۾ جڏھن رسالا نڪرندا ھئا تہ اھي نہ فقط علمي ۽ ادبي خدمتون سر انجام ڏيندا ھئا پر خريدارن جون سماجي ۽ مالي مددون بہ ڪندا ھئا. انگريزن جي زماني ۾ علم ڌڻين ۽ قلم ڌڻين انهي جذبي ۽ طريقي سان پنهنجي ڏتڙيل سماج کي بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪاش اھڙيون سوچون ۽ لوچون اڄ بہ اسان ۾ پئدا ٿين تہ ھوند اسان حالتن کي بدلائي سگهئون ٿا.پوسٽ لکڻ جو ٻيو مقصد ھي آھي تہ مان انهن غير مسلم سنڌي ڀائرن جي ادبي خدمتن جي ياد تازي ڪيان جن اھڙا بھترين ادبي ڪارناما سر انجام ڏنا .( ممتاز پٺاڻ)
  • گل حيات ۾ پريس ڪلپنگس جو خزانو

    گل حيات ۾ پريس ڪلپنگس جو خزانو

    20190409 134531
     
    “گل حيات ۾ پريس ڪلپنگس جو خزانو“
         گل حيات انسٽيٽيوٽ آگسٽ 1990 ۾ قائم ٿيو ۽ موجوده دور جي علمي، ادبي، سماجي ۽ سياسي مواد ۽ معلومات جي ميڙي چونڊي انهي دور کان وٺي،بلڪه ان کان بہ اڳ واري دور کان وٺي شروع ڪئي سين. ڪتابن جي خريداري کان سواءِ ٻيو ٿڪائيندڙ ڪم اھو رھيو تہ انگريزي،اردو ۽ سنڌي اخبارن منجهان لڳ ڀڳ 200 اھم ٽاپڪس تي مواد ڪڍي پريس ڪلپنگس جا فائيل ٺاھيندا رھيا آھيون. مکيه 200 ٽاپڪس وري سب ٽاپڪس ۾ ورھائي مواد کي تاريخوار رکي فائيل ٺاھيندا آھيون. مثال ڪري وٺو “ اغوا“ ھڪ ٽاپڪ آھي ۽ ان
    جون سب ٽاپڪس آھن: 1. اغوائن جا واقعا، 2. ڌاڙيل . 3. اغوا ٿيندڙ ۽ 4. ردعمل ( ڌاڙيلن خلاف ڪاروايون ۽ انهن بابت اخبارن جا اداريا مختلف ماڻھن جا آرٽيڪل ۽ بيان). ھاڻي انهي حساب سان ھڪڙيءَ ٽاپڪ جا چار سب ٽاپڪس ٿيا.فائيل ۾ ھڪ سال جي معلومات ٿيندي آھي. ھن جو مطلب ٿيو تہ “اغوا“ تي ھڪ سال ۾ 4 فائيل ٿيا ۽ اسان جيڪڏھن 10 سالن تائين مواد جي ميڙي چونڊي ڪئي تہ ان جو ھي مطلب ٿيو تہ 10 سالن ۾  انهي ٽاپڪ تي اسان وٽ 40 فائيل موجود آھن.
    ساڳئي نموني سان اسان مکيه شخصيتن جو مواد بہ سب ٽاپڪ جي حساب سان الڳ فائيلن ۾ رکندا آھيون. شھيد راڻي بينظير ڀٽو بابت گڏ ڪيل پريس ڪلپنگس جا مکيه سب ٽاپڪس ھن ريت ٿين ٿا: 1. ڀٽي خاندان جو تاريخي پس منظر، 2. شھيد بينظير ڀٽو جو ايم آر ڊي تحريڪ ۾ حصو. 3. شھيد بينظير ڀٽو جو لانگ مارچ ۾ حصو، 4. شھيد بينظير ڀٽي جي اقتدار جو پھريون دور. 5. شھيد بينظير ڀٽو جي اقتدار جو ٻيو دور، 6. شھيد بينظير ڀٽو ۽ مخالف سياسي پارٽيون، 7. شھيد بينظير ڀٽو جون سنڌ جي حوالي سان پاليسيون. بلڪل ائين ٻين مکيه سياستدانن جي باري ۾ ننڍن عنوانن ھيٺ ڪيترا فائيل رکئون ٿا.
