Category: REVIEW OF BOOKS BY MUMTAZ PATHAN

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

اسان پنهنجي گل حيات جي ويب سائيٽ تي سنڌ پراونشل ڪانفرنسن جو مواد اپلوڊ ڪيو آھي . انهي کان اڳ جو آئون ھن اھم ۽ ناياب سياسي ادب جي خزاني تي ٻہ اکر لکان،مناسب ٿيندو تہ اپ لوڊ ٿيل مواد جو تفصيل ڏيان جيڪو آھي: 1. ڪراچي ۾ منعقد ٿيل “ نائين ممبئي پراونشل ڪانفرنس“ ( 1896). 2. لاڙڪاڻي ۾ سڏايل سنڌ ڪانفرنس( 1916) 3. شڪارپور ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس ( 1917) 4. ڪراچي ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس(1918) 5. جيڪب آباد ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس ( 1919) 6. سکر ۾ سڏايل سنڌ پراونشل ڪانفرنس( 1920) 7. حيدرآباد ۾ سڏايل اسپيشل سنڌ ڪانفرنس (1920)
ھي اھو اھم سياسي خزانو آھي جنهن جي خبر شايد ڪن مهربانن کي ھوندي پر اھو مواد تمام ٿورن ماڻھن وٽ ھوندو.
ھنن ڪانفرنسن جو آغاز ڪانگريس پارٽي ڪيو ان ڪري ھر ڪنهن صوبي ۾ سال ۾ ھڪڙي ڪانفرنس ٿيندي ھئي جن ۾ سنڌ جا سياستدان بہ شريڪ ٿيندا ھئا. جيئن تہ سنڌ ممبئي پرڳڻي جو حصو ھئي ان ڪري ممبئي جي نائين صوبائي ڪانفرنس مئي 1896 ۾ ڪراچي ۾ ٿي ھي. ھي اھي ڏينهن ھئا جڏھن سرڪاري ملازمن کي سياسي جلسن ۾ شرڪت ڪرڻ تي ڪا روڪ ٽوڪ ڪانہ ھوندي ھئي .ان ڪري ڪراچي واري ڪانفرنس ۾ جتي ھندن مسلمانن ۽ پارسن جا ھڪ سو پنجاھ ڊيليگيٽس شريڪ ٿيا، اتي ڪراچي جو سيشن جج، پوليس جو ڊسٽرڪٽ سپريڊنٽ ۽ ٻيا ڪيترا عملدار شريڪ ٿيا. مير اللہ بخش خان استقباليا ڪميٽي جي چيئرمين جي حيثيت سان مھمانن جو آجياڻو ڪيو .ھيءَ پھرين سياسي ڪانفرنس ھئي ان کان پوءِ سنڌي سياستدانن ممبئي پراونشل ڪانفرنس جي بدران “سنڌ پراونشل ڪانفرنس“ سڏائڻ جو آغاز ڪيو. اھي ڪانفرنسون ھاڻي ڪانگريس جون ذيلي ڪانفرنسون نہ رھيون ھيون .ڇو تہ اھي سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ ٿيون ھيون ۽ جن ۾ سنڌ جي سياستدانن شرڪت ڪئي. ھنن ڪانفرنسن جي اھم خصوصيت اھا ھئي تہ جيڪي انهن ۾ صدارتي تقريرون ڪيون ويون، اھي ايتريون تہ تفصيلي ھونديون ھيون جو پوءِ اھي ڪتابي صورت ۾ ڇپيون.
ھر ھڪ سنڌ صوبائي ڪانفرنس ۾ سنڌ،ھند ۽ برطانوي سلطنت سان لاڳاپيل مسئلن تي تفصيل سان ڳالھايو ويندو ھيو. ان ڪري ھي ڪانفرنسون ٻٽي ٻٽي ڏينهن ھلنديون ھيون.
مون انهن ڪانفرنسن جي لسٽ اڳ ۾ ئي ڏني آھي ۽ اھو عرض ڪندو ھلان تہ ھڪ ھڪ ڪانفرنس تي تقرير کان سواءِ بہ ڪيترن صفحن تي ڪاروايون موجود آھن. مان ھتي مثال طور لاڙڪاڻي جي سنڌ پراونشل ڪانفرنس جو ذڪر ڪندس تہ جيئن منهنجا پڙھندڙ اھو اندازو لڳائي سگهن تہ انهن ڪانفرنسن ۾ ڇا وھندو واپرندو ھيو.
لاڙڪاڻي واري ڪانفرنس 21 اپريل 1916 کان شروع ٿي ۽ ان جي صدارت رئيس غلام محمد ڀرڳڙي ڪئي ھئي. سندس تقرير 80 صفحن کان مٿي آھي. لالچند نولراءِ ھن ڪانفرنس جي استقباليا ڪميٽي جو چيئر مين ھيو . ھو ھندن جو نالي وارو اڳواڻ ھيو ۽“ سينٽرل ليجسليٽو اسيمبلي“ جو ميمبر ھوندو ھيو. ھن لاڙڪاڻي واري سنڌ پراونشل ڪانفرنس ۾ جيڪا آجياڻي واري تقرير ڪئي ان ۾ ھن لاڙڪاڻي شھر ۽ لاڙڪاڻي ضلعي تي تفصيل سان روشني وڌي آھي ۽ ان کان پوءِ ھن سنڌ ۾ بيچيني ۽ ڏوھن جي صورتحال، “ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ“، انصاف ،زراعت ۽ رسائي جي مسئلن تي ڏاڍو تفصيل سان ڳالھايو. ھن ڪانفرنس جي تمام اھم ڳالھ ھي ھئي تہ ڪانفرنس جي صدر اھو حڪم ڏنو ھيو تہ ڪانفرنس جي سموري ڪاروائي سنڌي ۾ ھلائي ويندي.
