My Blog

Category: REVIEW OF BOOKS BY MUMTAZ PATHAN

  • الوحيد اخبار ۽ مسجد منزلگاه تحريڪ

    الوحيد اخبار ۽ مسجد منزلگاه تحريڪ

    ممتاز علي پٺاڻ.

    “الوحيد اخبار ۽ مسجد منزلگاه تحريڪ”.
         facebook 1712320602674 71819931530820876521   تاريخي اهميت وارو مواد ڪيئن ڪڍجي ۽ ڪيئن محفوظ ڪجي, اهو پڇڻو ۽ سمجهڻو هجي تہ گل حيات ۽ بابا ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جي ڪم کي ڏسجي. 
    تاريخ نويسيءَ کان اسان جا محقق ۽ ليکڪ اڃا ڪوهين پري آھن. سڀ کان اهم ۽ سڀ کان پهريون ڪم هيءُ آھي تہ اسان واقعن, شخصيتن, پارٽين, تنظيمن ۽ ادارن بابت مواد ۽ معلومات گڏ ڪريون. ڇو تہ مواد هوندو تہ بهتر نموني سان لکي سگهبو. ن تہ جڏهن بہ لکبو تہ اهو اڌورو ۽ اڻپورو هوندو. اسان وٽ ايئن ئي پيو ٿئي.
            اخبارون مواد ۽ معلومات حاصل ڪرڻ جو بنيادي ذريعو ٿينديون آھن. بابا سائين انگريزن جي دور جون مکيہ اخبارون پڙھيون ۽ انھن مان نوٽس/مواد/معلومات ورتي. بابا اهو ڪم ايئن ڪيو آھي, جو شايد جن بہ نہ ڪري سگهي. مثال هن “ڊيلي گزيٽ” اخبار 1884 کان 1947 تائين صفحو صفحو پڙھيو. اهڙيءَ ريت “الوحيد” اخبار وري 1920 کان 1947 تائين ورق ورق پڙھي ۽ ان مان موضوع وار مواد ڪڍيو.
        “الوحيد” جڏهن مسلم ليگ جو آرگن بڻي تہ هن اخبار ۾ ”مسجد منزلگاه” بابت کوڙ سارو مواد ڇپيو ۽ اهو سمورو مواد گل حيات ۾ موجود آهي. انھيءَ مواد مان ٿورو مواد پڙھندڙن اڳيان پيش ڪريان ٿو:
     الوحيد، جلد ارڙهون، نمبر 189، 23 آگسٽ 1939ع، ص 4.
    ……………………………………………………………
    مسجد منزل گاهہ
    500 مجاهدن اڳيان مسجد جي احاطي جو دروازو کلي پيو. مجاهد مسجد اندر داخل ٿي ويا. هو بنا کاڌي پيتي جي سمورو وقت مسجد ۾ ويٺا رهيا. رات جو 5 سئو  مجاهدن کي پوليس لارين ۾ ڀري شهر جي ٻاهران ڇڏي آئي. مسلم ليڊرن جو سرڪار کي چتاءُ، ستياگرهين جي رهڻ لاءِ ڪو انتظام ڪريو نہ تہ سموري جوابداري مٿن پوندي. (خاص تار)
    مجاهدن جو هڪ جٿو 3 سئو والنٽيئرن جو مسجد منزل گاهہ جي دروازي اڳيان اچي گڏ ٿيو. جٿي جي ڀيڙ ڪري دروازو کلي پيو سمورا والنٽيئر اندر گهڙي پيا. احراري ستياگره چڱو بهرو وٺي رهيا آهن ۽ ٻن ڏينهن اندر 5 سئو گرفتار ٿي چڪا آهن. (11 بجي رات (خاص تار)
    وزيرن ۽ سندن حمايتن ميمبرن جي درن تي سول نافرماني ڪئي وڃي. سول نافرماني سکر جي ڊڪٽيٽر جو حڪم (خاص تار)
    سکر 3 شيخ واجد علي مسجد منزل گاهہ جي ڊڪٽيٽر مسٽر علي محمد راشديءَ کي اجازت ڏني آهي تہ مسلمان وزيرن ۽ سندن حمايتي ميمبرن جي گهرن تي هو مٿئين مقصد لاءِ ڪراچيءَ ۾ ستياگرهي مرڪز کولين اهڙيءَ طرح مسٽر جي ايم سيد کي نواب شاهہ ۾ ۽ سيد خير شاهہ ۽ سرهندي بزرگن کي حيدرآباد ۾ مرڪزن کولڻ لاءِ هدايتون ڪيون ويون آهن. ميرپورخاص جي مرڪز جو بہ انتظام ڪيو ويو آهي.
    وزيراعظم جي شڪارپور واري جاءِ تي هن وقت کان وٺي مظاهرو شروع ڪيو ويو آهي. اڄ صبح جو 10 بجي تائين 220 والنٽيئر گرفتار ٿي چڪا آهن.
    مسجد منزل گاهہ بابت هندو اخبارن جي فرقيوارانہ ڪوڙي پروپيگنڊا، مسلمان مجاهدن معافي ڪا نہ ورتي آهي. سمورو وقت پرامن نموني ۾ ستياگرهہ هلي رهيو آهي.
    هندو اخبارن جي ڪوڙن تي هرگز اعتبار ڪرڻ نہ گهرجي. (خاص تار)
    گذريل ڏينهن چئن ڏينهن اندر مسجد منزل گاهہ جي سول نافرماني ۾ مجاهدن نهايت حيرت انگيز نموني ۾ سمورو وقت بلڪل عدم تشدد ۽ غير فرقيوارانہ روش ۽ منظم طريقي تي رهيا آهن. حالانڪ جيل جي اندر يا جيل کان ٻاهر کين گرمي ۽ بک جو سخت مقابلو ڪرڻو پيو آهي.
    اخبار سنڌ آبزرور ۾ ستياگرهہ تحريڪ بابت جيڪي بہ خبرون شايع ٿيون آهن سي بلڪل شرارت انگيز آهن. جنهن ڪري ممڪن آهي تہ آئينده هلي حالتون فرقيوارانہ رنگ اختيار ڪن. 3 آڪٽوبر واري پرچي ۾ ستياگرهہ بابت سمورا ليک غلط آهن. سنڌ آبزور مسجد جي پرامن ۽ عدم تشدد واري ستياگره کي بدانتظامي وارو انڌاڌنڌ سڏيو آهي. هوڏانهن اوم منڊلي ۽ هنومان مندر جي هندن واري ستياگرهہ جي خوب حمايت ڪئي هئائين. هن هي ب لکيو آهي تہ (1) ستياگرهين 144 قلم واپس وٺڻ مان فائدو ورتو ۽ (2) آل انڊيا مسلم ليگ ستياگره جي اجازت ڪا نہ ڏني آهي ۽ (3) ڪن والنٽيئر، معافي ورتي آهي مگر اهي سموريون ڳالهيون آبزرور جون بلڪل غلط ۽ بي بنياد آهن.
    ستياگرهہ تڏهن ئي شروع ڪيو ويو جڏهن وزيراعظم مسلمانن جي جائز مطالبن قبول ڪرڻ انڪار ڪيو. ان ۾ شڪ ڪو ن آهي تہ پهرين تاريخ شروع ۾ ستياگره مهمل رکيو ويو هو. آخر وزيراعظم جي آخرين جواب کانپوءِ ستياگرهہ جاري ڪيو ويو.
    ان کانسواءِ سنڌ آبزرور هي بہ لکيو آهي تہ اگرچہ واري ڪائونسل ٽوڙي ويئي  آهي تہ بہ ڪنهن ميمبر استعيفيَ ڪا نہ ڏني آهي. هوڏانهن اها خبر بہ بلڪل غلط آهي. هندو اخبارن جي اهڙي پروپيگنڊا ماڻهن ۾ غير ضروري ڊپ ۽ مونجهاري پيدا ڪندي جا صوبا جي مفاد جي بلڪل خلاف آهي. هندو خاطو پنهنجن اخبارن کي بلڪل ڪوڙيون خبرون موڪلي رهيا آهن. جن تي اعتبار ڪرڻ نہ گهرجي. هندو اخبارون اسان جون ڏنل خبرون بالڪل شايع نٿيون ڪن.
    سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص 8.
    ……………………………………………………………
    مسجد منزل ستياگرهہ جي پهرين ڊڪٽيٽر جو پير الاهي بخش ڏي خط
    منزل گاهہ ستياگره ڪميٽيءَ جي پهرئين ڊڪٽيٽر مسٽر واجد علي شيخ پير الاهي بخش تعليمي وزير کي خط لکيو آهي تہ اوهان کي سڌ آهي تہ ڪنهن لاچاري حالتن هيٺ مسلمانن کي منزل گاهہ حاصل ڪرڻ لاءِ ستياهہ گرهه جي باهہ مان لنگهڻو پيو آهي. اسان کي رواجي انصاف بہ الهہ بخش وزارت جي هٿ هيٺ نٿو ڏنو وڃي. انهيءَ ڪري مسلمانن جي پاران اوهان کي عرض ڪندس تہ اوهين وزيريءَ جي عهدي جي استعيفيَ ڏيئي اچو. جيڪڏهن 10 آڪٽوبر اندر استعيفيَ نہ ڏيندا تہ اسان کي لاچار توهان جي درن تي ستياگرهہ ڪرڻو پوندو، جيئن توهان کي سڌ پوي تہ اوهان مسلمانن ڏانهن ڪهڙو بي پرواهہ رهيا آهيو.
    پير الاهي بخش جو جواب
    پير الاهي انهيءَ جي جواب ۾ مسٽر واجد علي شيخ کي پير صاحب لکيو آهي تہ اوهان جي خط مان اوهان جو مشڪور آهيان جو اوهان مون کي لکيو آهي تہ مسلمانن جو سڏ اونائي مان استعيفيٰ ڏيان ڇاڪاڻ تہ منزل کان مسجد مسلمانن کي نٿي موٽائي وڃي. مان انهيءَ ڳالهہ کان واقف آهيان تہ مان خدا ڏانهن ۽ انهن مسلمانن ڏانهن جوابدار آهيان جن مسلمانن جو مان عيوضي آهيان. اوهان جي خط پهچڻ کان اڳيئي مون انهيءَ باري ۾ مقدم کنيا آهن ۽ مان پنهنجن ساٿين کي باز آڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان. جيڪڏهن انصاف نہ مليو تہ مان پاڻ کي مسلمانن جي حوالي ڪندس ۽ هنن جي راءِ جي خلاف نہ هلندس. مان اسيمبليءَ جي دوستن کي بہ انهيءَ باري ۾ گهرايان ٿو ۽ هنن سان بہ صلاح ڪريان ٿو.
    وڌيڪ جاچ ڪندي معلوم ٿو ٿئي تہ اهو ناممڪن نہ آهي تہ سر غلام حسين  بہ پنهنجي عهدي جي استعيفيٰ ڏئي. (هه)
    سال ارڙهون، نمبر 225، 5 آڪٽوبر 1939ع، ص1.
    ………………………………………………………………..
    ستيا گرهہ جي مجاهدن جو شوق جهاد
    هڪ هزار مجاهد جيڪب آباد ضلعي مان سکر روانا.
    جيڪب آباد 5
    ڪشمور، ڪنڌڪوٽ، ٺل کان 500 مجاهد اڄ 2 بجي ڇوٽي گاڏيءَ مان هتي لٿا. انهن مان 355 مجاهد 3 بجي واري ٽرين ۾ سکر ڏانهن ستياگرهہ لاءِ روانا ٿيا.
    مجاهدن کي الله اڪبر جي نعرن سان الوداع ڪيو ويو.
    ان کانسواءِ 500 ٻيا مجاهد ساڳين شهرن مان لارين ۽ خشڪيءَ جي رستي سکر ڏانهن روانا ٿي چڪا آهن. اهي سڀئي مجاهد پير صاحب ڀرچونڊي شريف جا مريد آهن. (خاطو)
    سال ارڙهون، نمبر 227،  8 آڪٽوبر 1939، ص 4.
    ………………………………………………………..
    مسجد منزل گاهہ سکر تي ملٽري پهچي وئي.
     مسلمانن کي مسجد خالي ڪرڻ لاءِ حڪم.
    سنڌ ۽ ڪراچيءَ جي مسلمانن ۾ جوش ۽ اضطراب مسٽر عبدالستار پيرزاده چيف پارليامينٽري سيڪريٽري جي احتجاجانہ استعيفيٰ.
    سال ارڙهون، نمبر230، 11 آڪٽوبر 1939ع، ص 1.
  • سنڌ جي انگريزي شاعري”-بابا سائينءَ جو اڻ ڇپيل, مگر ويب تي رکيل ڪتاب