    مون اھي ٻہ مثال ان ڪري ڏنا تہ جيئن دوستن کي آساني سان سمجهائي سگهان تہ جن 200 موضوعن تي اسان ڪم ڪيون ٿا، اھي جڏھن سب ٽاپڪس ۾ ورھايون ٿا تہ انهن جو تعداد تمام وڌي وڃي ٿو. ھڪ ڳالھہ جيڪا ذھن ۾ رکڻي آھي اھا اسان جي غير جانبداري آھي. اسان اھو نہ ڏسندا آھيون تہ ڪوئي اسان جو دوست آھي يا دشمن. ھن ڪم ڪندي اسان پنهنجي نفرتن ۽ محبتن جي جذبن مان جان ڇڏائي بنھہ غير جانبدار ٿي ڪري مواد ۽ معلومات جي ميڙي چونڊي ڪندا آھيون. تاريخ نويسي جون تقاضائون محنت، وقت ڏوڪڙن ۽ جذبن جون وڏيون قربانيون وٺن ٿيون.
       اڄ ھن پوسٽ سان گڏ جيڪا مون تصوير ڏني آھي انهي ۾ ڪن مکيه موضوعن بابت نشاندھي ڪئي وئي آھي. انهن ۾ واقعا بہ اچي وڃن ٿا ۽“ ادار ، تنظيمون ۽ جماعتون“ بہ شامل آھن .پر انهي لسٽ ۾ شخصيتن جا نالا دوستن کي نظر نہ ايندا.لڳ ڀڳ ھزار شخصيتون ھونديون جن بابت اسان وٽ پريس ڪلپنگس تي مشتمل مواد موجود ھوندو سڀ نالا ڏيڻ تہ ناممڪن آھن ۽ انهن ۾ وري تحريڪ آزاديءَ جي ھزار کن سپاھين ۽ اڳواڻن جا نالا بہ آئون ھتي ڳڻائي نٿو سگهان. ڇو تہ  انگريزن جي دور جي شخصيتن جا سوانحي خاڪا، ھزار کن آزادي جي سپاھين جي نالن جو وچور ۽ انهن جي دکن دردن جون ڪھاڻيون اسان جي ويب سائيٽ تي موجود آھن. انڪري ھتي آئون فقط پنهنجي دور جي ڪن سياسي شخصيتن جا نالا ڳڻائيندس جن بابت اسان سندن نالي ۾ پريس ڪلپنگس سان فائيل ڀري ڇڏيا آھن. ڪجه نالا ملاحظه فرمايو: سائين جي ايم سيد، محمد ايوب کھڙو،  شھيد ذوالفقار علي ڀٽو، شھيد بينظير ڀٽو،  نصرت ڀٽو، غلام اسحاق خان، الطاف حسين، بيگم نسيم ولي خان، ضياءُ الحق، نواز شريف، شھباز شريف، يوسف جکراڻي، نثار احمد کھڙو، اجمل خٽڪ، غوث بخش بزنجو، سيد منور حسين، پروفيسر عبدالغفور، ڄام صادق، آصف زرداري، سيد عبداللہ شاھہ، سيد قائم علي شاھ، مظفر شاھ، غوث علي شاھ، مير مرتضا ڀٽو، غنوا ڀٽو، فاروق ستار، شيخ آفتاب، رسول بخش پليجو، ڊاڪٽر خالد محمود، يوسف رضا گيلاني، مير نادر مگسي، پير پاڳارو، مخدوم طالب المولا، مخدوم محمد امين فھيم، مخدوم جميل الزمان، مخدوم سعيد الزمان، اڪبر بگٽي، بشير خان قريشي، عبدالواحد آريسر، ڄام ساقي، مير علي احمد ٽالپر، ڊاڪٽر حميده کھڙو، محمد خان جوڻيجو، ڊاڪٽر قادر مگسي ۽ قاضي حسين احمد وغيره. اھي ٿورا نالا آھن جڏھن اسان پنهنجي دور جي ڪنهن بہ سياسي پارٽي جي ڪنهن مکيه ماڻھو کي نظرانداز نہ ڪيو آھي. 
