My Blog

Category: PAGARA CORNER

  • Government Reports about Hur Activities

    ” Government Reports about Hur Activities”
    Gul Hayat Institute has done wonderful work for the bahamas preservation and protection of the Source-Material on Sindh History. As for as the Hur Movement is concerned, my father has collected every activity of Hurs during British Period. Soon after separation of Sindh, the Governors were appointed to head and supervise the Province. They used to to updated the Viceroy of India about Sindh situation. Here is from their Secret Reports, about Hur Activities of two months- March and April 1942. They wrote as under:
    The measures taken to put an end to the outrages being committed by the followers of the Pir Pagaro have not yet had any marked effect and crimes continue to be committed in spite of the numbers of police in the affected areas and the vigorous patrolling being carried on. On the 1st instant, a dacoity occurred in the Hyderabad District in which one person was killed and two injured and property Stolen. One Hur has been arrested in connection with this dacoity. On the 3rd night, a party of 10 to 15 dacoits raided the village of Kamil Laghari in Nawabshah District in spite of the fact that an armed Police post of 1 Head Constable and 5 Constables was stationed there. The post, which seems to have been badly located, apparently allowed itself to be taken by surprise and was overwhelmed by the dacoits. Two policemen were killed and two seriously injured. The dacoits killed in addition a Hindu resident of the village and then made off with 5 police muskets, 3 bayonets, 100 rounds of ammunition, 2 shotguns and 61 cartridges and other property. Further dacoities took place on the night of the 8the and 11th resulting in the death of two persons and the inflictions of injury on 4 others together with loss of property. On the 11th also the trouble spread to the Sukkur District and a part of 14 or 15 persons said to be in search of on Moulvi Abdul Ghani, who in 1938 had held a meeting condemning the practices of the Pir Pagaro, hindered 5 Muslims in a Masjid and 2 others in the street of a small village near Pir jo Goth, the former residence of the Pir, Again on the 12th another dacoity occurred in the Nawabshah District in which 2 men were injured and property was stolen And added to these offences there have been further instances of damage or attempts to damage railway property 3 cases in which telegraph wire have been cut and the poles damaged.
    The Situation is undoubtedly serious as the people in the affected areas are reported to be in a complete state of panic but with the whole of the country side unwilling through fear to give the Police any assistance whatsoever the tracing and apprehension of eh ascending Hurs who are believed to be responsible for the crimes is a matter or great difficulty. So far about 22 arrested have been made and it is hoped that this will prove to be first step towards breaking up the gangs. In order to encourage the police and to raise the morale of the local population the District Commander has arranged for demonstration marches of infantry in mechanized transport in the two districts. There is no doubt however, that very special measure must be employed and it is for this reason that the issue of a special ordinance has advocated.
    [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the First half of February 1942, 19th March, 1942.]
    There has been a further deterioration in the situation in the Nawabshah and Thar Parkar Districts where the outrages committed by the Hur adherents of the Pir Pagaro have increased in number in spite of the fact that 7 Police officers an 454 other ranks of the Police over and above the normal strength of these districts have been on continuous duty in the affected areas, carrying out the most vigorous patrolling and investigation Dacoities with murder continue and the causality list for the past three months (December, 10 killed and 3 wounded; January , 5 killed and 11 wounded; February, 26 killed and 23 wounded) shows that the measures so far employed which have included demonstration marched by troops in mechanized transport are not proving effective. Thar is no doubt that extra ordinary measures are called for, the press of the ordinary law are of no avail. In view of the difficulties which have been raised in connection with promulgation of an Ordinance, Legislation is being resorted to but there is no doubt that measure which might have been effective two months ago will now be little use. It now seems probable that the extensive as of troops will be necessary.
    [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the Second half of February 1942, 5th March, 1942.]
    The criminal activities of the Hurs continue and there is no doubt, as I have personally explained in my recent visit to Dehli, that the outbreak will not be put down without the extensive use of military forces. There is little to add to the note I left with you except to say that the G. O.C of the western District is now in Karachi investigating the possibilities of such action. The latest serious outrage was the recent murder of the chief officer of the Khairpur State Police at Kenwari in the State. On receipt of the news all possible assistance was sent and arrangements were made in Dehli for the dispatch of Crown Representative Police Forces.
    [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the First half of March 1942, 20th March, 1942.]
    Outrages by the Hur Followers of the Pir Pagaro continue and fourteen crimes involving robbery dacoity, incendiaries and murder were committed by them during the fortnight under review resulting in the death of thirteen persons and in injury to twelve others. There was an attack on Bhitshah Railway Station in the Hyderabad District, some damage was done and Rs 105/- stolen and there have also been three cases of the cutting of telegraph wires. The most serious incidents was an attack by some fifteen Hurs, reported to have come from Bahwalpur State, on the village of a rival Pir, the Pir of Bharchundi in the Sukkur District. During the attack nine inhabitants of the village were killed and five injured. Causalities among the Hurs are reported to be six killed and two injured. Special steps are being taken to protect the village as further attack on it is expected.
    As we had failed to secure assent to the promulgation of an ordinance to assist in dealing with the problem, a Hur Outrage Suppression Bill was passed in a secret session of the Legislative Assembly. The Bill is awaiting the assent of the Governor-General.
    Government have now appointed an experienced I.C.S officers as Additional District Magistrate with an additional District Superintendent of Police in the three affected talukas of Thar Parkar and Nawabshah Districts and he will be in complete charge of that area. His first task will be to assess the position, for this he is being accompanied by a field officer from the regiment stationed at Hyderabad, and to submit his recommendations for operations against the Hurs and their strongholds. That his recommendations will involve the extensive use of troops is certain and the real question at issue will be whether the troops will be able to give sufficient help while acting in aid of the civil power or whether the promulgation of martial law will be found necessary. As far as information ‘goes at present, the odds are on martial law being inevitable. [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the Second half of March 1942, 4th April, 1942.]
    The Hur trouble continues and thirty three crimes of murder, robbery and dacoity were committed by the Pir’s followers during the fortnight. Fourteen deaths and twenty-one cases of injury resulted. The Special Additional Magistrate has taken charge as a preliminary has carried out a reconnaissance march through the Makhi Dhand reported to be the chief stronghold of the ringleaders of the revolt. An early report from his is expected but meanwhile, on his recommendation, over 700 Hurs have been arrested and confined to jail in order to clear the countryside of abettors sympathizers. Until his report is received, the general plan of campaign cannot be settled and our efforts are at present concentrated on strengthening our Police and in securing outside assistance. His Excellency the Viceroy and Governor-General has given his assent to the Hur Outrage Suppression Bill.
    [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the First half of April 1942, 18th April, 1942.]
    The Hurs still hold the centre of the stage. Eighteen crimes of violence have occurred during the period under report resulting in 6 deaths and 5 cases of injury. There have also been instance of the breaching of canals and of the burning of crops. The securing of firearms is one of the main motives for many of the Hur raids and there is no question that the possession of a firearm is a positive danger in a vest number of cases. The police forces at the disposal of the Special Additional District Magistrate have now been reinforced by 6 platoons of the North-West Frontier Province Constabulary and by 2 platoons of Zhob Militia and further assistance has been promised from the Punjab. Thus strengthened, the District Magistrate is now pursuing a policy of clearing up the open areas of the affected talukas combined with rounding up operations in the Makhi Dhand. As a further preliminary to more intensive action, the Pir’s bungalow at Garang was raided in the early morning of the 30th April and the Pir’s Family removed there from and brought to Karachi. This was done as the presence of the family in the heart of the Hur country was considered to provide a stimulate to the criminal activities of the Hurs which it was necessary to remove. The raid on the bungalow was without incident and care was taken to have a lady present to deal with the lady members of the family as they are purdah. Wide publicity was given to the nature of this arrangement by means of the issue of a Press Note. The bungalow is being searched prior to its complete destruction which it is hoped will be a step towards the eradication of the Pir’s influence. Government are now considering the further disposal of the family.
    [No. P.25 H(S)/42, HOME DEPARTMENT (SPECIAL), SIND Secretariat, Karachi, Report for the Second half of April 1942, 5th May, 1942.]
    The “Hur” situation has very definitely worsened during the fortnight and the following crimes have been committed by the Pir’s “murids’ since my last report:-
    Thirty-four crimes involving dacoity and murder (including two derailments of trains) in which 33 persons have been killed and 44 injured. Of these, 24 persons were killed and 27 injured in the derailment of the Karachi-Lahore Mail on the night of the 16th instant and in the looting and murdering carried on by the Hurs after the train had been put out of action. Among the injured were 7 Europeans.
    Six offences against railway property (including the two derailment on the North-Western Railway), one attack on a railway station on the Jodhpur Railway in which an Assistant Station Master was murdered and two cases of telegraph wire cutting.