    سنڌ جي انگريزي شاعري”-بابا سائينءَ جو اڻ ڇپيل, مگر ويب تي رکيل ڪتاب

    ممتاز علي پٺاڻ.
    “سنڌ جي انگريزي شاعري”-بابا سائينءَ جو اڻ ڇپيل, مگر ويب تي رکيل ڪتاب.

            facebook 1712567312008 7183027927028530853بابا ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ کي ڪتابن ڇپرائڻ جو شوق ڪونھي. هن جو گهڻو توجھہ سنڌ جي تاريخي اهميت واري مواد کي گڏ ڪري ترتيب ڏئي رکڻ تي آھي. هن ڪيترن موضوعن تي مواد مرتب ڪيو آھي, جيڪڏهن اهو ڪتابي صورت ۾ ڇپرائجي تہ شايد ڪنھن ليکڪ/مرتب جا ايترا ڪتاب ڪونہ ٿيندا, جيڪي بابا جا آھن. ڪنهن کي يقين نہ اچي تہ گل حيات ۾ اچي انھن مرتب ڪيل ڪتابن جون هارڊ ڪاپيون ڏسي. مان هيءَ ڳالھہ نہ ٿو ڪريان تہ منھنجي والد صاحب گهڻا ڪتاب لکيا  ۽ مرتب ڪيا آھن. پر, ايترو ضرور چوندس تہ سنڌ ۽ سنڌ جي هن سچي عاشق جو ڪم معيار ۽ مقدار جي حساب سان بي مثال آھي. بابا ايترو ڪم ڪيو آھي, جيترو ڪن ادارن نہ ڪيو آھي. مان بابا جي ڪا تعريف نہ ٿو ڪريان, پر ليکڪن ۽ محققن جو توجھہ ٿو ڇڪرائڻ گهران تہ هڪ ماڻھو اڪيلي سر وڏو ڪم ڪري سگهي ٿو ۽ نوجوانن کي بابا جي محنت ۽ محبت مان اتساه وٺڻ گهرجي.

    English Poetry of Sindh
    “سنڌ جي انگريزي شاعري” ڪتاب ڇپيل ناهي, پر 113 صفحن جو هي ڪتاب گل حيات جي ويب سائيٽ تي رکيو ويو آھي. انگريزن جي ابتدائي دور کان وٺي ويندي 1947 تائين سنڌ ۾ جيڪا انگريزيءَ ۾ شاعري ڪئي وئي, هن ڪتاب ۾ اها ڏني وئي آھي. هن موضوع تي هي پهريون ڪتاب آھي.
        هن ڪتاب ۾ جيڪا آڳاٽي انگريزي شاعري ڏني وئي آھي, ان جو عنوان آھي:
    “A Song of the 22nd Regiment”
       غالبن هيءَ پهرين شاعري آھي. ان ۾ مياڻيءَ جي جنگ جو ذڪر ڪيل آھي ۽ نڀاڳي نيپيئر کي منسوب ڪيل آھي. هيءَ شاعري ڪراچيءَ جي انگريزي اخبار “سنڌ گزيٽ” جي 14 فيبروري 1886 ۾ ڇپي هئي. اها اخبار پوءِ ”ڊيلي گزيٽ” جي نالي سان مشھور ٿي. بابا اها سموري اخبار 1947 تائين ورق ورق ڪري پڙهي هئي ۽ ان مان مواد ڪڍيو هو.
    “سنڌ جي انگريزي شاعري” وارو مواد فقط “ڊيلي گزيٽ” مان ئي نہ ورتو ويو آھي. اهو ٻين اخبارن, رسالن ۽ ڪتابن مان بہ هٿ ڪيو ويو آھي ۽ ان جا حوالا پڻ ڏنا ويا آھن. انھيءَ ڪتاب مان شاعريءَ جو هڪ اڌ مثال هتي پيش ڪريان ٿو:
          (1)
    The Jacobabad Week-Christmas, 1884
    These “Weeks” are a weakness in Sindh,
    so I learn
    Hyderabad and Karachi each have their turn,
    But the best tumasha they over have had
    Was Christmas week this year at Jacobabad.
    Ladies and gentlemen, servants and nags,
    extra Lsts., horse-boxes, baggage and bags,
    The railway officials were driven quite mad
    By traffic all going towards Jacobabad.
    Mem sahibs and sahibs,
    spinsters and mashers
    Doctors, civilians, gunners and slashers,
    From Karachi, Quetta, Shikarpur, Hyderabad,
    Had taken their tickets to Jacobabad.
    To tell all that happened when we got there
    Would take up more time than I have to spare,
    So I’ll merely mention, and then I’ll be done,
    The events which caused us such capitol fun.
    There was racing and chasing
    in tops and silk Jackets;
    Badminton, billiards, tennis, polo and racquets;
    There was pigsticking too, and,
    I’m glad to report,
    With a good show of spears
    and good show of sport.
    An “At-Home” was given by the gallant 1st Sindh Horse,
    Another by the “2nd” as a matter of course;
    A third-the 1st Belooch ball-made
    up the number,
    And valses and polkas deprived us of slumber.
    Too long it would take me,
    nor might it please,
    To speak of the dinners, suppers, and teas;
    But all visitors this year I’m sure would be glad
    To spend Christmas week
    next year at Jacobabad.
    (2)
    Birth of Sind
                                