ھن ڪانفرنس ۾ جيڪي اھم سياستدان شريڪ ٿيا انهن جي نالن جو وچور تمام وڏو آھي. پر انهن مان ڪجه نالا ھي آھن.: ھرچند راءِ وشنداس، لوڪو مل چيلارام، گوپالداس جهمٽمل،سرائي شاھ محمد لاھوري، مول چند پيسو مل، عبدالعزيز، حافظ بار ائٽ لا، عبدالرحمان ڪراچيءَ وارو، ڀوڄسنگ، شمس الدين بلبل، جان محمد جوڻيجو، سنتداس منگهارام، رئيس عبداللہ خان تونيه.ڳڙھي ياسين وارو ماڌوداس، مٿراداس، ويرومل بيگراج، شاھنواز پيرزادو، شير سنگ، روھڙي جو تلسي داس، ڄيٺ مل پرسرام، ريجهو مل ايسر داس ھشمت راءِ ڇٻلاڻي وغيره.
ھن ڪانفرنس ۾ جن مسئلن تي ٺھراءَ پيش ڪيا ويا انهن جا موضوع ۽ مضمون ھن ريت آھن. سنڌ ۾ ڌاڙا، ڪرمنل پروسيجر ڪورٽ، رسائي ۽ لاپو، سيلف گورنمينٽ، ميونسپل بورڊن تي ميمبر ٿاڦڻ بدران چونڊن ذريعي چونڊون ڪرائڻ، ڍل جي معافي، ممبئي يونيورسٽي ۾ سنڌ جي نمائندگي، سکر بئراج جي تعمير، زرعي زمينن جي آب پاشي، اسلحو کڻي ھلڻ جي آزادي وغيره. انهن ٺھرائن ذريعي سنڌ جي امن امان،زراعت جي واڌاري ۽ نئين سياسي نظام لاڳو ڪرڻ بابت گھڻو ڪجه ڳالھايو ويو.
ڪانفرنس جي ٻئي ڏينهن تي،ڪانفرنس جي صدر سيلف گورنمينٽ جي موضوع تي ٺھراءُ پيش ڪيو جنهن ۾ ڪانگريس ۽ مسلم ليگ کان مطالبو ڪيو ويو تہ اھي ملڪ “ مڪاني حڪومت“ واري نظام تي اھم فيصلو ڪن ۽ حڪومت کان مطالبو ڪن تہ:
1. صوبن کي سياسي ۽ مالي خود مختياري ڏني وڃي.2. قانون ساز ادارن ۾ ميمبرن جو تعداد وڌايو وڃي ۽ انهن کي انتظامي ادارن تي نظر رکڻ جا اختيار ڏنا وڃن. 3. مڪاني حڪومت جي نظام کي اڃا بہ بھتر بڻايو وڃي.
ھيءَ اھا پھرين ڪانفرنس آھي جنهن ۾ سکر بئراج بابت ڏاڍو تفصيل سان ڳالھايو ويو ۽ ٺھراءَ ذريعي حڪومت کان مطالبو ڪيو ويو تہ سنڌ ۾ آبپاشيءَ جي نظام کي بھتر بڻائڻ لاءِ سکر بئراج ۽ روھڙي ڪئنال وارن پراجيڪٽس تي ڪم ڪيو وڃي ۽ انهي وقت تائين پنجاپ کي منع ڪئي وڃي تہ ھو سنڌو ندي مان پنهنجي لاءِ ڪي ڪئنال نہ ٺھرائي. انهي موقعي تي مقررن دانهن شڪايت ڪئي تہ پنجاپ وڏي عرصي کان وٺي سنڌ جو پاڻي ھڙپ ڪري رھيو آھي.
سنڌ پراونشل ڪانفرنسون جھڙوڪ سنڌي عوام جي پارليامينٽ جھڙو ڪردار ادا ڪنديون ھيون. ھر ڪنهن ڪانفرنس ۾ لڳ ڀڳ ٽيھارو کن ٺھراءَ پاس ٿيندا ھئا ۽ ھڪ ھڪ ٺھراءَ تي ٺھراءُ پيش ڪندڙ،ان کي ھٿي ڏيندڙ ۽ ٻيا ڪيترا ميمبر ڏاڍو تفصيل سان ڳالھائيندا ھئا. سنڌ ۾ جڏھن مسلم ليگ ۽ ڪانگريس ڀرپور نموني سان پاڻ کي فعال نہ بڻايو ھيو ۽ انهن اڃا سياسي حوالي سان پير پختا نہ ڪيا ھئا تہ ان وقت انھي خال کي سنڌ پراونشل ڪانفرنسون پورو ڪنديون آيون. 1920 تائين سواءِ “ ھوم رول ليگ“ جي باقي سموريون سياسي ماحول ۽ ڪلچر انهن ڪانفرنسن ئي پيدا ڪيو. ان ڪري 1885 کان وٺي 1920 تائين سنڌ جي سياست کي سمجهڻ ۾ ھنن ڪانفرنسن جو مطالعو ضروري آھي. گل حيات انهي اھم ۽ ناياب سياسي خزاني کي ڇپائڻ جي سگه نہ ساريندي پنهنجي ويب سائيٽ تي اپ لوڊ ڪيو آھي. جنهن ڳالھ تي اسان کي فخر آھي ۽ اڄ اھا بہ خوشي محسوس ڪيان ٿو تہ جيڪو مواد محققن ۽ سنڌ جي تاريخ جي عاشقن کان اوجهل ھيو اھو اسان سھيڙي ۽ سموھي پنهنجي ماروئڙن سان ونڊيو آھي.