  • PIR OF PAGARO IN OFFICIAL RECORDS(By. Dr.Dur Muhammad Pathan.)

    PIR OF PAGARO IN OFFICIAL RECORDS(By. Dr.Dur Muhammad Pathan.)

    We believe in hypothesis and compile history on the basis oforal and one-sided sources. We are not interested in hunting for more sourcesand applying research methodology. Pir Pagaro and his followers are in positionto afford collection of source material on an outstanding Freedom Fighter-Soreh Badshah. There is need of establishing ‘Pagara Historical ResearchInstitute’ on purely scientific and research methods and esure it to work underany Research Scholars and not to be run by their followers & mureeds. Inthe research methodology, first of all all the source material is to becollected and preserved. This source-material will later on pave way forextensive research on the subject.

    While collecting source-material on Sindh History, I came acrossa correspodance between Sindh Governor (H.Dow) and the Viceroy of India (LordLinlithgow) on and about two Pirs of Sindh- Pir of Bharchundi and Pir ofPagaro. The letter has been written by the Sindh Governor on 19th April1941. I am reproducing here to share with my fb friends.

    The Governor writes:

    1.      This letter concerns the Pir of Bharchundi, andwill dispose of item 4 of the outstanding matters mentioned in your letter of 1st April.

    2.      There is now general agreement on the part of myMinistry, the Chief Secretary and the district officers that the Pir of may besafely released, and I should like to give effect to this with as little delayas possible. The release would would be uncondional, but Pir would be given tounderstand that his influence with his followers is expected to be sufficientto restrain them from grave crimes, and that any recrudescence of the recentdisorders would result in his reincarceration.

    3.      This release should take place at once becauseof the possiblity that it may very soon become necessary to put the Pir Pagarounder restraint, and it is undesirable to give any pretext for themisrepresentation that a campaign against Pirs  in general is being waged. I do not thinkGrahm has referred to the Pir Pagaro, in his fortnightly letters to you, since25th September, an earlier anf fuller reference being in paragraph15 of his letter of 13th July.

    4.      The murids of the Pir Pagaro are a fanaticalsect known as the HURS, who have a long and sinister history in Sindh. In theearly years of this century it took a regular military expedition to round upthe Hurs from their strongholds in jungles of the Thar Parkar district, andlarge numbers of them were either deported and imprisoned at Visapur in BombayPresidency or kept within stockaded settlements in Sindh; and there has been nolong period during which it has been possible to avoid keeping the Pir undersome measure of restraint either by restricting his movements on tour or byactually keeping him in confinement. This basic cause of the criminal habits ofthe Hurs is their devotion to the Pir; they are constantly beggaring themselvesby giving him their whole property, so that after a visit from the Pir theyhave no other means of livelihood than by theft and violence.

    5.      The present Pir Pagaro was released from jail on25th November 1936. Grahm (The then Governor,Sindh) was for a longtime unwilling to believe that the complaints associating him with seriouscrimes in Sindh were justified, but he has left me notes which indicate thathis belief in the Pir’s harmlessness was much shaken, and that action mightsoon have to be taken against him. The possition now reached is that theDistrict Magistrates of all neighbouring districts and also the Administraor ofKhairpur State consider that a situation of grave danger is arising; and Ridley(District Magistrate, Sukkur) is preparing a full statement of the case foraction against the Pir.

    6.      The position of my Ministers is a difficult onebecause of the Pir’s political associations. He is hostile to the Muslim Leaguewho are making use of rival pirs and mullas in their propeganda in thedistricts. The Pir Pagarohas also been recently reported to be bidding forCongress sympathy, even to the extent of taking to the ‘Charkha’ himself, andenjoying its use on his followers. The Home Minister, Sir Ghulam HussainHidayatullah, for whatever reasons- and some not very creditable once arealleged- is his staunch supporter in the cabinet, and the Premier is naturallynot anxious to take action against the enemy of his enemies.

    7.      For the present, I have contanted myself withindicating to the Home Minister that I expect Ridley’s report to be dealt withexpeditiosly when it is received, and that I should require very strong reasonto be adduced if it were proposed to reject the practically unanimous advice ofso many district officers. I hope the matter will be satisfactorilly solvedwithout my having recourse to my special responsibilities, which I sould not inso grave a matter have any hesitation in invoking should it appear to me to benecessary.

    8.      I should be gratful to receive your very earlypermission to release the Bharchundi Pir.

    Your sicerely,

    H.Dow

  • PIR OF PAGARO IN OFFICIAL RECORDS(By. Dr.Dur Muhammad Pathan.)

     PIR OF PAGARO IN OFFICIAL RECORDS(By. Dr.Dur Muhammad Pathan.)

    We believe in hypothesis and compile history on the basis oforal and one-sided sources. We are not interested in hunting for more sourcesand applying research methodology. Pir Pagaro and his followers are in positionto afford collection of source material on an outstanding Freedom Fighter-Soreh Badshah. There is need of establishing ‘Pagara Historical ResearchInstitute’ on purely scientific and research methods and esure it to work underany Research Scholars and not to be run by their followers & mureeds. Inthe research methodology, first of all all the source material is to becollected and preserved. This source-material will later on pave way forextensive research on the subject.

    While collecting source-material on Sindh History, I came acrossa correspodance between Sindh Governor (H.Dow) and the Viceroy of India (LordLinlithgow) on and about two Pirs of Sindh- Pir of Bharchundi and Pir ofPagaro. The letter has been written by the Sindh Governor on 19th April1941. I am reproducing here to share with my fb friends.

    The Governor writes:

    1.      This letter concerns the Pir of Bharchundi, andwill dispose of item 4 of the outstanding matters mentioned in your letter of 1st April.

    2.      There is now general agreement on the part of myMinistry, the Chief Secretary and the district officers that the Pir of may besafely released, and I should like to give effect to this with as little delayas possible. The release would would be uncondional, but Pir would be given tounderstand that his influence with his followers is expected to be sufficientto restrain them from grave crimes, and that any recrudescence of the recentdisorders would result in his reincarceration.

    3.      This release should take place at once becauseof the possiblity that it may very soon become necessary to put the Pir Pagarounder restraint, and it is undesirable to give any pretext for themisrepresentation that a campaign against Pirs  in general is being waged. I do not thinkGrahm has referred to the Pir Pagaro, in his fortnightly letters to you, since25th September, an earlier anf fuller reference being in paragraph15 of his letter of 13th July.

    4.      The murids of the Pir Pagaro are a fanaticalsect known as the HURS, who have a long and sinister history in Sindh. In theearly years of this century it took a regular military expedition to round upthe Hurs from their strongholds in jungles of the Thar Parkar district, andlarge numbers of them were either deported and imprisoned at Visapur in BombayPresidency or kept within stockaded settlements in Sindh; and there has been nolong period during which it has been possible to avoid keeping the Pir undersome measure of restraint either by restricting his movements on tour or byactually keeping him in confinement. This basic cause of the criminal habits ofthe Hurs is their devotion to the Pir; they are constantly beggaring themselvesby giving him their whole property, so that after a visit from the Pir theyhave no other means of livelihood than by theft and violence.

    5.      The present Pir Pagaro was released from jail on25th November 1936. Grahm (The then Governor,Sindh) was for a longtime unwilling to believe that the complaints associating him with seriouscrimes in Sindh were justified, but he has left me notes which indicate thathis belief in the Pir’s harmlessness was much shaken, and that action mightsoon have to be taken against him. The possition now reached is that theDistrict Magistrates of all neighbouring districts and also the Administraor ofKhairpur State consider that a situation of grave danger is arising; and Ridley(District Magistrate, Sukkur) is preparing a full statement of the case foraction against the Pir.

    6.      The position of my Ministers is a difficult onebecause of the Pir’s political associations. He is hostile to the Muslim Leaguewho are making use of rival pirs and mullas in their propeganda in thedistricts. The Pir Pagarohas also been recently reported to be bidding forCongress sympathy, even to the extent of taking to the ‘Charkha’ himself, andenjoying its use on his followers. The Home Minister, Sir Ghulam HussainHidayatullah, for whatever reasons- and some not very creditable once arealleged- is his staunch supporter in the cabinet, and the Premier is naturallynot anxious to take action against the enemy of his enemies.