    Ages ago the soil where on we tread.
    Lay at the bottom of the Tethys Sea,
    Whose water ebbed and flowed right royally.
    From arav’lli’s heights to far-off Tibet’s spread,
    Till some mysterious crust move, by and by,
    Thrust up Himalayas thrice and give to Sind.
    A chance re-birth a pride of concient ind;
    Would that dear Sind may ever rise so high!
    O& Sea born land! How long the Punjab founts
    Have made thy fossil’d sub soils richer far
    With salts and debris from the mount of mounts,
    To thrive with waters from the sukkar bar!
    Grow likewise rich in all the human ways
    That kindred nation sings the songs of Praise.
    (3)
    THE PRISONED PEACOCK.
    The prisoned peacock in the cage, _
        Not in its native woodlands free, _
    Within its ugly, iron bars,
         Is happy as can be.
    The peacock scorching in the sun,_
       Not in its beloved clouds and rain,_
    Beneath sun’s cruel, fury rays,
       Is joyous all amain…..
    For, even in sinister bars,
       Beneath a boundless, blazing sky
    The unassuming peahen yet,
        His mate is always by.
    And thrills of joy run through his quills,
    He opes his gorgeous fan-tail round,
    Aglint with skyey, rainbow hues,
    On earth so seldom found;
    Then struts to his poor, simple mate
        That naught of pride or power assumes
    And in an ecstasy, he folds
        Her in hi radiant plumes!
  • سماجي تنظيمن ۽ سماج سڌارڪن بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيندڙ مواد

    سماجي تنظيمن ۽ سماج سڌارڪن بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيندڙ مواد

    “گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان“
    “ سماجي تنظيمن ۽ سماج سڌارڪن بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيندڙ مواد.

      facebook 1712414717584 7182387899626434922 گل حيات انسٽيٽيوٽ ڪنهن سرڪاري، نيم سرڪاري يا درٻاري مالي خواه اخلاقي مدد کان سواءِ بي لوثيءَ سان تاريخي اھميت واري مواد جي ميڙي چونڊي ڪئي آھي. اسان جي محبتن ۽ خدمتن واريون ڳالھيون جڏھن ملڪي سرحدون ٽپي ويون تہ آمريڪا، برطانيه، ھالينڊ ۽ ھندستان کان ڪھي آيل عالمن کان علاوه سنڌ ۽ پاڪستان جي اڻ ڳڻين عالمن، دانشورن، سياسي اڳواڻن، مدبرن، صحافين ۽ سماجي ڪارڪنن ھن اداري جي پر خلوص خدمتن جي واکاڻ ڪئي آھي. اداري جي مڃتا جو اندازو انهي ڳالھہ مان لڳائي سگهجي ٿو تہ نيڌر لئنڊ ۾ قائم دنيا جي وڏي کان وڏي آرڪائيوز جي اداري “ انسٽيٽيوٽ فار سوشل ھسٽري“ اسان جي اداري سان الحاق ڪرڻ لاء خط و ڪتابت ڪئي.
    گل حيات وس پڳي ڪيترن ادارن جھڙوڪ سچل چيئر، انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، لطيف چيئر، سنڌي لئنگويج اٿارٽي جي مواد ۽ معلومات فراھم ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آھي. ھن اداري مان ڪيترا ماڻھون لاڀ پرائي ڊاڪٽر آف فلاسافي جي ڊگري وٺي چڪا آھن ۽ اھو سلسلو اڃا جاري آھي. 
       سنڌي سماج اسان جي سماجي سڌارڪن جي مۡحبتن ۽ خدمتن جي رنگ ۾ رتل آھي.انگريزن جي زماني ۾ خاص طور تي ھندن تہ سماجي خدمتن ۾ بي مثال ڪم ڪري ڏيکاريا. فقط ھڪ شھر شڪارپور کي ئي مثال ڪري وٺو، جنهن ۾ سيٺ اوڌوداس جڏھن اسپتال ٺھرائي ٿو تہ پنهنجو نالو انهي ڏاڪي ڏاڪي تي لکرائي ٿو جنهن تي چڙھي اسپتال ۾ ماڻھو اندر داخل ٿئي ٿو . ھن شھر ۾ “ سي اينڊ ايس ڪاليج“ آھي. جڏھن ڪاليج ٺھڻ لاءِ چندو گڏ ڪرڻ شروع ڪيو ويو تہ ٻن ھندن يعني چيلارام ۽ سيتل داس چندي ڏيڻ ۾ ھڪ ٻئي سان ريس ڪئي ۽ ھڪ ٻئي کان گوءِ کڻڻ  جي ڪوشش ڪئي تان جو پنچائت ويٺي ۽ ٻنھي کي ماٺ ڪرايائون  ۽ ڪاليج تي نالو ٻنھي جو رکيائون. جيئن تہ  چيلارام عمر ۾ وڏو ھو، ان ڪري ھن جي نالي جو پھريون حرف اڳ ۾ رکيائون ۽ سيتل داس ننڍو ھو جنهن جي نالي جو پھريون حرف پوءِ ۾ رکيائون. اندازو لڳايو تہ سماجي ڪم ۾ ريس ڪيئن ٿئي ٿي؟، ضد ڪيئن ٿئي ٿو؟ اھڙا مثال سنڌ کانسواءَ ٻيا ڪٿي ملندا. 
       گل حيات انسٽيٽيوٽ سماجي خدمتن ۽ سماجي سڌارڪن کي اھم موضوع ڄاڻي انهن بابت مواد ۽ معلومات جي ميڙي چونڊي پئي محفوظ ڪئي آھي. اوھان گل حيات جي ويب سائيٽ تي کوڙ سارن سماجي سڌارڪن جي زندگين جا احوال ۽ سندن سماجي خدمتن بابت گھڻو ڪجه پڙھي سگهندا. گل حيات ادارو انگريزن ڪي دور کان وٺي اڄوڪي دور تائين قائم ٿيل سماجي تنظيمن جي نالن جي ھڪ لسٽ ترتيب ڏني آھي، جيڪا طويل ترين لسٽ آھي ۽ ان ۾ ھزارين سماجي تنظيمن جا نالا ڏنا ويا آھن. اھڙي ريت  سماجي ڪارڪنن ۽ سڌارڪن جي نالن جي لسٽ پڻ جوڙي وئي آھي. منهنجي بابا ھن دور جي لڳ ڀڳ سمورين سماجي تنظيمن سان لاڳاپو قائم ڪيو ۽ ذاتي طور تي گذارشون ڪيون تہ اھي ميمبر شپ فارم جي فوٽواسٽيٽ ڪاپي گل حيات کي ڏين، پر ڪا جوڳي موٽ ڪان ملي جنهن جا وڏا روحاني راز ۽ ڪارڻ آھن. انهي ڪري جڏھن اسان اھڙي مواد گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي تہ لڳ ڀڳ سموري مکيه سماجي ڏي خط لکي گذارش ڪئي تہ پنهنجي تنظيم کي تاريخ جي ورقن ۾ امر بڻائڻ لاءِ اسان سان تعاون ڪيو ۽ ھن ريت معلومات ڏياري موڪليو: 
    1. تنظيم جي آئين، منشور ۽ رجسٽريشن سرٽيفڪيٽ جي ڪاپي.
    2. تنظيم طرفان شايع ڪرايل عيد ڪارڊن، دعوت نامن، ڪتابن، سوينئرس، پوسٽرن، پمفليٽن ۽ اسٽڪرن جي ڪاپي.
    3. پروگريس رپورٽن جي ڪاپي.
    4. اخبارن ۾ تنظيم بابت شايع ٿيل خبرن، تبصرن ۽ رپورٽن جي ڪٽنگ جي ڪاپي.
    5. وزيٽرس بوڪ جي فوٽو اسٽيٽ ڪاپي.
    6. منٽس بوڪ جي فوٽو اسٽيٽ ڪاپي.
    7. موجودن ۽ سابق عھديدارن جا ڪوائف ( نالو،ولديت، ذات، ڄمڻ جي تاريخ، ڄمڻ جو ھنڌ، تعليمي لياقتون، روزگار، تنظيم سان وابستگي، عھدي ملڻ جي تاريخ ۽ ايڊريس) 
    اسان جي سوين خطن ۽ گذارشن جو کڙ تيل ائين پئي نڪتو آھي جو موڪليل ڪبوتر جو تہ ڇا پر ان جي ڪنهن کنڀ جي بہ خبر نٿي پوي. اجتماعي ڪمن ۾ ، قومي ڪمن ۾ ۽ ھن جھڙن تحقيقي ڪمن ۾ عدم دلچسپي، مسھپ ۽ بخل جهڙوڪ اسان سنڌين جي قومي نفسيات جو حصو بڻجي چڪو آھي.پر مايوس ٿيڻ وارا اسان بہ ڪو نہ آھيون ۽ سالن کان مواد جي ميڙي چونڊي جاري آھي ۽ اڳتي بہ جاري رھندي. 
      مون اڄ ھن پوسٽ ۾ جيڪا تصوير ڏني آھي اھا 6 صفحن تي مشتمل اسان جي اپيل آھي جيڪا اسان سماجي تنظيمن ۽ سماجي سڌارڪن ڏانهن ڏياري موڪليندا آھيون.
    گل حيات اداري ۾ چڱين خاصين سماجي تنظيمن جو چڱو خاصو مواد موجود آھي، جن منجهان “سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن“ ۽ “ سڪ پريت“  جو مواد ٻين تنظيمن کان وڌيڪ آھي. انهن ٻنهي تنظيمن سان بابا سائين جو گھرو واسطو رھيو آھي. ان ڪري  انهن ٻنهي تنظيمن کان مواد وٺڻ ۾ اسان کي آساني ٿي آھي. “ سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن“ اھا پھرين تنظيم آھي جنهن بابا سائين کي پھريون گولڊ ميڊل ڏنو ھيو. بابا سائين ٻنهي تنظيمن جي پليٽ فارم تان ڪيترا ليڪچر بہ ڏنا ۽ انهن جي فنڪشنس ۾ مقالا بہ پڙھيا. ڪجه سال اڳ “ سنڌ گرجوئيٽس ايسوسيئيشن“ جي ڪراچي شاخ محترم اشرف کھاوڙ جي تحرڪ سان بابا کي ايوارڊ ڏنو ھيو. بيگم اشرف عباسي ۽ سندس پٽ حاجي منور عباسيءَ جن جي ٺاھيل ڪلھوڙا عباسي تنظيم بہ بابا سائين کي ميڊل ڏنا.  
          سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ سنڌ جي سماجي تنظيمن بابت خبرون شايع ٿينديون رھن ٿيون. ڪڏھن ڪڏھن تنظيمن وارا پنهنجي فنڪشن جو اکين ڏٺو احوال يا رپورٽ بہ شايع ڪندا آھن. اسان اھو اخباري مواد سالن کان وٺي گڏ ڪندا ويندا آھيون ۽ جنهن مان ڪيترا جلد ٺاھي ورتا اٿئون . منهنجي ھن پوسٽ لکڻ جو مقصد اھو آھي تہ سنگت کي ٻڌائي سگهان تہ گل حيات اداري ۾ انگريزين جي دور کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين سماجي تنظيمن ۽ سماج سڌارڪن بابت چڱو خاصو مواد موجود آھي. ڪڏھن بہ ڪنهن اداري يا فرد کي انهي مواد جي ضرورت محسوس ٿئي تہ گل حيات ۽ اسان جي دلين جا دروازا ھميشه کليل رھندا.( ممتاز پٺاڻ)
  • گل حيات ۾ ايم.آر.ڊيءَ بابت مواد