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

 

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

Centuries old my Sindhi language flourished on its own.It remained the language of people, by the people and for the people.Till kalhora period, no any Government sponserd Sindhi language.He was abu al Hassan sindhi, who developed script.shah latif bhittai made the sindhi language as an important and popular language of people. It was in the British period when Government took two major steps.one was to make compulsory for Gornment servants to read and speak Sindhi, other decision was to approve the script of sindhi language in 1853.District officers britishers as wel as local, did an excellent job to promote sindhi language.Rao Bahadur Chainrai Bulchand was deputy collector he compiled “A Glossry Of Sindhi Words In Common Use In Official Correspondence” it was published under the orders of the Commisioner in sindh and it was printed at the commissioners printing press Karachi in 1931.this is a wonderful work and to be ‘re printed by the Sindhi language Authorty or any other institution.Gul Hayat can provide copy, if requested.The book is in our labirary (mumtaz pathan)

سنڌي ٻولي ننڍي کنڊ جي اھا پھرين ۽ واحد ٻولي آھي جنهن ۾ قرآن شريف جي ڪجھہ آيتن جو ترجمو ٿيو. ھيءَ ٻولي سنڌ واسين کي پنهنجي ماءُ جي جھوليءَ مان ملي.ڪنهن بہ سرڪار ان جي سرپرستي نہ ڪئي ان ھوندي بہ سنڌي ٻوليءَ پنهنجي حيثيت مڃرائي.
1700 ۾ مخدوم ابوالحسن لپي جوڙي ۽ شاهه لطيف پنهنجي شاعري ذريعي ٻولي کي دنيا جي عظيم ۽ شاھوڪار ٻولين جي صف ۾ آڻي بيھاريو. 1853 ۾ سنڌي ٻولي جي لپي ٺھي تہ ڏيھي توڙي پرڏيھي سرڪاري ملازمن ان جي ترقي ۽ واڌاري لاءِ ڪوششون ورتيون.1931 ۾ راءِ بھادر چين راءِ بولچند ھي ڪتاب مرتب ڪيو جنهن ۾ اھي سنڌي لفظ ڏنا ويا آھن جن جو سرڪاري لک پڙھ ۾ گھڻو استعمال ٿيندو ھيو.ھن ڪتاب کي ٻيھر ڇپجڻ کپي ۽ ان سلسلي ۾ جيڪڏھن ڪنهن اداري کي ھن ڪتاب جي ضرورت پوي تہ اسان ڏيڻ لاءِ تيار آھيون.ھي ڪتاب گل حيات ۾ موجود آھي.(ممتاز)