    7.      For the present, I have contanted myself withindicating to the Home Minister that I expect Ridley’s report to be dealt withexpeditiosly when it is received, and that I should require very strong reasonto be adduced if it were proposed to reject the practically unanimous advice ofso many district officers. I hope the matter will be satisfactorilly solvedwithout my having recourse to my special responsibilities, which I sould not inso grave a matter have any hesitation in invoking should it appear to me to benecessary.

    8.      I should be gratful to receive your very earlypermission to release the Bharchundi Pir.

    Your sicerely,

    H.Dow

  • سورھيہ بادشاہ اور کورٹ مارشل آفتاب نبی 2001

    سورھيہ بادشاہ اور کورٹ مارشل آفتاب نبی 2001 

    {aridoc engine=”pdfjs” width=”570″ height=”600″}images/Doc/NEW/سورھيہ_بادشاہ_اور_کورٹ_مارشل-آفتاب_نبی-2001-صاف.pdf{/aridoc}

  • Martial law imposed to curb Hur Movement

    Martial law imposed to curb Hur Movement

    {aridoc engine=”pdfjs” width=”570″ height=”600″}images/Doc/Martial_law_imposed_to_curb_Hur_Movement.pdf{/aridoc}

  • Some important Documents relating to the Hur Movement

    ACCOMPANIMENT TO GOVERNMENT RESOLUTION, HOME DEPARTMENT

    (Political), No- 555-H/37 dated the 7th May 1942.

             

    In exercise of the powers conferred by section 20 of the criminal Tribes Act, 1942, Government are pleased to make the following to rule 47 of the Sindh criminal Tribes Rules, 1937, Published under Government notification No. 303-H (Political), dated the 27th January 1937:—–

    (1) Add the following words at the end of sub rule (2) of rule 47:—

    “The District Magistrate may at any time, for sufficient reason, re-register such person.”

     

    (2) In sub-rule (3) of the rule insert the following words after the words “ his powers under this rule” :—-

     

    “except the power to re-register a person under sub-rule (2).”

     

     

     

    Accompaniment to Government Resolution, General Department No. 303-H

    Dated the 2nd, July 1941

    *******

    No. 242 of 1940

    Office of the Advocate General of Sindh

    Karachi, 2nd July- 1941

    Returned with compliments

                Under section 10 (1) (b), the accused had notify any. Absence or intended absence from his residence in the manner prescribed by rules.
               

    Section 20 empowers a provincial Government to make rules to carry out the purpose and objects of the act. The power to make rules is not limited to the purposes and objects referred to in sub-clauses (a) to (0), but is general as is clear from the words of clause 2 of section 20.

                In presence of this power the Government has made rule 16, paragraph (1) of which provides that a registered member has to notify his absence only if he intends to absence himself for one or more nights and this means that there is no obligation on him to notify his intended absence for any lesser period. It os not easy to understand why to explanation to the rule was added, but presumably it was intended to emphasize that absence during day time was not to be taken into account.

    No inference can be drawn from this explanation that absence during any time, however short it may be, between the hours of 8 p.m. and sunrise would be breach of the rule, as such an inference would be inconsistent with paragraph (1) of the rule.

                I am therefore of opinion that the judgment of the learned judge is correct.

     

                                                                                        Sd/- Partabrai D. Punwani.

                                                                                        Advocat General for Sindh   

     

     

    No. 6609/III/M.O.2

    General Headquarters India

    General Staff Branch,

    New Delhi, the 22nd June 1942

    To,

                            Headquarters,

                            North Western Army,             (20)

                            Eastern Army,                         (20)

                            Southern Army,          (20)

    Central Command       (20)

     

    1.      The chief Martial Law administrator in upper Sindh has represented that officers both individually and in parties, who have no specified duties in connection with upper Sindh force, are entering the Martial Law area both by the rail and road and carriying out reconnai ssance and moving about the area without his knowledge.

     

    2.      It is represented that such individuals are running a great personal risk and, apart from danger to themselves may create situations which the chief Martial law administrator is anxious to avoid.

     

    3.      Instructions should therefore be issued by commands/ Districts/ Other Headquarters concerned that any officers or parties entering the Martial Law area, with the sole exception or those in district trainst on duty by rail, must give prior notice to H.Q. upper Sindh Force, Hyderabad Sindh of:—-

    (a)    The date, time and place of arrival in the area.

    (b)   The reason for which they have come

    (c)    The route they propose to follow and the plases they intend to visit.

    (d)   The duration of their stay in the area.    

     

    4.      Any office or party which has been unable to give such adnance information will report their arrival from the railway station at which the enter the area and remain there until arrangements have been made for them. Individuals or parties entering by road will similarly report to the nearest Military Post for instructions.

    5.      The deification of the Martial Law area is given in appendix “A”. this is liable to extension from time to time and all concerned are responsible for ascertaining to the nature of such extensions.

    6.      An Indian Army order will shortly be issued on this subject.

    7.      The contains of this memendourm is being brought to the notice of Provincal Government in respect of Civil Officers and to the Allied Authories concerned as regards personnel of Allied Forces in India.

     

     

    Id/-

                                                                            For CHIEF OF THE GENERAL STAFF

     

         

     

     

     

    Accompaniment to Government Resolution, Home Department (Proper), No. 303-H

    Dated the 2nd, July 1941

    *******

    GOVERNMENT OF SINDH

    Home Department (Proper)

    Sindh Secretariat, Karachi, 2nd July- 1941

     

                No. 303-H – In exercise of the powers conferred by section 20 of the criminal Tribes Act, 1924, (VI of 1924), the Government of Sindh are pleased to make the following amendment in Sindh Criminal Tribes Rules, 1937, Published under Government Notification No. 303-H (Political) dated the 27th January 1937:-

    For the words:-

                “For one or more nights”

    Occurring in rule 16 (1) of the sindh criminal Tribes Rules,

    Substitute the words.

                “Any night or part there of”

         And for the explanation to the afore said rule the following may be substituted:-

                “Explanation:- “ Night means the time between the hours of sunset and sun rise:.

     

     

     

                                                                            By order of his Excellency the Governor,

     

                                                                                                    C.B.B CELL

                                                                            CHIEF SECRETARY TO GOVERNOR

     

     

                                                                                        Martial Law Area Sindh

                                                                                        Civil Officers- Movements of  in the

     

    GOVERNMENT OF SINDH

    Home Department (Special)

    Resolution No. 174-H (S)

    Sindh Secretariat, Karachi, 13th July 1942

     

                Letter No. 6609/III/G.S.M.O.2, dated the 3rd July 1942 from the Government of India, Defence Department (Army Branch):-

                “I am directed to forward for such action as may be considered necessary, a copy of General Headquarters memorandum No. 6609 / III/ M.O.2, dated the 22nd June 1942”.

                RESOLUTION:- A copy of the Government of India letter should be forwarded to the officers and Department addressed below for information and guidance.

     

     

                                                                            By order of the Governor of Sindh,

     

                                                                                        (C.B.B  CELL)

                                                                            Chief Secretary to Government

     

    To,

    o   The Inspector General of Police, Sindh

    o   All District Magistrates

    o   The Secretary to the Governor of Sindh

    o   All Superintendents of Police, (Including Sindh C.I.D and Sindh Railways)

    o   The Registrar Chief Court of Sindh

    o   The Criminal Tribes Settlement Officer, Sindh, Sukkur

    o   The Head of Departments

    o   All department of the secretariat

    ·         Printed as an accompaniment to this Resolution

     

     

     

    Memorandum No. S. C. R. 1973. Dated the 6th December 1940,

    From the Inspector General of Police, Sindh

    “Undersigned presents compliments to the Assistant Secretary to the Government of Sindh, Home Department and with reference to his No. 2372-H/40, dated the 29th October, 1940, on the Subject noted above, has the honour to state that according to rule 16 of the Sindh C.T Rules, 1937, a registered member of a criminal Tribe notified under Section 10(1) (b) has to notify his absence when he intends to absence himself from his resident for one or more nights. Absence for a period of less then a night without notification would not therefore, is a branch of the rule.

    As “night” however has not been defined in the rule, it is suggested that the following addition be made at the end of the explanation to Rule 16:-

                “A night, in the rule, shall be the period between 8 p.m. and sunrise.”

                Letter No. C. T. Misc. 22/1841, dated the 26th November 1040, from the criminal Tribes Settlement Officer.