    گل حيات ۾ ايم.آر.ڊيءَ بابت مواد

    ممتاز علي پٺاڻ.

    “ گل حيات ۾ ايم.آر.ڊيءَ بابت مواد”.
       facebook 1712038039794 7180807998462892968 انگريزن جي زماني کان وٺي اڄوڪي دور تائين ڪيتريون تحريڪون هليون. مثال طور: سنڌ جي ممبئيءَ کان علحدگيءَ جي تحريڪ, عدم تعاون جي تحريڪ, هجرت تحريڪ, مسجد منزلگاه جي تحريڪ, اوم منڊليءَ خلاف تحريڪ, ون يونٽ خلاف تحريڪ ۽ ايم.آر.ڊيءَ جي تحريڪ. 
        انھن  تحريڪن مان ون يونٽ خلاف تحريڪ ۽ ايم.آر.ڊيءَ خلاف تحريڪن تي هڪ اڌ ڪتاب بہ لکيو ڇپيو آھي. پر انھن ڪتابن کي جامع ۽ غيرجانبدارانہ قلمي پورهيو چئي نہ ٿو سگهجي. ڇو تہ اهي فرد واحد جي ذاتي تجربن ۽ نامڪمل معلومات تي ٻڌل ڪتاب آھن.
       ڪنهن بہ موضوع تي ڪتاب لکڻ لاءِ بنيادي ڳالھہ  اها تہ انھيءَ موضوع تي پهريون گهربل معلومات گڏ ڪئي وڃي ۽ پوءِ ان جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري انھيءَ جي آڌار تي ڪتاب لکيو وڃي.
           مواد ۽ معلومات جي ميڙي چونڊيءَ جو اسان جي ليکڪن ۽ محققن کي شوق ۽ ذوق تمام گهٽ آھي. اسان جي ادارن ۽ لائبررين ۾ بہ اهڙو افعال ڪونهي تہ موضوعاتي مواد گڏ ڪري محققن حوالي ڪن. ڪيترين لائبررين جا تہ اڃان ڪئٽالاگ بہ مڪمل ڪونہ ٿيا آھن, جن کي ڏسي, محقق پنهنجي ڪم وارو مواد ڪڍي يا وٺي سگهن.
         اهي ڳالهيون ڳڻيندي, منھنجي والد صاحب ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ گل حيات انسٽيٽيوٽ ٺاهيو ۽ موضوعن تي مواد/معلومات گڏ ڪرڻ جي هڪ روايت قائم ڪئي. بابا نہ فقط مواد گڏ ڪيو آھي, پر ان کي تحقيقي تقاضائن مطابق مرتب بہ ڪري ڇڏيو آھي.
         اسان “ايم.آر.ڊيءَ” بابت گڏ ڪيل مواد جو مثال ڏيون ٿا. هيءَ تحريڪ هلي تہ ان بابت سنڌي, اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ خبرون, اداريا, پريس رليزون,خط ۽ سياستدانن جا بيان شايع ٿيا. ڪو ڏينھن ڪونھي, ڪا اخبار ڪانهي ۽ ڪو تحريڪي اڳواڻ يا ڪارڪن ڪونهي, جنهن کي نظر انداز ڪيو ويو هجي. ايم.آر.ڊيءَ تي گل حيات ۾ گڏ ڪيل مواد ٽيهن جلدن کان بہ مٿي آھي. انھيءَ مواد کي وري موضوعن ۾ ورهايو ويو آھي, جهڙوڪ:
    1. اڳواڻن جا بيان.
    2. ايم.آر.ڊيءَ جون سرگرميون.
    3. اخباري ايڊيٽوريل.
    4. ايم.آر.ڊي تحريڪ دوران ڪائونسلن تان ڏنل استعيفائون.
    5. ايم.آر.ڊي دوران ٿيل گرفتاريون.
    6. گرفتار ٿيل اڳواڻن ۽ ڪارڪنن کي مليل سزائون.
    7. ايم.آر.ڊي بابت سرڪاري موقوف وغيره.
         انھي مواد ۽ انھن موضوعن کي ڌيان ۾ رکي “ايم.آر.ڊي بابت انسائيڪلوپيڊيا” تيار ڪري سگهجي ٿي ۽ مٿي ڄاڻايل هڪ هڪ موضوع تي الڳ ڪتاب لکي سگهجي ٿو. 
          منھنجي والد انھيءَ سورس مٽيريل کي آڏو رکي, نوٽس وٺڻ ٺاهڻ شروع ڪيا. “گرفتاريون” واري موضوع تي جيئن نوٽس لکيا اٿس, ان جو ٿورو مثال هتي ڏيان ٿو:
    * غلام قادر جلباڻي (خانواهڻ, مورو ۾ مسلم ڪمرشل بئنڪ جا دروازا ڀڃڻ جي ڏوه ۾ کيس 15.8.1983 تي گرفتار ڪيو ويو.)
    * رئيس غلام مصطفا جتوئي
    (کيس 14.8.1983 تي ڪراچيءَ ۾ گرفتار ڪيو ويو)
    * سيد نور احمد شاه
    (هن 16.8.1983 تي نواب شاه ۾ پاڻ گرفتاري ڏني)
    * رئيس خان محمد جمالي
    ( هن 18.8.1983 تي ڳوٺ غلام محمد جماليءَ ۾ پاڻ گرفتاري ڏني)
    * رئيس غلام مصطفا جمالي
    (هن 18.8.1983 تي ڳوٺ غلام محمد جماليءَ ۾ پاڻ گرفتاري ڏني)
    * رئيس دلمراد جمالي
    (هن 18.8.1983 تي پاڻ ڳوٺ غلام محمد جماليءَ ۾ گرفتاري ڏني)
    * سيد مراد علي شاه 
    (هي ڀريا مان نوشھرو فيروز وڃي رهيو تہ کيس 17.8.1983 تي گرفتار ڪيو ويو)
    بابا ايئن ڪيترن ئي گرفتار ٿيل ماڻھن جي تفصيلي لسٽ مرتب ڪئي آهي ۽ هر هڪ انٽريءَ جو حوالو بہ ڏنو اٿس تہ اها معلومات ڪهڙيءَ اخبار مان ورتي وئي ۽ اها ڪهڙي تاريخ تي ڇپي.
         رسول بخش پليجو هن تحريڪ دوران جيل ۾ ھو ۽ اتي بيمار ٿي پيو. سڄيءَ سنڌ منجهان مطالبا ٿيا تہ سندس علاج ڪرايو وڃي. انھيءَ موضوع تي هڪ چڱو خاصو جلد موجود آھي.
          سنڌ گواه رهي تہ گل حيات/منھنجي بابا ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ سنڌ جي تاريخي اهميت واري مواد کي ڪيڏي نہ سليقي ۽ طريقي سان گڏ ڪيو آھي.
  • صحافي برادريءَ جي سنڌ ۾ تنظيم سازيءَ بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

    صحافي برادريءَ جي سنڌ ۾ تنظيم سازيءَ بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