ممتاز پٺاڻ

(گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان)

سنڌ، علم ادب ۽ ثقافت جي حوالي سان نھايت سرسبز ڌرتي آھي. ڪو ڏينهن خالي ڪونهي جڏھن ھتي ڪا علمي ادبي ۽ثقافتي سرگرمي نہ ٿيندي ھجي. اسان وٽ ادارا گھٽ آھن،ۡ ۽ جيڪڏھن آھن تہ انهن مان گھڻن کي غير فعاليءَ جي بي پاڙي ول وڪوڙي وئي آھي.ھونئن نہ تہ انهن علمي، ادبي ۽ ثقافتي سرگرمين تي ھفتي ۾ ٻٽي ڪتاب لکي ڇپرائي سگهجن ٿا.پر “اپڻي گھوٽ تہ نشا ٿوين“ ،مصداق ماروئڙن کي پنهنجي مڙسي ڪرڻي پوندي.
گل حيات ادارو شروع کان وٺي ھڪ نعرو ڏنو ۽ ان تي عمل ڪري ڏيکاريو،جيڪو آھي “ ردي ڏيو ۽ تاريخ وٺو“. بابا سائين جڏھن گل حيات قائم ڪيو تہ پھرين ڏينهن کان وٺي اھا ڪوشش ڪئي وئي تہ جيئن ۽ جتان ڪو تاريخي اھميت وارو مواد ملي تہ انهي کي حاصل ڪري رکيو وڃي. جڏھن بابا سائين ڪراچي ۾ ليڪچرار ھيو تہ انهي زماني ۾ پاڪستان ٽيليوزن جو سينٽر ڪراچي ۾ کليو.بابا سائين شروعاتي ڏينهن ۾ “ ٽاڪ شوز“ مھمان طور شرڪتون ڪيون ۽ پوءِ “ اونداھيءَ جا اولڙا“ نالي ھڪ ڊرامو لکيو جيڪو پسند ڪيو ويو ھو ۽ ڪجه دفعا ٻيھر بہ ڏيکاريو ويو ھو. ٽي وي ڊرامن جي حوالي سان بابا سائين ھڪ نئون تجربو ھي ڪيو جو بنان ڊائلاگ جي اڌ ڪلاڪ جو ھڪ ڊرامو لکيائين جنهن جو مسودو ڪنهن پروڊيوسر کان ھيٺ مٿي ٿي ويو.
بابا سائين جڏھن ٽي وي تي ويندو ھيو تہ عبدالڪريم بلوچ، ممتاز مرزا، بيدل مسرور ۽ محمد بخش سميجو اتي ملازمت ڪندا ھئا. بابا سائين جون سانڻن ڪچھريون ٿيون ۽ کين اھو ٻڌائيندو ۽ صلاحون ڏيندو ھيو تہ ٽي وي جي سمورن پروگرامن جون سي ڊيون ٺاھيون وڃن ۽ جيڪي مسودا“ ڊراما اسڪرپٽ“ جي صورت ۾ اداڪارن کي ورھائي ڏنا وڃن ٿا، انهن جون ڪاپيون ٽي وي جي لائبريري ۾ محفوظ ڪيون وڃن.
بابا سائين اچي گل حيات ٺاھيو ۽ ان کان پوءِ جڏھن بہ ڪراچي ويندو ھو تہ مختلف پروڊيوسرن سان ملي ساڳي ڳالھ ورجائيندو ھيو.بيدل مسرور نہ رڳو بھترين راڳي آھي پر ھن ۾ سنڌ دوستئ ۽ ادب دوستئ جو رنگ پڻ نظر ايندو آھي.