        انهن شخصيتن کان سواءِ اسان جي دور ۾ سنڌي قوم پرستن، پيپلز پارٽيءَ ، جماعت اسلامي ۽ آء جي آء وارن مختلف تحريڪون ھلايون جن منجهان پيپلز پارٽي جي ايم آر ڊي تحريڪ وڏي ۽ مشھور رھي. انهن بابت بہ اسان وٽ ڪيترائي فائيل موجود آھن. سنڌ ۾ ڪيتريون ئي قوم پرست پارٽيون آھن ۽ وفاقي سطح تي کوڙ ساريون سياسي پارٽيون آھن. انهن بابت پريس ڪلپنگس بہ گل حيات ۾ موجود آُھن. اوھان ڪنهن پارٽئ جو نالو وٺندا تہ ان بات پريس ڪلپنگس تي مشتمل فائيل گل حيات ۾ ضرور موجود ھوندو. 
    شخصيتن۽  پارٽين کان سواء اسان متفرق عنوانن ھيٺ ٻين موضوعن تي بہ مواد گڏ ڪيو آھي. جھڙوڪ سنڌي ادبي سنگت، صحافت، مکيه شھرن ۾ دھشت گردي، ڪالا باغ ڊيم، ھيومن رائيٽس، اقليتون، عورت ذات، شاھ لطيف، قلندر شھباز، سچل سرمست، سنڌ جي ورھاڱي بابت سازشون، آدم شماري، ٻار وغيره. ھتي مون ٿورا عنوان ڏنا آھن جڏھن تہ انهن جو تعداد انهن کان بہ ٻيڻو ٽيڻو آھي. 
    مون اڄوڪي پوسٽ ان ڪري لکي آھي تہ موجوده دور تي ڪم ڪندڙن محققن ۽ ليکڪن کي خبر پوي تہ گل حيات انسٽيٽيوٽ ۾ پريس ڪلپنگس تي مشتمل ڪھڙو مواد پيو آھي تہ جيئن اھي جيڪڏھن چاھن تہ گل حيات جي ھن ميڙي چونڊي مان لاڀ پرائي سگهن.( ممتاز پٺاڻ)
  • شھر خموشان ۾ موت جي اکين ۾ ڏک ۽ خوشئ جا لڙڪ

    “ شھر خموشان ۾ موت جي اکين ۾ ڏک ۽ خوشئ جا لڙڪ“
        اڄ آڌئ رات جو بابا ۽ امان جي بٺين تي قول خواني ڪري دعا گهري قبرستان ڇڏڻ وقت وري هڪ دفعو قبرستان ڏي ڏٺم. سانت ۽ خاموشئ ۽ ڇپ لڳي پئي هئي. مون کي ڇپ ۽ خاموش رهندڙ دوست ياد اچي ويا. اهي يار چپ رهي خاموشي اختيار ڪري پنهنجي گهمنڊ، ضد ۽ اانا جي روح کي تسڪين ڏيندا آھن . پر کين ڪهڙي خبر هنن جون دليون بہ ويران قبرستان برابر آھن،  جتي چپ ۽ خاموشئ جو راڄ آھي. جڏھن ماڻھپو مري ويندو آھي تہ دل قبرستان بڻجي ويندي آھي ۽ زبان ذھن تي خاموشي ڇانئجي ويندي آھي.