    ممتاز علي پٺاڻ.
    ”گل حيات جي ميڙيءَ چونڊيءَ مان“
    “صحافي برادريءَ جي سنڌ ۾ تنظيم سازيءَ بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد“

    facebook 1712038492397 7180809896820802115صحافين وڏيون قربانيون ڏئي، حڪومتن سان ٽڪر کائي ۽ پارٽين جي دھشت گرديءَ وارن روين کي منهن ڏيندي سنڌ ۽ سنڌي عوام جي بي مثال خدمت ڪئي آھي. ھن برادريءَ پنهنجي قلم جي قوت سان تنگ نظريءَ جا ڪوٽ ڪيرايا ۽ ماڻھن جي نظرياتي تشخص جو تحفظ ڪيو ۽ سنڌ جي سورن جو مذڪور سچن ۽ چٽن لفظن ۾ دنيا جھان آڏو پيش ڪيو. ياد رهي تہ گل حيات اداري سنڌ جي پريس بابت مواد ۽ معلومات گڏ ڪرڻ جي نماڻي ڪوشش ڪئي آھي.
    “ صحافت“ جي عنوان سان اسان جي ويب سائيٽ تي سنڌ جي پريس بابت تمام گھڻو مواد رکيل آھي مثال طور1. شروع کان وٺي 1982 تائين سنڌي اخبارن ۽ رسالن جي لسٽ، 2. سنڌ جي نامور سوين ايڊيٽرن جا نالا، 3. اخبارن خلاف ٿيل مقدمن ۽ ڪيسن جا تفصيل، 4. مکيه صحافين جا سوانحي خاڪا ۽ 5. سال 1936 کان 1947 تائين سنڌ جي صحافت جي ڪارڪردگي بابت سرڪار جون مخفي رپورٽون وغيره. پاڻ کي “ ميان مٺو“ چوڻ مناسب ڪونھي پر ھي چوڻ منهنجو حق ٿئي ٿو تہ صحافت بابت اھڙو اھم ۽ ناياب مواد گل حيات کان سواءِ شايد ٻئي ھنڌ تي گھٽ نظر اچي.
    انهي مواد کانسواءِ ٻيو بہ گل حيات ۾ کوڙ سارو مواد پيو آھي جھڙوڪ: 1. سنڌ جي سمورن صحافين جي لسٽ، 2 . سنڌ جي سمورين پريس ڪلبن جي لسٽ 3. صحافت ۽ صحافين بابت انگريزي، اردو ۽ سنڌي اخبارن ۾ شايع ٿيل خبرون ۽ مضمون ۽ 4. سنڌ جي مکيه صحافين جي رپورٽن ۽ ڪالمن جا انفرادي فائيل .جيڪڏھن وقت مليو ۽ ذريعن وسيلن اجازت ڏني تہ انشا اللہ اھو مواد بہ اسان پنهنجي ويب سائيٽ تي اپلوڊ ڪنداسين . بهرحال اھو ھارڊ ڪاپي جي صورت ۾ گل حيات ۾ موجود آھي.
    گل حيات ادارو سنڌ جي سياسي، ادبي ۽ سماجي تنظيمن تي تمام وڏو ڪم ڪيو آھي ۽ اھو پڻ اسان جي ويب سائيٽ تي موجود آھي . پر جيتري قدر “ صحافتي تنظيمن “ جو تعلق آھي، ان بابت اڄ آئون “ سنڌ جنرلسٽس سوسائٽي“ جو ٿورو احوال ڏيندس جيڪا 31جولاءِ 1926 تي ڪراچي ۾ ٺاھي وئي ھئي. ھن جي آفيس جو دفتر ڪراچي جي اخبار “ نيو ٽائيمس“ ۾ کوليو ويو قاضي عبدالرحمان کي سوسائٽيءَ جو خزانچي مقرر ڪيو ويو ھيو ۽ پنياھہ، ايل اي آڏواڻي ۽ قاضي خدابخش تي مشتمل ھڪ ڪميٽي ٺاھي وئي ھئي تہ جيئن “سنڌ جنرلسٽس سوسائٽي“ لاءِ رولز ۽ ريگيووڍليشنس جو ڊرافٽ تيار ڪري.
    ھن تنظيم جي ٺھڻ کان پوءِ سنڌ جي سياستدانن کي بہ خيال آيو تہ اھي صحافين ۽ ھن سوسائٽي جي ميمبرن سان تفصيلي گڏجاڻيون ڪن. جيڪي صحافي ھن سنڌ جنرلسٽس سوسائٽيءَ جا سرگرم ميمبر ۽ عھديدار رھيا انهن جي نالن جو مختصر وچور ڏيڻ مناسب ٿيندو: قاضي عبدالرحمان( الوحيد)، ڪي پنھياءُ k .punniah ( سنڌ آبزرور)، پي . ايڇ.دستور ( پارسي سنسار)، ڊاڪٽر تاراچند لعلواڻي( قيصري)، ھري لعل ٺاڪر( ھتيشو)، ڊبليو اي مئٽ W A Mytt ( ڊيلي گزيٽ)، خانچند راھو مل ( سنڌ سڌار)، ٽي.ڪي .جيسواڻي ( نيو ٽائيمس)، احمد علي ( سنڌ زميندار، سکر)، حافظ فضل احمد ( شمشيرالسلام، ميھڙ)، محمد ھاشم مخلص ( مسلمان)، حڪيم عبدالخالق( ماھوار ترقي)، رئيس نجم الدين( اتحاد،نوابشاھہ)، محمد صادق( الحقيقت، لاڙڪاڻو)، نارائڻ چينرام( ھندو جاتي)، کيمچند ڊيٽارام( سنڌ واسي)، مولوي عبداللہ ( الجامع)، نھچلداس ( ھندو)، محمد سھراب( آفتاب، ڪراچي) ۽ قاضي خدابخش ( مسلم ايڊوڪيٽ).
    سنڌ جنرلسٽ سوسائٽيءَ پنهنجي ميمبرن جي لاءِ چئن واعدن تي ٻڌل ھڪ اقرار نامو ٺاھيو ۽ انهيءَ کي ميمبر ٿيڻ کان اڳ ۾ ڀرڻ ضروري ھيو انهي تفصيلي اقرار نامي ۾ چار ڳالھيون ھي ھيون1. تہ سنڌ ۾ امن ۽ ڀائيچاري لاءِ ڪم ڪندس، 2. فرقي وارانہ ماحول کي نہ پکيڙيندس، 3. غير مستند خبرون يا تبصرا نہ ھلائيندس، 4. سنڌ جنرلسٽ سوسائٽي جي اغراض و مقاصد تي سختي ۽ ايمانداريءَ سان عمل ڪندس ۽ انهن جي ڀڃڪڙي نہ ڪندس.
    سنڌي صحافين جي اھڙي شاندار ڪوششن جي سنڌ توڙي ھند ۾ واکاڻ ٿي. حيدرآباد دکن جي اخبار “ دکن بليٽن“ لکيو تہ
    “ We congratulate the journalists of Sindh on forming a Sindh Journalist Society for the express of purpose of preaching harmony and tranqilty among the various coummunties resident in their said province and for placing themselves to abdtain from all comments, criticism or insinuations which would tend to widen the breach between two great communities of the countries ….
    We commend this pledge of ( S.J.S ) and the action taken by the journalists of said to the Indian edited journals of Bengal and Allahabad in particular, and trust they will follow the brilliant and patriotic example set by Sindh.“
  • Some Features of Bureaucratic Administration in Sindh

    Some Features of Bureaucratic Administration in Sindh

    ممتاز علي پٺاڻ.
    “Some Features of Bureaucratic Administration in Sindh”facebook 1712150150358 7181278224252183091.
        گل حيات انسٽيٽيوٽ جيڪي نادر ۽ اڻ لڀ تاريخي اهميت وارا پمفليٽ, ڪتابڙا ۽ دستاويز گڏ ڪيا آھن, انھن ۾ انگريزيءَ ۾ لکيل ڪتابڙو
    Some Features of Bureaucratic Administration in Sindha
    بہ هڪ آھي. هي ڪتابڙو 1918 ۾ سنڌ پبلشنگ هائوس, حيدرآباد مان ڇپيو. هن پمفليٽ لکڻ جو مقصد اهو هئو تہ برطانوي قوم کي سنڌ جي سورن جا مذڪور ٻڌايا وڃن
         ھي پمفليٽ ٽن بابن تي مشتمل آھي. پهريون باب رئيس غلام محمد ڀرڳڙيءَ جي بيان تي مشتمل آھي. هن اهو بيان 1912 ۾ قائم ڪيل “رائيل ڪميشن” اڳيان ڏنو هو. پمفليٽ جي ٻيو باب رسائي ۽ لاپي بابت ممبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ ٿيل بحث تي آھي. هن بحث جي نتيجي ۾ سرڪار رسائيءَ ۽ لاپي بابت هڪ ڪميشن ويهاري هئي, جنهن سنڌ ۾ اچي مختلف ضلعن ۾ وڃي, وڏيرن ۽ زميندارن سان ملي رسائيءَ ۽ لاپي بابت بيان ورتا هئا ۽ هڪ هڪ ضلعي مان ورتل بيان الڳ الڳ ڪتابي صورت ۾ شايع ڪرايا هئا. انھن ڪتابن مان ڪجھ گل حيات ۾ موجود آھن. پمفليٽ جو ٽيون باب سر مانٽيگو ويب کي پيش ڪيل ميموريل آھي, جيڪو 1917 ۾ “سنڌ مسلم ليگ” ڏنو هو ۽ ان وقت سنڌ مسلم ليگ هڪ الڳ پارٽي هئي ۽ ان جو آل انڊيا مسلم ليگ سان ڪوبہ واسطو ڪونہ هو. ھن ۾ميموريل تي يوسف علي علي ڀائي (صدر), غلام علي چاڳلا ۽ حاجي عبدالله هارون جا نالا ڏنل آھن. 
    هن ڪتابڙي جو مهاڳ نامور سياستدان جيرامداس دولترام لکيو هو. جيرامداس دولترام اهو سنڌي سياستدان آھي, جيڪو ورهاڱي کان پوءِ انڊيا لڏي ويو هو ۽ کيس هڪ صوبي جو گورنر بڻايو ويو هو.
    سنڌ مسلم ليگ جيڪو ميموريل ڏنو هو, ان مان اقتباس هتي ڏيان ٿو:.
    Your Memorialists accord the fullest support to the joint Scheme of
    Reforms which has been prepared by the Indian Nation Congress and the
    All-India Moslem League as a first installment towards Self-Government.
    These two bodies are the real representatives of the people of India. Your
    Memorialists are convinced that the grant of the Reforms contained in the
    Scheme framed by them, will prove beneficial to the Mussalmans of Sind.
    Without going into the details of the Scheme which is already before you,
    your Memorialists wish only to observe that the general principle underlying
    it, which gives the people a determining a voice in the matters affecting the
    internal administration and the raising and disposal of revenues is, a very
    healthy one and must commend itself to acceptance by all lovers of liberty.
    Your Memorialists beg respectfully to urge that the Reforms mentioned in
    the Congress-League Scheme are urgently and immediately necessary for
    the people of India. Their introduction will enable the people to devote very
    large sums of money to education and the fostering of indigenous
    industries- the two things necessary for the Judicial and the Executive
    functions will go a great way to mitigate miscarriage of justice. Volunteering
    and military training will preserve and strengthen the martial spirit of
    Mussalmans which is last disappearing.
  • سوشلزم بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