کيس بابا سائين جون صلاحون ۽ گذارشون پسند آيون ۽ ھن جي ڪوششن ۽ ٻين پروڊيوسرن جي سھڪار سان اسان ڪجه ٽي وي ڊرامن جا اسڪرپٽس حاصل ڪري ورتا ۽ اھي گل حيات ۾ موجود آھن. وڌيڪ ڳالھ ڪرڻ کان اڳ آئون مناسب ٿو سمجهان تہ گل حيات ۾ موجود ٽي ڊرامن جي اسڪرپٽس جو وچور پڙھندڙن اڳيان پيش ڪريان. پر ھي ٻڌائيندو ھلان تہ اڄوڪي پوسٽ ۾ جيڪا تصوير ڏني اٿم، اھا گل حيات ۾ موجود اسڪرپٽس مان کنئين اٿم. جيڪي اسان وٽ ٽي وي ڊرامن جا اسڪرپٽس پيا آھن، انهن مان ڪي اڻ پورا آھن تہ ڪي وري پورا آھن. اچو لسٽ ملاحظہ ڪريو: 1.“دل جي دنيا( امر جليل) 2. “ جيون سارو سور“ ( نثار آگاڻي) 3. “ معمو“ ( مھہ جبي بينا مسرور) 4. “ ريشمي ڄار“ ( منير چانڊيو) 5. “ ڪاڪ محل“ ( شمشيرالحيدري) 6.“ سچ“ ( ڪيھر شوڪت ) 7.“ فرمانبردار“ ( امر جليل) 8 .“ سچائي جوعڪس“ ( ممتاز مرزا) 9 . “ چانس“ ( امداد حسيني) 10.“ نصيب“ ( شاھنواز سوڍر) 11. “ جيون ڪائي ڇولي“ ( فدا حسين) 12. “ انٽرويو“ ( قمر شھباز) 13.“ قلم نمبر“( يار محمد شاھہ ) 14.“ باک“ ( شوڪت حسين شورو) 15.“ ناٽڪ رنگ“( نثار آگاڻي) 16. جيئري پيڙا“( پيشڪش محمد بخش سميجو) 17. “ پڇتاءُ“ ( انور جوکيو) ۽ 18. “ پاڙي ناھ پروڙ“ ( سليم جمالي“ .
ريڊيو،ٽي وي ۽ اخبار سنڌ جي ٻوليءَ، علم ادب،ثقافت ۽ تاريخي مواد جا بنيادي مرڪز آھن.ريڊيو ۽ ٽي وي تي ڪيترائي فنڪار ۽ صداڪار پنهنجا جوھر ڏيکارن ٿا ڊراما ٻنهي ھنڌن تان نشر ٿين ٿا. مرحوم ممتاز مرزا “ ھڪ رات “ جي عنوان سان ڪن ڊرامن کي محفوظ ڪيو ۽ ڪوثر ٻرڙي وري “فن ۽ فنڪار“ ڪتاب لکي ڪيترن فنڪارن کي تاريخ جي ورقن ۾ محفوظ ڪري ڇڏيو . ريڊيو ۽ ٽي وي تي جيڪي اسڪرپٽس پڙھيا وڃن ٿا انهن کي اھي ئي ادارا سھيڙي ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي سگهن ٿا.اھڙي ريت اخبارن ۾ روزانو ڏاڍو اھم ۽ قيمتي مواد شايع ٿئي ٿو جنهن جي چونڊ ڪري ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي سگهجي ٿو. اھو ڪم اخبارن وارا پاڻ ئي ڪري سگهن ٿا ڇو تہ اھڙيون روايتون سنڌ جي تاريخ ۾ موجود آھن .پرمانند ميوارام پنهنجي اخبار “جوت“ مان مضمون چونڊي “ گل ڦل “ نالي ڪتاب جي صورت ۾ ڇپرايا.اھڙي طرح “ ھيري جون ڪڻيون“ ساڌو ھيرانند جي لکڻين جو مجموعو آھي جيڪي اڳ ۾ اخبار ۾ ڇپيون.
اسان کان جيڪو پڳو آھي انهي مطابق مواد ۽ معلومات کي گڏ ڪيو آھي.پر گوڏن ھيٺان لڪائي نہ رکيو آھي.مون جو ھي سلسلو شروع ڪيو آھي ان جو اھم مقصد ۽ مطلب بہ ھيءُآھي تہ گل حيات جي ميڙي چونڊي کان مان سڄڻن کي واقف ڪندو رھان.( ممتاز پٺاڻ)