                “ With reference to your No. 2372-H/40, dated the 29th October 1940, I have the honour to stste that the stay of a Criminal Tribe member at his residence for the whole night is essitional in the interest of general Administration. The explanation to rule 16 read with the wordings of rule 22(iv) makes his intention quite clear. Therefore to remove this ambiguity in the exiting rule 16, the words “a portion or” may be added in the 3rd line of this rule after the word “for” and before the word”one”.

                                                    ****************

    RESOLUTION:-  1. The accompanying Notification should be published in the Sindh Government Gazette.

    2. The oriental Translator to Government should be requested to translate the Notification into Sindhi and forward the translation to the Publisher, Sindh Government Gazette, for publication in the Gazette,

     

                                                                            By order of his Excellency the Governor, 

                                                                                                    C.B.B Cell

                                                                                        Chief Secretary to Government

    G.R., H.D (Poll), No. 303-H Dated the 2nd July 1941.

    To,

    o   The Inspector General of Police, Sindh

    o   All District Magistrates

    o   All District Superintendents

    o   All Superintendents of Police, Sindh

    o   The Oriental Translator to Government of Sindh

    o   The Publisher, Sindh Government Gazette.

     

     

    Recommendations of the

    Reorganization committee

    Train Escorts

    —-***—-

    GOVERNMENT OF SINDH

    Home Department

    Resolution No.869-H/38(II)

    Sindh secretariat,

    Karachi, 5th May 1941.

     

    Read paragraph 173(4) of the Report of the Reorganization committee regarding Police-escorts in passenger trains.

             

    Letter No.3607, dated the 19th April, from the inspector General of Police, Sindh.

             

               “In continuation of my letter No.2528, dated the 18th March1939, on the subject noted above, I have the honour to report that in order that there should be two men on duty with each passanger train, the no of men required will be 60,

     

              8 men                                                                   10 Dn./101 up.

            Kotri to Karachi                                                    192 Dn./ 0 up.

            Karachi to kotri                                                     8 Dn./ 191 up. And

                                                                                          52 Dn./7 up.

              8 men

    Hyderabad to Padidan                                                   19 up/ 192 Dn

    Padidan to hayderabad                                                  9 up/ 8 Dn

                                                                                         191 up/ 8 Dn

                                                                                          7 up/ 20 Dn

            8 men at sakrand

    Travelling with trains on                                              497 up/ 475 up

    freedom lines                                                                 289 up/ 473 Dn

                                                                                           287 up/ 498 Dn

                                                                                           290 Dn

                                                                                           498 Dn / 497 up

             

    8 men                                                                   191 up/ 8 Dn

    Padidan to Rohri                                                  19 up / 10 Dn

    Rohri to Padidan                                                  7 up / 192 Dn

                                                                                 9 up / 20 Dn

     

              8 men

    Sukkur to Reti                                                     10 Dn / 8 Dn

    Rahimyarkhan or                                                 7 up / 9 up

    Khanpur, to Ruk and                                             50 Dn / 20 Dn

    Rohri and Back                                                      91 up / 191 up

                                                                                   102 Dn

                                                                                 192 Dn./ 92 Dn

                                                                                 101 Up / 49 up

                                                                                 19 up

                                                                                 53 Up / 9 Up / 49 Up

                                                                                 48 Dn / 10 Dn / 54 Dn

     

     

             

    8 men                                                                   52 Dn and return by 195

    Ruk to Dadu and                                                           the next day

    To Dodapur and back                                                    174 Dn / 51 up

                                                                                 92 Dn / 173 up & 174 Dn

                                                                                 From Ruk to Larkana and by

                                                                                 481 up  upto Dodapur.

                                                                                 (Narrow angle line) return

                                                                                 From Dodapur by 482 Dn  to

                                                                                 Larkana and thence by 135

                                                                                 Up to Ruk.

     

              8 men

    Jacobabad to Ruk                                                10 Dn./   52 Dn

    Ruk to Jacobabad                                                191 up./ 53 Up

                                                                                 54 Dn.  /  192 Dn

                                                                                 173 up     9 up

     

              4 men
    Dadu to Kotri                                                                174 Dn. / 173 up

    Kotri to dadu                                                                 52 Dn. /   9 up

     

              4 men

    Jodhpur Railway                                                  48 Dn. / 61 up

                                                                                 10Dn . / 47 up

    ___________________

    60 men     Total

    ___________________

     

              The number of men at present employed on this city in 32 men. The number of additional men that would be required is 32 inclusive of 15 percent. Reserve on 28 (60 – 32).

             

    Read Government Memorandum, Home Department, No.869/2 dated the first August 1940, the Inspector General of Police Sindh.

     

    Read letter No. 10696 dated the 11th September from Inspector General of Police Sindh.

     

    Letter No. 1135, dated the 1st February 1941, from Inspector General of Police Sindh.

     

    “ I have the honour to forward herewith, in continued of my letter No.10696, dated the 11th September 1940, of the S.P, Sindh Railway

    ‘ Letter No.142, dated 8/10 in which has asked for an additional staff of 9 men in addition to the number, viz: 32, originally proposed in my letter No. 3607, dated the 19th April, 1939. These men were not included in the original proposals as the following lines have been subsequently opened:-

    (1) Khanro – Nawabshah.

    (2) Dodapur – Jacobabad.

    I would, therefore, request that Government be moved to sanction the entertainment of 41 men in all, including the 15% reserve.

     

             

    The cost statement is attached.”

     

    1.     RESOLUTION:-  Government are pleased to sanction the entertainment of 41 additional constables including 5 constables are sick and leave reserve, for escort duty in passenger train inn Sindh.

     

    2.     Sanction is also accorded to the incurring of an expenditure not exceeding Rs. 3075 (Rupees Three Thousand and seventy five).

     

    3.     The Inspector General of Police should be requested to point out the source from which the extra expenditure will be met.

     

     

    By order of His Excellency the Governor,

     

         S.H. Raza

                       Deputy Secretary to Government

    G.R., II S.Nc.869-H/38 (II),              Dated the 5th May 1941

     

    To,

    o   The Inspector General of Police, Sindh

    o   All District Magistrates

    o   All District Superintendents

    o   All Superintendents of Police, Sindh Railways

    o   The General Manager, North western Railways, Lahore

    o   The General Manager, J. B Railways, Jodhpur

    o   The finance Department (Consulted)

    o   The comptroller, Sindh (through Finance Department)

     

     

     

    SINDH CRIMINAL TRIBES RULES, 1937

    Amendment of rule 16 (1) of the—

     

                                     GOVERNMENT OF SINDH

                                                                            HOME DEPARTMENT (Political)

                                                                            Resolution No.303-H,

                                                                            KARACHI, 2nd July 1941.

     

                Government memorandum, Home department (Political), No. 2372-H/40, dated the 29th October 1940.

                “The undersigned presents compliments to the Inspector General of Police”, 

                Criminal Tribes settlements officer, and is directed to state one. Haji Hayat son of Gulsher, a member of the criminal Tribe residing in the Thar Parker District, was cancelled under setion 22(2) (a) of the criminal tribe act, 1942, as he was found absent by the police on the night of 3rd february 1040 at 10:00 p.m. in contravention of the provisions of rules, 1937. He was convicted by the sindh criminal Tribes rules, 1937. He was convicted by the lower court but was acquitted in appeal by the sessions court. The session Judge remarking as under:-

    1.                  “ According to my opinion, the words absence from his residence in this clause ( Section 10 – 1- b of the act) imply absence for at least some time A day or at least some hour it does not mean that the appellant could not go out of his house and absence him self from his house for a few hours.

    2.      The district magistrate at the instance of the police moved Giovernment to perfor an appeal against the acquittal orders of the sessions judge rolying on the explanation to rule 16.

    3.      In consultation with the Advocate General, Government have come to the conclusion that temporary absent for an hour or two during the night does not infrings the conditions specified in section 10 (1) (b) of the act. At the same this there seems to be some ambiguity about the explation to rule 16 of the rules but the explation does not suggest that temporary absence for even shoprt period is not permissible during the night.* A copy of the opinion expressed by the advocate General is enclosed.

    4.      The Inspector General of Police is criminal tribes settlement officers now requested to express his opnion weather he considers it necessary to make any amendment to rule 16, read with the explanation to that rule, in order to remove the exiting ambigulity, and , if so submit the necessary draft moment.     

     

     

    TO BE PUBLISHED IN THE SINDH GOVERNMENT GAZETTE PART

    (EXTRA ORDINARY)

                                     GOVERNMENT OF SINDH

                                                              HOME DEPARTMENT (SPECIAL)

                                                              SINDH SECRETARIATS

                                                              KARACHI, 29th April 1941.