      سوچن جي ڇوليون هڻندڙ لهر موٽي وئي تہ منهنجي نظر موت بادشاه تي پئي. لڙڪ پيا وهنس. ماجرا پڇي مانس تہ ان جي جواب ۾ چيائين : “ يار ڪلھ  تنهنجون ڳالهيون ٻڌي روئي پيس ۽ اڃان روئاان پيو. چئبو تہ دنيا ۾ محبتون ڏئي نفرتون ڪمائبيون آھن ۽ خدمتون ڪري خواري ڪمائبي آھي؟ “ . دکي موت منجهائي ڇڏيو. سوچيم تہ هن کي سچ اجايو ٻڌايم. خوشي ٿي تہ موت سچ ٻڏي روئي پيو ۽ ماڻھن وانگر سچ ٻڏي وڙھي نہ پيو.
       وري ڳالهائڻ شروع ڪيائين .چوڻ لڳو: “تنهنجي ڪلهوڪين ڳالهين جيترو دکي ڪيو، اوترو ، بلڪ ان کان وڌيڪ خوش بہ آھيان. چوندو آھين نہ تہ  جڏھن تون (مان) ٻنڌڻن ۾ ھئين تہ تنهجي والد توکي مومنن کي شاهد بڻائي مولا علئ جي نالي ۽ حوالي ڪيو هو؟“ مون هائو ڪئي. ان تي وري چيائين:“ مولا علئ ، امام مولا امام حسين ۽ بيبي زينب سانئڻ جي ولادتن جون تاريخون آيون آھن. توکي ڪجھ سمجھ ۾ اچي ٿو؟“. مون کيس چيو : “ جن جو آھيان اهي ياد ٿا ڏيارن تہ دنيا  ڏاڍو دکي ڪيو اٿئي . اسان تنهنجي سار لهڻ ۽ توکي وٺڻ آيا آھيون“. مون ڏٺو تہ موت جي اکين مان لڙڪ تري آيا. هن کلندي چيو تہ : “هي خوشئ جا ڳوڙھا آھن
  • سنڌ مسلم ليگ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ بابت گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد

    سنڌ مسلم ليگ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ بابت گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد

    received 629240160872457
     
    “ سنڌ مسلم ليگ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ بابت گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد“
       سنڌ جي سياسي تاريخ جا ورق ورائي ڏسبا تہ آل انڊيا مسلم ليگ 1906 ۾ ڊاڪا ۾ ٺاھي وئي جنهن جو پھريون باني صدر سنڌ – ڄائو سر آغا خان ھيو. انهئ پارٽئ جو پھريون ساليانو اجلاس ۽ پاڪستان ٺھڻ کان اڳ آخري ساليانو اجلاس سنڌ ۾ ٿيا. جھرڪن- ڄائي  قائد اعظم محمد علي جناح مسلم ليگ جي صدر جي حيثيت سان پاڪستان جي تحريڪ ھلائي ۽ 1947 ۾ ھڪ نئون ملڪ وجود ۾ آيو.    اھا آل انڊيا مسلم ليگ 1938 ۾ سنڌ ۾  پير پاتا پر انهي کان اڳ سنڌ ۾ “سنڌ مسلم ليگ“ نالي ھڪ جماعت ھئي جيڪا 1917 ۾ رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ٺاھي ۽ جان محمد جوڻيجو ان جو سيڪريٽري ھيو. ٿوري وقت کان پوءِ انهي “ سنڌ مسلم ليگ“ جو صدر يوسف علي علي ڀائي ٿيو ۽ غلام علي چاڳلا ۽ حاجي عبداللہ ھارون ان جا سڪريٽري ٿيا.1925 ۾ ھن جماعت کي نئين سر منظم ڪيو ويو جنهن موجب سيٺ حاجي عبداللہ ھارون صدر ٿيو،سيد محمد ڪامل شاھ نائب صدر، ڊاڪٽر شيخ نور محمد سيڪريٽري ۽ حڪيم فتح محمد سيوهاڻي ان جو  خزانچي مقرر ٿيا. 1934 ۾ وري ھن جماعت جي قيادت ۽ تنظيم ۾ تبديلي آئي ۽ سيٺ حاتم علوي جي صدارت ۾ ان کي نئين سر منظم ڪيو ويو. ياد رھي تہ “ سنڌ مسلم ليگ“ وڏين ڪوششن باوجود “ آل انڊيا  مسلم ليگ“ کان الحاق وٺي نہ سگهي. انهي دور ۾ “ سنڌ مسلم ليگ“ وري “ آل انڊيا مسلم “ کي وقت جي سرڪار جي ٺاھيل جماعت تصور ڪندي ھئي. 