    سوشلزم بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد

    “گل حيات جي گنج مان“
    “ سوشلزم بابت گل حيات ۾ گڏ ٿيل مواد“

    facebook 1711629169410 7179093071776665351

        ماڻھن جو خيال آھي تہ روس ۾ ڪميونسٽ حڪومت جي قيام کان پوءِ سنڌ  سوشلزم ۽ ڪميونزم جو اثر قبول ڪيو.بلاشڪ سوشلزم ۽ ڪميونزم سياسي نظريا آھن پر اھي سماجي روپ ۾ سنڌ جي سماج ۾ اوائل کان نظر اچن ٿا. مثال طور اسان چوندا آھيون تہ “ونڊي کاءُ ايمان پاءِ“ ھن جو مطلب بہ اھو آھي تہ ذريعن ۽ وسيلن تي انفرادي نہ پر اجتمائي حق کي سنڌي سماج اوليت ڏني ٿو. سنڌي سماج ۾ “خواھشن“ کان وڌيڪ “ضرورتن“ تي توجه ڏنو ويو آھي. ان ڪري  ماضي قريب تائين ڪرت ڪندڙ ماڻھون ٻئي ڪرت ڪندڙ ماڻھو کان نقدي معاوضو نہ وٺندو ھيو. لوھر حجم کان مفت ۾ وار ٺھرائيندو ھيو، حجم ڊکڻ کان مفت ۾ کٽون ٺھرائي ايندو ھيو. اھڙي ريت  ھاري بہ ھٿين خالي لوھر،واڍي،حجم،ڊکڻ ۽ رنگريز کان پنهنجو ڪم وٺي ايندو ھو. جڏھن بٽئي ٿيندي ھئي تہ ھر ڪنهن کي حصو ملندو ھيو. انهي نظام کي ھڪ نظرئي طور لاڳو ڪرڻ لاءِ شاھ عنايت شھيد پنهنجي جان جي قرباني ڏئي “ جو کيڙي سو کائي“ واري ڳالھ ڪئي.
        سنڌ دنيا جي قديم ترين قومن مان ھڪ آھي ان ڪري ھن قوم جا مشاھدا ۽ تجربا باقي ٻين قومن کان آڳاٽا آھن. ان ڪري سوشلزم يا ڪميونزم پوءِ جا نظريا آھن ۽ سنڌي سماج صدين کان وٺي “اجتماعيت“ جو عملي نمونو پيش ڪيو آھي.
       جديد ڪميونزم سنڌي سماج ۽ سياست تي ڪھڙو اثر وڌو؟ انهي سوال جي جواب جي جستجوءَ ۾ منهنجي والد  انگريزن جي دور جو تفصيلي مطالعو ڪيو ۽ ان بابت مواد گڏ ڪرڻ شروع ڪيو. 1926 ۾ ڪميونسٽ حڪومت  ۽ نظام جا اثر سنڌي ٻولي ۽ ادب تي پوڻ لڳا. اھو ئي سبب آھي جو ڄيٺمل پرسرام انهي سال “ ساميه واد“ ڪتاب لکيو جيڪو دراصل انگريزي مان ترجمو ڪيو ويو ھيو. ھن کان ترت پوءِ وشنو شرما “ ھندستان ڪيئن پائمال ٿيو“ نالي ڪتاب لکيو.ھي اھو دور ھيو جڏھن ھندستان جي وڏين پارٽين ھاريءَ ۽ پورھيت جي مسئلن تي سوچڻ شروع ڪيو ۽ پنهنجي پنهنجي پارٽي پروگرام ۾ انهي ڳالھ کي شامل ڪيو.گڏيل ھندستان ۾ ڪميونسٽ پارٽي بہ ٺھي چڪي ھئي. پر سنڌ ۾ سوشلزم يا ڪميونزم ھڪ سياسي نظرئي طور گھڻو پوءِ قبول ڪيا ويا . ليڪن ان دور جي اديبن ۽ ليکڪن سوشلزم ۽ ڪميونزم تي پنهنجي پنهنجي خيال سان لکيو.
    مون اڄوڪي پوسٽ ۾ بابا جي نوٽس جي ھڪ صفحي جي تصوير ڏني آھي ۽ اھا فيبروري 1927 جي ڪھاڻي ٻڌائي ٿي.   1927 کان وٺي 1947 تائين سنڌ ۾ ڪميونزم جي ڪھڙي ڪارڪردگي رھي؟ اھو تفصيل انهئ فائيل ۾ موجود آھي، جنهن منجهان مون ھڪ صفحي جي تصوير ڏني آھي.  فيبروري 1927 ۾ برٽش ڪميونسٽ پارٽي جو اڳواڻ سڪلت والا ڪراچي ۾ آيو ھو ۽ ڪنهن مشهور ڪميونسٽ ليڊر جو اھو سنڌ جو پھريون دورو ھيو. ھن جي اچڻ تي جھڙوڪ سنڌ جي نظرياتي حلقن ۾ ھل چل مچي وئي. ڪامريڊ سڪلت والا سنڌ ۾ آيو تہ انگريزي اخبارن نہ رڳو ھن خلاف ھاءِ گھوڙا مچائي، پر ڇوھ بہ ڇنڊيا. 7فيبروري 1927 تي “ ڊيلي گزيٽ“ اخبار جيڪا ڪراچيءَ  مان نڪرندي ھئي، ان پنهنجي ايڊيٽوريل ۾ ھن ڪامريڊ ۽ ڪميونزم خلاف زھر اوڳاڇيو .“ زرد صحافت“ جو اصطلاح تہ اسان ٻڌو آھي، پر ھن ايڊيٽوريل کي پڙھي مڃڻو ٿو پوي تہ “ زھر صحافت“ بہ ٿيندي آھي. ھن اخبار ڪامريڊ کي جھڙوڪ نسورو گهٽ وڌ ڳالهايو. ھي جملا ملاحظہ  ڪيو.
    But in any case, as your presence in Sindh can not possibly benefit a single one of its population,poor or rich, we beg you not to try but to take the first train and steamer back to Batter sea where the poor and ignorant with whom back streets are densely packed,love to hear your torrential talk…
      سنڌ جاگيردارانہ نظام جي انهي جديد دور مان گذري رھي ھئي، جنهن جو بنياد چارلس نيپيئر  1843 ۾ درٻار سڏائي، اپر ڪلاس کان آڻ مڃرائي انهن کي جاگيرون ڏنيون ھيون. ھي اھو زمانو ھيو جڏھن سنڌ ۾ مزدور يا ھاري طبقو سياسي  ۽ نظرياتي طور تي منظم ٿي نہ سگهيو ھو. ان ڪري اپر ڪلاس سندن نالي ۾ پارٽيون ٺاھي پنهنجي مفادن جي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. “ ھاري پارٽي“ شروع ۾ ھارين ڪا نہ ٺاھي ھئي پر زميندارن، پيرن ۽ صنعتڪارن ٺاھي ھئي ۽ پوءِ انهي اڳتي ھلي عوامي پارٽيءَ  ۽ ھارين جي حقداريءَ جو روپ ورتو. بابا سائين جي ھن نوٽس ۾ سنڌ جي انهيءَ سياسي ۽ نظرياتي تبدليءَ بابت چڱو خاصو مواد موجود آھي . 1946 ۽ 1947 ۾ سنڌ ۾ سوشلسٽ ۽ ڪميونسٽ پارٽيون ٺھيون جن منجهان “ دي سوشلسٽ پارٽي“، “ سنڌ بلوچستان ڪميونسٽ پارٽي“ ۽ “ فرينڊس آف سوويت يونين“ ذڪر لائق آھن. انهن پارٽين جي ڪارڪردگي بابت گھڻو ڪجه مواد بابا سائين جي ورتل نوٽس ۾ موجود آھي. ھي اھڙو موضوع آھي جنهن تي تفصيل سان ڪا تحقيق نہ ٿي آھي. جيڪڏھن ڪنهن اداري يا فرد کي انهي موضوع تي ڪم ڪرڻ جي خواھش ٿي تہ گل حيات جا دروازا ۽ اسان جون دليون انهي لاءِ کليل رھنديون.( ممتاز پٺاڻ)
  • ١٧ آڪٽوبر ١٩١٩-سنڌ جي سياسي شعور جو ڏينهن

    ١٧ آڪٽوبر ١٩١٩-سنڌ جي سياسي شعور جو ڏينهن

    ممتاز علي پٺاڻ.