     

    NOTIFICATION

    No. P.A. 138       

                       In exercise for the power conferred by clause (c) of sub rule (1) of rule 40 of the defence of india rules made under section 2 of the defence defecne of India Act. 1939, the Governor of sindh hereby declares to be forbitted to his Majesty all copies, where ever found all the leaf let printed in Urdu entitled “ Pakistan ya Islamabad” purported to have been issued by Muhammad Yousif Yakub of chakirwara, Liyara quarter, Karachi, and printed at the fine art latho works, New Chali Karachi and all other documents containing remits, copies or translations or extracts from, the said leaflet in as much as the said leaflet constitutes a “ prejudicial with in the meeting of rule 34 (7) read Rule 34 (6) (f) the said rules.

     

                                                    By order of  His Excellency the Governor

     

                                                     Deputy Secretary of the Government of Sindh,

    To,

    The Publisher, Sindh Government Gazette, who is requested to supply five copies of the notification to Home Department (Special)

    The Inspector General of Police, Sindh

    All District Magistrates, (Larkana)

    All District Superintendents of Police

      The Superintendents of Police, Sindh C. I. D

    The oriental Translator the Government of Sindh

     

     

    Sindh Criminal Tril

                                        Amendments in it

    GOVERNMENT OF SINDH

    Home department (Political)

    Resolution No. 555-H /37

    Sindh Secretaries Karachi, 7th May 1942

    Read—–

                Government Resolution, Home Department, No 555-/H (37) dated the 2nd March 1942; and

    1.      Letter No 15, dated the 2nd April 1942, from the criminal Tribes settlement Officer, Sindh, Sukkur (Mr. Inayatullah M. Shaikh).

    RESOLUTION:— The accompanying notification should be published in Sindh Government Gazette.

    2.      The Oriental Translator to Government should be requested to translate the notification into Sindhi and the Translation to the Publisher, Sindh Government Gazette, for publication in the Sindh Government Gazette.

     

     

    By order of His Excellency Governor,

     

     

                      C.   B.   B.    CELL,

          Chief Secretary to Government

     

     

    To,

    The inspector General of Police, Sindh

    All Disterict Magastraite

    All superindents of Police

     The oriental teranslator to Government

    The Superidentant Government Printing and Stationary, Sindh

    The Crimainal Tribes Settlement officer, Sindh

     

     

                                                                                                                Prisoners

                                                                                          Premature release of with a

                                                                                          Relieving over crowing

    GOVERNMENT OF SINDH

    HOME DEPARTMENT

    RESOLUTION NO, 2154-H / 40 (IV)

    Sindh Secretariat Karachi, 22nd June, 1942

    Read correspondence ending white unofficial reference No. 35, dated the 8th June 1942.

     RESOLUTION:—- In exercise of the powers conferred by section 401, criminal Procedures code, Govt: are placed to remit the unexpired portions of the sentence imposed upon the prisoners named in the accompanying list* and to direct that the prisoners should be released unconditionally from the prisoners concerned, under intimation to Government, Subject to the condition that such prisoners as are also sentenced to the should be released only after they have paid such fine in full. 

     

     

     

                                                                                 By order of the Governor of Sindh,

                                                                                         

                                                                                               C.B.B Cell

                                                                                     Chief Secretary to Government

     

    To,

    The Chief Administrator, Marital Law Hyderabad (Consulted)

    The Inspector General of Police, Sindh

    The Inspector General of Prisons, Sindh

    All District Magistrates

     All Superintendents of Police

    All Superintendents of prisons

    Accompaniment to Government Resolution, Home Department

    No. 2154-H/40 (IV), dated 22nd June 1942.

    Central Prison, Hyderabad


     


      S .No:                 Name:        

      S .No:                 Name:                               


    1.      Muhammad Ali son of Kauro

    2.     Budho so of satardino

    3.     Jan Muhammad Son of Mir

    4.     Ismail son of Alam

    5.     Hira alais Hari alias Ghulam Rasool so of Tikam

    6.      Hasul son of wahid Buksh

    7.      Faizu son of sian dad

    8.      Pario so of Sulleman

    9.      Jail son of salih

    10.                         Alu son of sultan

    11.                         Sahibdino son of Ahdi

    12.                         Makhi son of Walidad

    13.                         Ali buksh son of Mughim

    14.                         Muhammad waris son of Gosh Bulsh

    15.                         Hamir son of Shabu

    16.                         Nuroo son of Hayat

    17.                         Sarang son of Jaro

    18.                         Illahi Bux Son of Ramzan

    19.                         Manoo son of jalan

    20.                        Hassan son of Pirandito

    21.                         Miro son of saro

    22.                         Morio alias waris son of Tooh alias ismail

    23.                         Bachal alis bacho son of Budho

    24.                         Badal son of kamil

    25.                         Muhammad son of jalaldino

    26.                         Abdullah Achar

    27.                         Shahil khan

    28.                         Kamal son of Karim Buksh

    29.                         Azizullah Sajan

    30.                         Suhrab son of Bahadur

    31.                         Wali Muhammad Murad

    32.                         Piyaro son of Imam Buksh

    33.                         Piyaro son of souzali

    34.                         Jamal son of Gharam

    35.                        Jaro son of Chibhar

    36.                         Jumo son of Miran

    37.                         Bajbi son of Aligul

    38.                         Muhammad son of lukman

    39.                         Shano alis shan Muhammad son of Khair Buksh

    40.                         Laldino son of Molidino

    41.                         Gulahair son of Mizar

    42.                         Jawhar Sulak

    43.                         Nibal Allahdino

    44.                         Wahid Buksh alis wadho son of Bakhshoo

    45.                         Minhan Malang son of Chibhar

    46.                         Faiz Muhammad son of Subbat

    47.                         Muhammad son of Ismail

    48.                         Ghulam son of Mahi

    49.                         Haji son of jhugo

    50.                         Sahibdino son of Usman

    51.                         Abdullah Son of Sahibdino

    52.                         Jano son of Bingo

    53.                         Punhun Nathram

    54.                         Urs son of Manthar

    55.                         Jiwan son of Bhagwano

    56.                         Ahmed son of jando

    57.                         Mahwal son of Jan

    58.                         Lukman son of Nangar

    59.                         Shamo son of Ghul;am Muhammad

    60.                         Khairo son of Haji

    61.                         Alim son of Ramzan

    62.                         Sardar Khan Sher Muhammad Khan

    63.                         Shahzado son of Khudaddad khan

    64.                         Morio son of Allahdino

    65.                         Silu son of Jumo

    66.                         Hussain son of Yaqoob

    67.                         Wali Muhammad son of Muhammad Ali

    68.                        Jain son of Arab 

    69.                         Husain Buksh son of Nindo khan

    70.                         Sajan son of Rahu

    71.                         Allahdino son of Badal

    72.                         Sanghar son of Sanwan

    73.                         Reow son of Sahijumal

    74.                         Jalu son of Baksh

    75.                         Urs son of Achar

    76.                         Mataro son of Kaim

    77.                          Baksho son of Yousif

    78.                         Idali son of Zulfkar

    79.                         Aut alis Atta Muhammad son of Ali Muhammad

    80.                         Sachu Ishak alias Ahsan

    81.                         Chelo son of Hemraj

    82.                         Karim Buksh Umed Ali

    83.                         Kouro son of jetho

    84.                         Manghan son of Pamo

    85.                         

    86.                         

    87.                         

    88.                         

    89.                         

    90.                         

     

     

     


    The Sindh Government Gazette

    PUBLISHED BY AUTHORITY

     

    _____________________________________________________________________________
    KARACHI, THURSDAY, MAY, 24th 1945.

    Separate pages are given to this part in order that it may be field as a separate compilation.

    PART IV

    Government of Sindh

    Legal Department

    Sindh Secretariat, Karachi, 21st May 1945.

    [To be translated in Sindhi.]

     

    No. S.-18-L. / 44/XV —- The following Act of the Sindh legislature, having been assented to by the Governor General on the 9th May, 1945, is hereby published for General information.

     

                                                                                                                H. B HINGORANI

                                                                                                         Deputy Secretary to Government

     

    Sindh Act No. XI of 1945

                        (First published after having received the assent of the Governor General, in the Sindh Government gazette of the 24th May 1945.)