       آل انڊيا مسلم ليگ آڪٽوبر 1938 ۾ سڏايل “ پھرين سنڌ صوبائي مسلم ليگ ڪانفرنس“ ٿيڻ کان پوءِ سنڌ ۾ پير پاتو. انهي کان پوءِ “آل انڊيا مسلم ليگ“ جي سنڌي اڳواڻن “مسجد منزل گاه“ واري تحريڪ ھلائي سنڌي مسلمانن کي پاڻ ڏانهن متوجه ڪيو ۽ پوءِ پاڪستان ٺھڻ کان اڳ پوئين ڏھاڪي ۾“ آل انڊيا مسلم ليگ “ سنڌ جي مقبول پارٽي بڻجي وئي.
       “سنڌ مسلم ليگ “ کان وٺي “ آل انڊيا مسلم ليگ  جي سنڌ شاخ“ تائين گل حيات انسٽيٽيوٽ ۾ تمام اھم مواد پيو آھي جيڪو معيار ۽ مقدار جي حوالي سان مثالي چئي سگهجي ٿو. ان کي جيڪڏھن مختصر لفظن ۾ موضوع وار ٻڌائجي تہ اھو ھن ريت ٿيندو :  1. سنڌ مسلم ليگ جو قيام ۽ ڪارڪردگي.2. آل انڊيا مسلم ليگ جي دور ۾ سنڌ ۾ قائم ٿيل برانچون ۽ انهن جون ڪارڪردگيون. 3. مسجد منزل گاه جي تحريڪ ۽ ان بابت مواد .4. مسلم ليگ طرفان شايع ڪرايل پمفليٽ پوسٽر ۽ ڪتاب. 5.  “سنڌ مسلم ليگ“ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جي عھديدارن جا سوانحي خاڪا.6. آل انڊيا مسلم ليگ طرفان جاري ڪيل سرڪيولر ۽ نوٽيس.7 حاجي عبداللہ ھارون جا خط.8. سائين جي ايم سيد جا خط ۽ ٻيا دستاويزات.9. محمد ايوب کھڙي جا خط .( جيڪي ھاڻي ڪتابي صورت ۾ ڇپجي چڪا آھن) ، 10. نوابزادي لياقت علي خان جا سنڌ مسلم ليگي اڳواڻن ڏانھن لکيل خط.11. 1938 کان 1947 تائين سنڌ مسلم ليگ ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جي وچ ۾ ٿيل سموري لک پڙھ . 12. 1938 ۾ سڏايل سنڌ مسلم ليگ پراونشل ڪانفرنس جي تفصيلي ڪاروائي ۽ مسلم ليگ تي ٿيل پي ايڇ ڊيز ۽ ايم فل جا مقالا ، وغيره
       اھو ايڏو وڏو ۽ ججھو مواد آھي جنهن جا هزارين صفحا آھن.ان منجهان ڪيترو مواد اسان پنهنجي ويب سائيٽ تي رکيو آھي. ھن ۾ اھڙا اھم دستاويز شامل آھن جيڪي ھن کان اڳ ڪن ڪتابن ۾ يا حوالن ۾ نہ ڏنا ويا آھن .