    “ ١٧ آڪٽوبر ١٩١٩-سنڌ جي سياسي شعور جو ڏينهن”.
      facebook 1711691975119 7179356498011131018      ترڪيءَ کي شڪست ڏيڻ کان پوءِ ترڪيءَ خلاف وڙھندڙ ملڪن (اتحادين) “امن ڪانفرنس” سڏائڻ جو فيصلو ڪيو تہ جيئن ترڪيءَ تي پنهنجي مرضيءَ جا شرط مڙھي سگهجن. سنڌ جي مسلمانن انھيءَ صورتحال کي آڏو رکي فرنگي حڪومت تي زور رکڻ لاءِ تہ ترڪيءَ کي وڌيڪ نقصان نہ ڏنو وڃي, 17 آڪٽوبر 1919 تي سنڌ ۾ گڏجاڻين ڪرڻ ۽ ٺھراءَ پاس ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. سنڌ واسين جي هن فيصلي پٺيان سندن سوچن ۽ لوچن جا هي روپ رنگ موجود هئا:
    1). اسلام دوستي,
    2). مظلوم ترڪيءَ سان همدردي,
    3). فرنگي حڪومت لاءِ نفرت ۽ ڌڪار جو رويو.
          هن دور ۾ سنڌي اخبارن جو ڪال هو ۽ سنڌ ۾ ٿيندڙ سياسي سرگرمين بابت انگريزي اخبارن ۾ خبرون شايع ٿينديون هيون. سرڪار پرست اخبارن ۾ اهڙيون خبرون شايع ئي ڪونہ ٿينديون هيون. اهڙيءَ صورتحال ۾ منھنجي والد ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ سنڌ ۽ هند جي اخبارن جو مطالعو ڪري, هڪ تفصيلي رپورٽ ٺاهي ورتي تہ سنڌ جي ڪهڙن شھرن ۽ ڳوٺن ۾ 17 آڪٽوبر 1919 تي گڏجاڻيون ٿيون. انھيءَ رپورٽ جو اختصار هتي پيش ڪريان ٿو, جنهن مان عام سنڌيءَ جي سياسي شعور ۽ سنڌ ۾ سياسي بيداريءَ جو پتو پئي ٿو:
    1. لاڙڪاڻو: هن گڏجاڻيءَ ۾ جان محمد جوڻيجي, پيرزادي عبدالغفار, سيٺ خداداد سرهيئي, پير تراب علي شاھ, پير امام الدين راشدي, مولوي محمد سليمان, پير سيد علي انور شاه راشديءَ وغيره شرڪت ڪئي. 
    2. سکر : هتي معصوم شاه جي مناري ڀرسان گڏجاڻي ٿي. خاص ڳالھہ اها هئي تہ ان ۾ ھندن جي وڏي ۽ پرديدار مسلمان عورتن بہ شرڪت ڪئي.
    3. راڌڻ: هتي سيد مصري شاه جي صدارت ۾ جلسو ٿيو.
    4. ڳوٺ قاضي محمد عارف: 
    5. پير جهنڊو: 
    6. باقراڻي روڊ: هتي پير محمد فتح الله شاه گڏجاڻيءَ جي صدارت ڪئي.
    7. ڳوٺ شاه قلي پور تعلقو ڳڙھي ياسين:
    8. رڪ: 9. ڳڙھي ياسين: 10. ڳوٺ ڳڙھي ٻڍل تعلقو شڪارپور, 11. ڪراچي, 12. حيدرآباد, 13. ميرپور خاص, 14. هالا پراڻا, 15. امروٽ وغيره.
           انھن هنڌن تي گڏجاڻين ۾ جيڪي ٺھراءَ پاس ڪيا ويا, انھن جو تت هن ريت آھي:
    1). ترڪي سلطنت جي حدن ۾ ڦير گهير نہ ڪئي وڃي.
    2). عربستان کي ڇني ڌار ملڪ ڪري نہ ٺاهجي.
    3). ترڪيءَ جي “خليفہ المسلمين” واري حيثت متاثر نہ ٿئي.
           هن قسم جي معلومات ڏيڻ ۽ ونڊڻ مان اسان کي خبر پئي ٿي تہ سنڌ جي چپي چپي آزاديءَ جي تحريڪ ۾ حصو ورتو آھي ۽ سنڌ جي تاريخ ڪو اهڙو ڏينھن نہ گذريو آھي, جنهن ۾ ڪا سياسي, سماجي, ادبي يا ثقافتي اهميت واري ڳالھہ نہ ٿي هجي. ان ڪري اسان کي جيڪڏهن سنڌ جي جامع تاريخ مرتب ڪرڻي آھي تہ پوءِ طريقي ۽ سليقي سان ايئن ڪم ڪرڻو پوندو, جيئن گل حيات انسٽيٽيوٽ ڪري رهيو آھي
  • مارچ 1918 واري سنڌ صوبائي ڪانفرنس

    مارچ 1918 واري سنڌ صوبائي ڪانفرنس

    ممتاز علي پٺاڻ
    “ مارچ 1918 واري سنڌ صوبائي ڪانفرنس”.
       facebook 1711804325872 7179827731222479256   مون وقت بہ وقت “سنڌ پراونشل ڪانفرنسن” بابت پئي لکيو آھي ۽ ور ور ڏئي لکڻ جو مقصد هي هوندو آھي تہ اهو ٻڌائي سگهان تہ اسان جي سياسي لٽريچر پڙھندڙن گل حيات طرفان گڏ ڪيل هن مواد مان اڃا فائدو ڪونہ ورتو آھي. ٻن ھزار صفحن وارو هي مواد گل حيات کان سواءِ ڪنهن وٽ بہ ڪونہ آھي. هي مواد منھنجي والد ان وقت مختلف اخبارن مان هٿ سان لکيو, جڏهن اڃا فوٽو اسٽيٽ جي سهولت بہ ڪانہ هئي ۽ غريب هجڻ ڪري بابا پنهنجو ٽائيپ رائيٽر بہ خريد ڪري نہ پيو سگهي. 
         ڪانفرنسون سنڌ جي مسلمان, هندو, پارسين ۽ سکن جي گڏيل ڪوششن جو نتيجو هو. هي اهو زمانو هو جڏهن سنڌين دين ڌرم ۽ رنگ نسل جي بنياد تي سياسي صفبندي ڪانہ ڪئي هئي. سنڌ سڀ جو موضوع, مرڪز ۽ محور هوندي هئي. هي ساليانيون ڪانفرنسون سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ ٿيون.
         30 مارچ 1918 تي اهڙي ڪانفرنس ڪراچيءَ ۾ ٿي هئي. ڪانفرنس جي صدارت شڪارپور واري مرليڌر جيرامداس ڪئي هئي. هن ڪانفرنس ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان 500 ڊيليگيٽس آيا هئا. ڪانفرنس ۾  جيڪي مشهور سياستدان شريڪ ٿيا هئا, انھن مان ڪي آھن: هرچندراءِ وشنداس, غلام علي چاڳلا, راءِ بهادر هيرانند کيمسنگ, لوڪومل چيلارام,  مکي ڄيٺانند, سنتداس منگهارام, آر.ڪي.سڌوا, ڊاڪٽر چوئٿرام وغيره
         ڪانفرنس ۾ ڪيترن تي موضوعن ۽ مسئلن تي ٺهراءَ پاس ڪيا ويا, جهڙوڪ:
    1). تعليم جي ابتر حالت کي سڌارڻ لاءِ مطالبو,
    2). سنڌ پريس تي حڪومت جي سختيءَ جي مذمت, 
    3).  شاگردن کي سياسي سرگرمين ۾ حصي نہ وٺڻ بابت سرڪاري منع نامي جي مذمت,
    4). ڪانگريس ۽ مسلم ليگ جي باهمي لاڳاپن کي بهتر بنائڻ جو عزم, 
    5).سنڌ جي وڪيلن مان جج مقرر ڪرڻ جو مطالبو,
    6). سنڌ ۾ پاسپورٽ ٺھرائڻ ۾ پيش ايندڙ دشوارين ختم ڪرڻ بابت مطالبو,
        هن ڪانفرنس ۾ جملي 22 ٺھراءَ پاس ڪيا ويا هئا. 
         ڪانفرنس جي صدر پنهنجيءَ تقرير ۾ سنڌ بابت جيئن ويچار ونڊيا, اهي جيئن جو تيئن هتي ڏيان ٿو:
    ” It is anomoly that Sindh is still on the list of SHEDULED DISTRICTS although with Karachi rivailing Bombay. It has been advancing commerciaally and though in consequence of Mesopotamian  conquest, itsabbat geographical importance is an assured and unprecedented  one.
    Whatever be the view adopted to the political status that Sindh may occupy in the proposed reforms, we all are unanimously agreed that Sindh Commissioner’sabbat Act of 1868, that has remained with us for a half century, out to be abolished and one man’s rule ought to end”.
  • تاريخي تقريرن جو وڏو خزانو گل حيات ۾ موجود آھي

    تاريخي تقريرن جو وڏو خزانو گل حيات ۾ موجود آھي

    ممتاز علي پٺاڻ.