     

    An Act further to amend expident further to damend the Sindh Suppression of Hur outrages Act 1942 (Sindh 1 of 1942), for the purpose hereinafter appearing it is hereby enacted as folloes:—

     

    1.      Short title:— This Act may be called the Sindh suppression of Hur outrages (Second Amendment) Act 1945.

    2.      Amendment of preamble to Sindh Act I of 1942—- In the preamble to the Sindh Suppression of Hur outages Act, 1942 (Sindh I of 1942), hereinafter called the said Act, after the word “trial” the words “and punishment” shall be inserted,

    3.      Amendment of section 2of Sindh Act I of 1942— In section 2 of the said Act, for clause 2 (b) the following shall be substituted, namely:—-

    “(b)” “Hur” means a person—–

    (i)         Who was at the commencement of the Sindh suppression of Hur ourtages (Second Amendement) Act, 1945 registered as a member of the criminal tribe of Hurs or Lurs under the provisions of the criminal tribes Act, 1924 (VI of 1924);

    (ii)       Whose name is entered in the register maintained under section 2A/”

    4.      Insertion of new section 2A—After section 2 of the said Act, the following new section shall be incerted namely:—

    L(IV) 410 IV—33

    “2A. (1) An officer not below the rank of a Sub-Divisional Magistrate Special register of specially empowered by the Provisional Governemnt in this Hurs and Lars behalf shall keep and maintain a register in which shall be entered the names of all members of the criminal tribe of Hurs and Lurs resident in the province of Sindh other than those referred to in sub-clause (i) of clause (b) of section 2.

     

    (2) before entering the names of any person in the register such officer shall give notice to such person calling upon him to show cause why his name should not be so entered.

     

    (3) Every such notice shall be served in the manner laid down in sections 69 to 71 of such person calling upon him to show cause why his name should not be so entered.

     

    (4) If such officer is satisfied, after making such inquiry  as he deems fit,

    (a) that such person has been served with the notice or, where the notice has not been served, that the notice could not, in spite of all due and reasonable diligence, be served on him, and

    (b) That his name should be added to the register,

     He shall enter his name in the register.”

    5.      Amendment of section 17 of Sindh Act I of 1942—- In section 4 of the said Act, sub-section (I) and (6) shall be omitted.

    6.      Amendment of section 17 of Sindh Act I of 1942— for subsection (4) of section 17 of  the said act the following shall be substituted namely:—

    “(4) The Provisional Government may, by General or special order, transfer a case from one Special Tribual to another Special Tribunal or a case which is triable by a special Tribunal from any criminal court, not being the High court, to a special Tribunal.”

    7.      Amendment of section 23 of Sindh Act I of 1942— In section 23 of the said Act, for the words “ for determining the question of guilt or innocence” the words “ to the trial and punishment” shall be substituted.

    8.      Incretion of new section 23 A in Sindh Act I of 1942—- After section 23 of the said Act the following new section shall be inserted, namely:—

            23A Not with standing anything contained in section 234 “Joinder of the code, officers punishable under section 395, 369, 397, and 398 of the Indian Penal code (XLV of 1860) shall be deemed to be of the same kind for the purpose and within the meaning of that section.”

    9.      Incretion of new Chapter IIA in Sindh of 1942- After section 23A as so incerted, the following heading and section shall be inserted namely:—

     

    CHAPTER IIIA

    Enhanced Penalties

            23B. Whoever commits as offence punishable under section 397 of the Indian Penal Code (XLV of I 860) by using any deadly weapon and the deadly weapon used is a fire arm may in lieu of any punishment to which he is liable under the said code, be punished with death.”

    10.  Incretion of new section 24A and 24B in Sindh Act I of 1942—After section 24 of the said Act, the following new sections shall be inserted namely:—-

           

    24A. (1) The High Court or any Session Judge may call for and examine the record of any proceedings before a Magistrate or a Special Judscdiction in which an order has been passed under section 5, or an order of discharge has been passed under section 253 of the code, for the purpose of satisfying itself or himself as to the correctness, legality or propriety of such order.

     

    (2) On examining any record undersub section (I) or otherwise, High Court or the Sessions Judge may set as code such order and may—–

     

    (a) Where an order has been passed under section5, direct the District Magistraite by himself or by any of the Magistraite subordinate to him to make further enquiry into the matter;

    (b) Where as order has been passed under section 253 of the code, direct the special Tribunal trying the case or any other special Tribunal to make further enquiry into the matter;

            Provided that no direction under this sub section for further enquiry shall be made unless the person concerned has had an opportunity of showing cause why such a direction should not be made.

     

    (3) The powers execriable under sub section (1) and (2) with respect to any proceddings of a Magistraite under Chapter II of this Act may be exercised also by the District Magistrate to whom such Magistrate is sub-IV-34        

           

     

     

     

     

     

  • Life and achievements of Pir Razay Dhani

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

     

    ”پير سائين روضي ڌڻيرحه ۽ سندس دور جي

    مختصر ڪرانالاجي“

    سنڌو نديءَ عجيب طريقي سان سنڌ جي ڏاهپ ۽ فڪر جي تقسيم ڪئي آهي. نديءَ جي اولانهن ڪنڌي تي شڪارپور کان ٺٽي تائين علم ڌڻين ۽ قلم ڌڻين کي آباد ٿيڻ جو موقعو ميسر ٿيو. اهڙيءَ طرح اڀرندي ڪناري تي وري صوفين، بزرگن ۽ درويشن کي تصوف جي تند تنواڻ جي جاءِ ملي. نديءَ جي اوڀر واري ڪنڌي کان جيڪي بزرگ روحانيات، تصوف ۽ ويدانيت جو سج ٿي اڀريا حضرت پير محمد راشد روضي ڌڻيرحه انهن پيرن فقيرن ۾ منفرد حيثيت ماڻي ٿو. جهڙي نموني سان هن بزرگ سنڌ تي صدين تائين پنهنجو روحاني، ادبي ۽ سياسي اثر ڇڏيو آهي اهڙي عالمانه ۽ محققانه انداز سان سندس شخصيت، ڪردار ۽ اثر پذيريءَ تي ڪم نه ڪري سگهيا آهيون. جس لهڻي ڊاڪٽر خان محمد لاڙڪ، ڊاڪٽر نذر حسين سڪندري ۽ ٻين ايڪڙ ٻيڪڙ عالمن جن محققانه انداز سان ڪم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ليڪن بي بدل بزرگ حضرت پير محمد راشد روضي ڌڻيرحه جي خدمتن جو معيار ۽ مقدار ايترو ته بلند آهي جو اڃا وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي گنجائش باقي رهي ٿي.

    هون ئي سنڌ ۾ تحقيق ڪرڻ دشوار مگر آسمان مان تارا لاهڻ سولو، پر ڪنهن پير فقير، بزرگ ۽ روحاني رهبر تي تحقيقي ڪم ڪرڻ جو تصور به ڪري نه ٿو سگهجي. ڇو ته اهڙين شخصيتن تي عقيدت ۽ حلقه بنديءَ جا ايترا ته پهرا ويهاريا ويندا آهن، جو انهيءَ عظيم شخصيت کي فقط ايترو ئي ڏسي، ٻڌي ۽ سمجهي سگهجي ٿو، جيترو سندس معتقد ۽ پوئلڳ چاهيندا آهن. حالانڪه ڪا به عظيم شخصيت فقط ۽ فقط پنهنجي پوئلڳن جي ملڪيت ڪانه ٿيندي آهي، اهڙين شخصيتن کي جاگرافيائي، نظرياتي ۽ ٻين حدن ۾ محدود ڪرڻ انهن سان بي انصافي ڪرڻ جي برابر ٿيندو آهي. سنڌ ۾ اسان تقريباََ هر وڏي ماڻهوءَ سان اهڙي وڏي بي انصافي ڪئي آهي.

    حضرت پير روضي ڌڻيرحه پنهنجي دور ۽ اسان جي تاريخ جو هڪ غير معمولي انسان آهي. هي بزرگ اڄ به اسان جي روحاني، ادبي، مذهبي ۽ سياسي روين تي اثر انداز ٿيندي محسوس ٿئي ٿو. اسان کي اهڙي عظيم شخصيت جو هر حوالي سان تحقيق تي ٻڌل مطالعو ڪرڻ گهربو هو. پر اسان اهڙا تمام موقعا محققن کي فراهم ڪري نه ڏنا آهي نه فقط ايترو پر اسان ته خوشبوءِ کي دٻليءَ ۾ بند ڪري رکيو آهي. اسان کي گهربو هو ته سڀن کان اڳ ۾ سندن قلمي ڪاوشن ۽ سندس دور سان لاڳاپيل فارسي ۽ عربيءَ ۾ موجود مآخذات جو سنڌي، اردو ۽ انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪرائي غير جانبدار محققن کي وڌيڪ تحقيق ڪرڻ جو ماحول ماحول پيدا ڪري ڏيون ها. هن وقت ”ملفوظات“ ۽ ”مڪتوبات“ جا فقط ٻه مآخذ محققن اڳيان موجود آهن، باقي مواد ۽ معصر مواد اڃا ڪيترين اکين کان اوجهل آهي. حضرت پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ جي شخصيت، ڪردار، ڪارنامن ۽ خدمتن جي تقاضا اها آهي ته آسائنيٽنفڪ انداز تي تحقيق جي هڪ جامع رٿا تيار ڪري ڪم ڪرايو وڃي ۽ کيس مخصوص هڪ پير مرشد يا درويش تائين محدود نه ڪيو وڃي.