مثال طور 1917 ۾ سنڌ مسلم ليگ مانٽيگو ۽ لارڊ چيلمسفورڊ کي آئيني سڌارن بابت پنهنجو ميمورنڊم ڏنو. جنهن جي پڙھڻ مان ثابت ٿئي ٿو تہ ھن آل انڊيا مسلم ليگ جي شاخ جي حيثيت سان نہ پر ھڪ خودمختيار سياسي پارٽي طور سنڌ جي آئيني ۽ قانوني تقاضائن مطابق پنهنجا مطالبا پيش ڪيا آھن. سنڌ مسلم ليگ جون سنڌ ۾ جيڪي شاخون ھيون انهن سمورن جو احوال ۽ سرگرميون اسان وٽ موجود آھن انهن منجهان جيڪڏھن ڪي نالا وٺبا تہ اھي آھن: ڪراچي، لاڙڪاڻو، سکر، جيڪب آباد، ميروخان، دادو، شڪارپور، گوزو، قمبر، تلھار، وارھ، شھداد ڪوٽ، بٺي، ٽنڊو محمد خان،مورو،بدين، ٻٽرا، ٽنڊو ڄام، محمد عالم پلي، نندو، سوڀوخان مگسي ٿرپارڪر،ڏوڪري ۽ محمد خان جروار وغيره. لاھور جي 1940 واري اجلاس کان پوءِ ڪراچي ۾ سنڌ مسلم ليگ جي خالق ڏني ھال ۾ وڏي ڪانفرنس ٿي ھئي جنهن ۾ شريڪ ٿيندڙن کان پاڪستان سان وفاداريءَ بابت ھڪ حلف نامو پڙھايو ۽ لکرايو ويو ھو اھو پڻ اسان جي اداري ۾ موجود آھي.
    مسلم ليگ تہ ھن وقت سنڌ جي سياسي افق تي نظر نٿي اچي پر پاڪستان ٺاھيندڙ ھن جماعت ۽ سنڌ جي تحريڪ آزادي ۾ خدمتن بابت اھم دستاويز اسان جي ماضيءَ جي انوکي ڪھاڻي ٻڌائن ٿا. اھو سمورو مواد گل حيات ۾ موجود آھي. ( ممتاز پٺاڻ)
  • سچا واقعا جن جو مان عيني گواه آهيان

    [ سچا واقعا جن جو مان عيني گواه آهيان]
    “ اسان پوڙھن جا پرڪار“
    اسان سنڌين ۾ اهو بہ هڪ اوڳڻ آھي تہ دوست سان دوکو ڪبو، سڄڻن سان ويساه-گهاتي ڪبي ۽ شريف ماڻھون کي بيوقوف بڻائبو،
    هئ انهئ زماني جي ڳاله آھي جڏھن منهنجي انٽرنيٽ گروپن تي گهڻي ايڪٽوٽي هوندي هئي. پراون گروپن تي پوسٽنگس ڪرڻ بدران مون پنهنجا ٻہ انٽرنيٽ گروپ ٺهيا. هڪ گروپ ۾ نياڻيون عورتون وڌيڪ رکيم ۽ ٻئي گروپ ۾ نوجوان وڌيڪ رکيم. نياڻين وري گروپ ۾ فضيلت وارا بزرگ بہ شامل ڪيم تہ جيئن سندن لکيڻن مان سنڌي نياڻيون لاڀ پرائن،
    وقت گذرندو رهيو. مون ڏٺو تہ نوجوان ڇوڪرن جي گروپ کي بہ ڪنهن بزرگ ميمبر جي ضتورت آھي تہ جيئن انهن تي نظر بہ رکي سگهجي ۽ ھنن سان ڪم جون ڳالهيون بہ شيئر ڪجن. سو هڪ فضيلت وارو بزرگ جيڪو ڇوڪرين جي گهڻائئ واري گروپ ۾ هئو تنهن کي مون نوجوانن جي گروپ ۾ شامل ڪيو. هن هڪدم فون ڪري چيو تہ منهنجي آء سائيٽ بہ خراب آھي ۽ مان گهڻو وقت آن لائين بہ نہ ٿو رهان. ان ڪري مون کي نوجوان ڇوڪرن واري گروپ مان ڪڍو. مون سندس ڳاله قبول ڪئي.