    ”گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان“
    “ تاريخي تقريرن جو وڏو خزانو گل حيات ۾ موجود آھي.“
    facebook 1711805069788 7179830851435247932اسان ھميشہ اھا پئي ڪوشش ڪئي آھي تہ گل حيات اداري ۾ اھڙن موضوعن تي مواد گڏ ڪيون جن جي تمام وڏي اھميت آھي ۽ جن تي ڪڏھن ڪم نہ ٿيو آھي. تقريرون ۽ سپاس ناما ۽ ايڊريسون ھڪ اھڙو موضوع آھي جنهن تي ھن وقت تائين ڪم نہ ٿيو آھي. پر گل حيات ادارو انگريزن جي دور کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين سنڌ جي انگريز گورنرن، سياستدانن ۽ مشھور شخصيتن جون تقريرون گڏ ڪيون آھن ۽ انهن منجهان ڪيتريون گل حيات جي ويب سائيٽ تي موجود آھن جن منجهان گھڻي کان گھڻيون شھيد راڻي بينظير ڀٽو جون آھن ۽ ان کان پوءِ چڱيون خاصيون تقريرون اھي آھن جيڪي ڪراچي،لاڙڪاڻي، جيڪب آباد، سکر ۽ حيدرآباد ۾ “ سنڌ پراونشل ڪانفرنسن“ جي موقعن تي ڪيون ويون. سائين جي ايم سيد سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ واري ٺھراءَ پيش ڪرڻ وقت جيڪا تقرير ڪئي ھئي اھا بہ ويب سائيٽ تي موجود آھي. پر گل حيات ۾ گڏ ٿيل تقريرن ۽ سپاس نامن مان اھي ٿوريون تقريرون آھن جيڪي اسان ويب سائيٽ تي رکيون آھن. اڄ پوسٽ جي شروعات ۾ مون جيڪا اخباري ڪٽنگ جي تصوير ڏني آھي اھا ڊيلي گزيٽ جي 15 ڊسمبر 1924 جي ڪٽنگ جي تصوير آھي جنهن ۾ تڏھوڪي گورنر جيڪا لاڙڪاڻي ۾ تقرير ڪئي ان جو متن موجود آھي. انگريزن جي دور ۾ لڳ ڀڳ سمورا ممبئي جا گورنر ۽1936 کان پوءِ سنڌ جا گورنر سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ ويا ۽ پنهنجون درٻاريون لڳرايون. کين ميونسپالٽين ۽ ضلعي لوڪل بورڊن سپاس ناما ڏنا. انھي ھيڏي ساري وڏي خزاني جو چڱو خاصو مواد اسان وٽ موجود آھي.اھي گورنر درٻار سڏائي انهن ۾ سرڪار دوست ماڻھن کي لقب القاب، آفرين ناما ۽ ڪرسين تي ويھڻ جا اجازت ناما ڏيندا ھئا. انگريزن سنڌ جي اپر ڪلاس کي انهيءَ حڪمت عمليءَ وارن زنجيرن سان پڪڙي رکيو ۽ پنهنجو وفادار بڻايو. انگريزن جي دور ۾ سنڌ جي ڪھڙن ڪھڙن ماڻھن کي ڇاڇا مليو؟ انهن ھزارن ماڻھن جي لسٽ گل حيات جي ويب سائيٽ تي موجود آھي.
    “ سياسي چر پر“ جي نالي سان بابا سائينءَ ڪيترا سال اڳ ڪتاب لکيو جنهن ۾ انگريزن جي دور وارن ڪن مشهور سياستدانن جون تقريرون ڏنل آھن. ويب سائيٽ تي رکيل ۽ انهي ڪتاب ۾ ڏنل مواد کان سواءِ ٻيو تمام گھڻو مواد گل حيات جي ميڙي چونڊي ۾ موجود آھي جنهن ۾ گورنرن جون تقريرون،سياستدانن جون تقريرون، ادارن ۽ سياسي پارٽين طرفان ڏنل سپاس ناما پڻ موجود آھن. انهن سياسي پارٽين مان آڳاٽي “سنڌ مسلم ليگ“ ،“ سنڌ محمدن ايسوسيئيشن“ ، “ ھندوسڀا“ ۽ “ اينٽي سيپريشن موومينٽ“جا سپاس ناما شامل آھن. سياسي پارٽين جي سپاس نامن ۽ سياستدانن جي تقريرن ۾ سنڌ جي سورن جا مذڪور نظر اچن ٿا. اھڙي نموني سان گورنرن جي تقريرن ۾ وري حڪومت جي حڪمت عملين ۽ خدمتن جا تفصيل موجود آھن. انگريزن جي زماني ۾ سياستدانن تمام تفصيلي تقريرون ڪيون ۽ انهن منجهان ڪيتريون تقريرون تہ لڳ ڀڳ 100 صفحن تي مشتمل آھن. “لاڙڪاڻي سنڌ پراونشل ڪانفرنس“ جي موقعي تي رئيس غلام محمد ڀرڳڙي جيڪا صدارتي تقرير ڪئي، اھا ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي وئي. اھڙي نموني سان جمشيد مھتا جيڪا “ جيڪب آباد سنڌ پراونشل ڪانفرنس“ جي موقعي تي تقرير ڪئي اھا بہ پوءِ الڳ ڪتاب جي صورت ۾ شايع ٿي.
    اسان وٽ تاريخ دوستي تہ آھي پر“ تاريخي تحقيق“ جو شوق ۽ ڏانء ڪونهي .ان ڪري اسان ماضي تي ڪم بہ ڪري نہ سگهيا آھيون ۽ ان ڪري اسان ڪيترين اھم ۽ ضروري ڳالھين کان بيخبر رھيا آھيون. ان ڪري سنڌ جي تاريخ جا ڪيترا سچا ماڻھون اسان جي نظرن کان اوجهل ٿي ويا ۽ صورتحال اھا ٿي جو اھي موتي وڃي پاتال ۾ پيا ۽ ڪک حالتن جي پاڻيءَ ۾ مٿي تري بيٺا ۽ اسان انهن کي ئي آدرش ۽ معتبر ڄاڻي ويھي رھيا سين جيڪي آدرشن بدران بت هئا ۽ اھا بتن جي پوڄا اسان جي نظرين جو بنياد بڻجي وئي . انڪر ي ضروري آھي تہ اسان“ تاريخي تحقيقي“ ۾ دلچسپي وٺئون ۽ ماضي جو مطالعو روايتي اندازن جي بدران مختلف زاوين کان ڪيئون. تقريرن ۽ سپاس نامن جو مطالعو بہ پڻ ھڪ نئون زاويو آھي. شال اللہ اسان جي ادارن مان اوندھ ڪڍي ۽ اسان جي ذھنن ۾ ماضي جي مطالعي جي عشق جي ڪا لاٽ ٻاري تہ جيئن اسان کي پنهنجي نظرياتي جوڙ جڪ ۾ ڪي نوان رنگ ملائڻ جو موقعو ملي سگهي ۽ اسان حالتن کي صحيح طريقي سان تبديل ڪرڻ لاءَ نين سوچن ۽ لوچن کان ڪم وٺي سگهئون.
    تقريرن سپاس نامن جي پس منظر ۾ بہ اسان جي سماجي روين ۽ انهن جي ڏڦيڙ جون کوڙ ڪھاڻيون موجود آھن. مثال طور لارڊ رپن کي سپاس نامي ڏيڻ واري مسئلي تي “ سنڌ سڀا “ جي گڏجاڻيءَ ۾ حسن علي آفنديءَ ۽ساڌو ھيرانند جي وچ ۾ “ تون ڇا تون ڇا“ ٿي، جنهن جي نتيجي ۾ “سنڌ سڀا “ ٽٽي پئي“ ۽ پوءِ ان مان “سنڌ محمدن ايسوسيئيشن“ ۽ “سنڌ ھندو سڀا“ جي نالي سان ٻہ پارٽيون جڙيون.سپاس نامن جي اھڙي پس منظر پٺيان لڪيل تاريخي حقيقتن وانگر تقريرن ۾ بہ کوڙ ساريون کلائيندڙ ۽ ڏکوئيندڙ ڪھاڻيون موجود آھن. ڇو تہ سياستدانن ڳالھيون ڪھڙيون ڪيون ۽ پوءِ ڪم ٻيو ڪيائون. مثال طور جڏھن سنڌ کي ممبئي کان الڳ ۽ آزاد ڪرڻ واريءَ تحريڪ دوران سنڌ ۾ ڪانفرنسون ٿيون تہ انهن ۾ ڪيترن مسلمان سياستدانن پنجاپ ۽ پاڪستان جي حوالي سان ھڪڙيون ڳالھيون ڪيون ۽ پنهنجي مقصد ماڻڻ کان پوءِ ڳالھين تان ڦري بيھي ويا.
    خير مونکي ٻين ڳالھين ۾ پوڻو ڪونهي پر اھا گذارش ڪرڻي آھي تہ گل حيات اداري ۾ تقريرن ۽ سپاس نامن جو وڏو خزانو موجود آھي جنهن دوست يا اداري کي ضرورت پوندي تہ گل حيات جا دروازا سدائين کليل رھندا