    جيئن مون نديءَ جي هر هڪ ڪنڌيءَ جي الڳ الڳ خصوصيتن جي نشاندگهي ڪئي ٿيئن ٻيءَ هن اهم ڳالهه ڏانهن اوهان جو توجه ڇڪرائڻ گهران ٿو ته سنڌ جي تاريخ ۾ خيرپور مذهبي ۽ روحاني حوالي سان انوکو سنگم پيش ڪيو آهي. هتي هڪ ئي وقت تي کهڙن جي مخدومن ۽ جهڙا سگهارا ديني عالم به پيدا ٿيا ته سچل جهڙا ”منصور ثانيءَ“ به پيدا ٿيا اهل تشيعت کي به هتي اسرڻ جو موقعو مليو ته پير روضي ڌڻيءَ جهڙا باشريعت ۽ پير طريقيت به پنهنجي فڪر کي هتان عام ڪيو. چوندا آهن ته مڪلي سوا لک ولين جو مقام آهي. مڪلي سوا لک ولين جو مقام هجي نه هجي پر خيرپور هر مڪتب فڪر جي پيرن فقيرن جو آستانو ضرور آهي. ان ڪري خيرپور ۽ ان جي مذهبي خواهه روحاني خدمتن تي وڏي پئماني تي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي شڪر ٿيو جو سچل سرمت تي تحقيقي بنيادن تي ڪم ڪرڻ لاءِ ”سچل چيئر“ قائم ٿي آهي، پر هن وقت روضي ڌڻيءَ چيئر قائم آهي، چيئر لاءِ مهنجي دعا ۽ اُميد آهي ته ان کي ”ترجمي ۽ تاليف“ جي ڪم تائين محدود ڪرڻ بدران تحقيقي بنيادن تي استوار ڪيو ويندو. ڇو ته پير روضي ڌڻيءَ جهڙي سج کي روايت جي کاري هيٺيان لڪائڻ ۾ سڀني جو نقصان ٿيندو.

    پير روضي ڌڻيءَ تي جڏهن مون کي مقالي لکڻ لاءِ حڪم ڪيو ويو ته هن عظيم شخصيت جا اڻ ڳڻيا پهلو منهنجي ڌيان ۾ آيا. پهريون مون سوچيو ته آئون پير روضي ڌڻيءَ جي حوالي سان ماڻهپي جي روين جو مطالعو پيش ڪيان ۽ اهو ٻڌيان ته عظيم انسانن جا ماڻهپي وارا رويا ڪهڙا ۽ ڪيئن ٿين ٿا، يا ائين کڻي چئجي ته اهي ڪهڙا ماڻهپي وارا رويا ڪهڙا ۽ ڪيئن ٿين ٿا، يا ائين کڻي چئجي ته اهي ڪهڙا ماڻهپي وارا رويا آهن، جيڪي ماڻهو کي مثالي انسان بڻائن ٿا. مون پير روضي ڌڻيءَ جي روين جو مطالعو ڪر ڻ شروع ڪيو ۽ خاص طور تي والدين، استادن، اولاد، عزيزن، مريدن، حڪمرانن، مشائخن، ديني عالمن ۽ هندو اقليت سان سندس روين جو جائزو ورتم. مون کي سندن هر روئي ۾ انسان دوستي، اسلام دوستي، شفقت، محبت ۽ سهپ جي خوشبوءَ محسوس ٿي. خاص طور تي هندن سان ظلم زيادتي ڪرڻ، کين سندس ڪرڻ، کين سندس مرضي رضا خوشيءَ کان سواءِ زوري مسلمان بنائڻ کين پسند ڪونه هو سندن ملفوظات اثرن واقعن سان ڀري پئي آهي. موضوع نئون به هو ته انوکو به هو. پر سوچيم ته ان تي موقعو مليو ته ٻئي دفعي لکبو هاڻي ڪا ٻي ڳالهه ڪجي.

    ٻي ڳالهه ڪرڻ جو مقصد هي هئو ته اسانکي پنهنجي روحاني مذهي، سياسي ۽ سماجي آدرشن جو مختلف زاوين کان مطالعو ڪرڻو آهي. اهڙو مطالعو تڏهن ئي ممڪن ٿي سگهندو جڏهن اسان اڳ ۾ واسطيدار آدرشن جي لاڳاپيل مذهبي، روحاني، سياسي، سماجي، تعليمي ۽ اقتصادي حالتن جو خاڪو تيار ڪيون ان ڪري مون مناسب ڄاتو ته پير روضي ڌڻيءَ ۽ سندس دور جي ڪرانالاجي تي تحقيقي ڪم ڪيان. آئون جيئن جيئن ڪتابن جي اوراق گرداني ڪندو رهيس، تيئن تيئن تعجب، ڏک، ڪاوڙ ۽ پريشاني جي ور چڙهندو ويس. ڏاڍي مايوسي ٿي ته ڪيترن حوالن سان اسان کي حقيقتن بدران افسانا ٻڌايا ويا آهن. ڪيتريون ڳالهيون سوچ ويچار ۽ ڇنڊ ڇاڻ کان سواءِ درج ڪيون ويون آهن ۽ ڪن اهم ڳالهين جي پس منظر کي نظر انداز ڪيو ويو آهي.

    مثال طور اوهان ”تذڪره مخاديم کهڙا“ جو مطالعو ڪيو، ان جي صفحي 139 تي برهان فقير جو قصو ٻڌايو ويو آهي. لکيو ويو آهي ته مير فتح علي خان ٽالپر 1191هه ۾ تخت تي ويٺو 1192هه ۾ برهان فقير جنات جي زور تي نه فقط حڪمران کي معتقد ڪري چڪو هو، پر ماڻهن کي به بي راهه بڻائي رهيو هو. مخدوم شهيد احمدي، سندس فرزند مخدوم محمد عاقل ثالث ۽ پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ، جيڪو ان وقت سندن شاگرد هو، حيدرآباد وڃي برهان فقير کي بڇڙو ڪري آڻ مڃرائي ٻڌي وٺي اچن ٿا.

    هاڻي سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته مير فتح علي ٽالپر ان کان گهڻو پوءِ 98-1197 ۾ حڪمران ٿيو. 1191 ۾ ته ميان عبدالنبي پنهنجا مٽ مائٽ مارائي مير بجار هٿان مخدوم نوح جي روضي ۾ دستار ٻڌي تخت نشين ٿيو. ان ڪري اعتراض ڪري سگهجي ٿو ته واقعو غلط آهي يا ان جو سال غلط آهي. مير فتح علي جڏهن حڪمران ٿيو ته ان وقت پير روضي ڌڻيءَ کهڙن جي مخدومن جو شاگرد ڪونه هو، ليڪن فارغ التعصيل ٿي چڪو هو. بنهه انهيءَ سان سندن والد ماجد حضرت پير محمد بقا جي شهادت ٿي ۽ روضي ڌڻيءَ پنهنجي والد جي گاديءَ تي ويٺو.

    جڏهن اسان ملفوظات جو مطالعو ڪيون ٿا ته ان ۾ خليفي ميان الهه رکئي جي حوالي سان هالاڻيءَ جي جنگ جو هڪ حوالو پڻ ملي ٿو ملفوظات ۾ ڪيترا اهڙا واقعا بيان ڪيا ويا آهن، جن مان پتو پئي ٿو ته پير روضي ڌڻي ڪيترا دفعا مير غلام علي ڏي ماڻهن ۽ مريدن جي ڪم لاءِ ويو آهي ۽ تخت نشيني کان هڪ سان پوءِ جڏهن مير فتح علي گذاري وڃي ٿو ته سندس رضا الاهي ڪرڻ لاءِ به مير غلام علي ٽالپر ڏي وڃڻ ٿيو اٿن ملفوظات مان اهو به پتو پئي ٿو ته هڪ دفعي پير روضي ڌڻيءَ اسلام جي معاملي ۾ موٽوءَ نالي هندو کي مسلمان بنائڻ لاءِ مير فتح علي ڏي ويا هئا، مگر حڪمران موٽوءَ جي ٻانهن نه ڏني ان تي پاڻ واپس موٽي آيا.