    پوء ڇوڪرين واري گروپ ۾ هن جي سرگرمين تي نظر رکڻ شروع ڪئي. هو ڇوڪرين جي پوسٽنگس تي تبصري ڪرڻ وقت هر ڪنهن ڇوڪرئ لاء مختلف لفظ ڪم آڻيندو هو. ڪنهن کي “ڌيئ“ چوي، ڪنهن کي “ميم“ چئي. ڪنهن کي ڪيئن چوي تہ ڪنهن کي ڪجه چئي. مون کيس فون ڪئي ۽ سندس الڳ الڳ ٽريٽميٽ تي وضاحت پڇي. چرچي جي انداز ۾ چيائين تہ اوهان قلم جا ڌڻي ۽ اسان دل جا ڌڻي، ان ڪري فرق ٿا محسوس ڪريو. پر هو سمجهي ويو تہ هن جي نيتن واري ڇوري پڪڙجي چڪي آھي.  پوء گروپ ۾ هن پنهنجي اندروني سازشي ڪاروائي شروع ڪئي . مان وڏو عرصو جاگڻ وارو آھيان. منهنجي دل ۾ سجهي آئي تہ هن تي نظر رکان. هو رات جو 12وڳي کان صبح جو 4 وڳي تائين آن لان ٿيندو هو. مون پنهنجي گروپ جي هڪ اڌ ان ميمبر کي بہ ان وقت ۾ آن لائين ڏٺو. مون پوڙهي بزرگ کي چيو تہ اوهان تہ چيو هو تہ آء سائيٽ ڪمزور آھي ۽ رات جو آن لائين ٿي نہ سگهندو آھيان. پر هي هر رات ڪمهلي وقت تهجد پڙھڻ لاء آن لائين ٿيندا آھيو ڇا؟ مون کي پنهنجي گروپ جي تقدس رکڻ لاء ايئن چوڻو پيو. هن ان وقت تائين گروپ مان چند دوست پاڻ سان ملائي هڪ پنهنجو گروپ ٺاهي ورتو
  • آڌئ رات جون ڪچهريون

    آڌئ رات جون ڪچهريون

    IMG 20190407 WA0024

    “آڌئ رات جون ڪچهريون“
    راتين جو رولاڪ فقط آئون اڪيلو ڪونہ آھيان، مسجدن ۾، مندرن ۾، مئخانن ۾، بلڪ انهن کان وڌيڪ انٽرنيٽ گروپن تي جاڳندڙن جوڳيئڙن جي ڌم لڳي پئي آھي. ڪو پرين پيو پرچائي تہ ڪو پاڻ پيو پرچائي.
    مان اڌ رات جو اٿندو آھيان تہ منهنجا ڪي پيارا دوست ان وقت سمهڻ جي ڪندا آھن. هو بستري ڏي ويندا تہ مان بابي امڙ جي حاضري ڀرڻ، قل خواني ڪرڻ ۽ دعا گهرڻ لاء قبرستان ويندو آھيان. هن شهر خموشان تي جهڙوڪ موت جي بادشاهي آھي. موت مون کي ڏسي ڪڏھن چڙندو آھي تہ ڪڏھن وڙھندو ۽ ڪڏھن وڏا وڏا ٽھڪ ڏئي کلندو آھي.
    اڄ چيائين “ تون ڀلي اچي روز منهنجي بادشاهي ڏس. پر اهو تہ ٻڌاء تہ هن منهنجئ وسندئ ۾ اچڻ کان اڳ ڇا ميڙيو اٿئي؟ هٿين خالي تہ ايندين ئي ايندين، پر ڪهڙي ميراث ڇڏي اييندين؟ ڇا ڪمايو ٿي؟“
    مون کي لڳو تہ اڄ موت عقل جون ڳالهيون پيو ڪري. ان ڪري منهنجئ دل بہ ڪڍيو تہ هن کي پنهنجئ ميڙئ چونڊئ لاء ڪجھ ٻڌايان.
    ٻڌايومانس : “ بي لوث محبتون ڏئي نفرتون ڪمايون اٿم. معاوضي کان سواء خدمتون ڪري دشمنيون ڪمايون اٿم. انهئ ميراث جو ڪوئي مله ئي ڪونهي“.  مون ڏٺو موت جي اکين ۾ پاڻي اچي ويو.