    پير روضيءَ ڌڻيءَ جي سوانح جي حوالي سان ڪن اهڙن عالمن جا نالا به ملن ٿا، جن هن بزرگ کي دل جي گهراين سان قبول ته نه ڪيو پر جهڙوڪ وس پڳي دشمني ڪئي ۽ رستن تي ڪنڊا اڇلايا. اهڙن عالمن مان پاڙي جا ڪي مخدوم، مخدوم محمد ابراهيم ٺٽوي ۽ مخدوم محمد عثمان مٽياروي جا نالا ورتا وڃن ٿا. ڪتابن ۾ انهن عالمن جي مخالفت جا احوال ته ملن ٿا. پر اسباب ڪونه ٿا ملن. ان ڪري جيڪڏهن انهن روين ۽ نفرتن جا پس منظر ملي وڃن ته هوند پير روضي ڌڻيءَ جي شخصيت، ڪردار ۽ سوانح تي وڌيڪ روشني پئجي سگهي.

    مخدوم محمد ابراهيم ٺٽويءَ جي نفرت ۽ دشمنيءَ جا ٻه ڪارڻ هئا. هڪ پير روضي ڌڻيءَ جي مقبوليت ۽ ٻيو سياسي اختلاف هئيءِ ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ جهڙي آهي ته خليفو محمود فقير ڪڙيي وارو، پير روضي ڌڻيءَ جي مريد ٿين کا اڳ ميان احمد کٿائي جو مريد هوندو هو. ميان احمد کٿائي نقشبندي طريقي سان واسطو رکندو هو ۽ مخدوم محمد ابراهيم ٺٽويءَ جو خليفو هو. ان ڪري مخدوم محمد ابراهيم ٺٽوي جو ناراض ٿيڻ سمجهه ۾ اچي ٿو. سياسي ڪارڻ هيءَ هو ته پير روضي ڌڻيءَ پنهنجي دل ۾ ڪلهوڙن لاءِ همدردي رکندو هو، جڏهن ته مخدوم محمد ابراهيم ٺٽوي مير بجار جي قتل تي ڪلهوڙن ۽ جوڌپورين جي خلاف هئو. هن جوڌپورين خلاف فتويٰ به جاري ڪئي هئي ۽ هندن خلاف لکيو هو ته اهي ذمي نه آهن پر حربي آهن. انهي سياسي اختلاف به مخدوم محمد ابراهيم ٺٽوي کي پير روضي ڌڻيءَ جي مخالفت ڪرڻ تي آماده ڪيو .

    اهڙيءَ طرح کهڙن جي مخدومن مان ڪن جڏهن پير روضي ڌڻيءَ جي مخالفت ڪئي ته ان جا ڪارڻ به ساڳي نوعيت جا هئا. تيمور بادشاهه جي مُئي کان پوءِ جڏهن زمان شاهه حڪمران ٿيو ته هن پير روضي ڌڻيءَ جي علمي ۽ روحاني حيثيت کي تسليم ڪندي ڀرپور قدرداني ڪئي ۽ کين جهنڊو پڻ ڏنو جڏهن ته کهڙن جي مخدومن جي شاهه شجاع سان گهڻي رغبت رهي ۽ هو به سندسن خيال ڪندو رهيو. کهڙن جي مخدومن شادين جي مسئلي تي پير روضي ڌڻيءَ خلاف شاهه شجاع کي دانهن ڏيڻ ۽ قدم کڻڻ جو ارادو ڪيو، پر ٽالپورن جي چوڻ تي اهو ارادو ترڪ ڪيائون.

    اهڙيءَ ريت ڪيترن محققن پير روضي ڌڻيءَ کي فقط قادري طريقي جو پير ۽ روحاني رهبر ڪري پيش ڪيو آهي ۽ سندس شخصيت جي ٻين اهم روپن تي روشني نه وڌي آهي. ڊاڪٽر خان محمد لاڙڪ پير روضي ڌڻيءَ جي سياسي خدمتن تي به روشني وڌي آهي، پر انهيءَ پهلو تي اڃا به تفصيلي تحقيق ڪرڻ جي گنجائش موجود آهي. ڇو ته پير روضي ڌڻي پنهنجي دور جو منفرد سياسي مدبر پڻ هئو ۽ سندس انهيءَ حيثيت کي سنڌ، افغانستان ۽ جيسلمير وغيره ۾ به تسليم ڪيو ويو. زمان شاهه طرفان کيس جهنڊو ملڻ، سندن سياسي تدبر ۽ حيثيت کي مڃڻ برابر هو. پير روضي ڌڻيءَ 30 سالن جو ڳڀرو جوان هئو، پر سندس سياسي بصيرت جو اندازو 1201هه ڌاري خليفي محمد حسين ناڙيءَ واري ڏانهن لکليل خط مان لڳائي سگهجي ٿو، جنهن م هن جهڙوڪ پيش گوئي فرمائي آهي ته عنقريب افغاني لشڪر احمد خان نورزئي جي قيادت ۾ ميان عبدالنبي جي مدد لاءِ سنڌ تي ڪاهيندو پير روضي ڌڻيءَ ڇهن ڪلهوڙن ۽ پنجن ٽالپر حڪمرانن جو دور ڏٺو. ٽالپر دور ۾ سندس هر وجه کان حيثيت هئي. پاڻ مير سهراب خان جي گذارش تي ڪيترا فيصلا ڪيائون ۽ ڪيترن موقعن تي حڪمرانن خواهه سندن ماڻهن کي منهن تي ٻه ٽپيون ٻڌايائون.

    اهي ۽ اهڙا کوڙ مثال آهن، جن جي ڇنڊ ڇاڻ، وضاحت ۽ تشريح ڪرڻ جو بهتر طريقو اهو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ ۽ سندس دور جي ڪرانالاجي مرتب ڪئي وڃي. آئون انهيءَ حوالي سان نماڻي ڪوشش ڪري رهيو آهيان. هي ابتدائي ۽ بنيادي ڪم آهي، اڳتي هلي ان کي هڪ پراجيڪٽ طور مستند ۽ مڪمل ڪري سگهجي ٿو.

    57-1756ع 1170هه جڏهن روضي ڌڻي رحه جي ولادت ٿي: کهڙن جي مخدوم محمدي ٺٽي جي مخدوم ضياءالدين ۽ سنڌ جي حڪمران ميان محمد مراد ياب ڪلهوڙي هيءُ جهان ڇڏيو. ميان غلام شاهه ڪلهوڙو سنڌ جو حڪمران ٿيو. لارڊ ڪلائيو جي اڳواڻي ۾ فرنگين بنگال جي نواب سراج الدوله کي پلاسيءَ جي جنگ ۾ شڪست ڏئي هندستان ۾ انگريز حڪومت جو بنياد رکيو.

    58-1757ع 1171هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 2 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻيءَ جي ڀاءُ سيد علي مرتضيٰ شاهه جي ولادت ٿي. ميان غلام شاهه جي حڪومت کي چئلنج ڪيو ويو. غلام شاهه ڪلهوڙي شاهبندر جو بنياد رکيو ۽ اتي قلعو ٺهرايائين. اهل عيال اتي ڇڏي عطر خان ۽ سندس مددگار افغاني لشڪر جو پاچڪان ۾ مقابلو ڪيائين منجهن ٺاهه ٿيو افغان حڪومت سنڌ کي ٽن حصن ۾ ورهائي، غلام شاهه، عطر خان ۽ احمد يار خان حوالي ڪرڻ جو فيصلو ڏنو. ميان غلام شاهه کي شاهڳڙهه کان نصرپور بشمول ٺٽي وارو حصو ڏنو ويو. انهيءَ فيصلي کان پوءِ احمد يار خان افغانستان مان پنهنجي حق ۾ سنڌ حڪومت جو پروانو وٺي آيو ۽ ساڻس مدد ڪرڻ لاءِ افغان حڪومت کيس لشڪر پڻ ڏنو. انهن حالتن کي ڏسي عطر خان ملڪ ڇڏي ويو ۽ ميان غلام شاهه سموري سنڌ تي قابض ٿيو. ميان غلام شاهه سنڌ ۾ شريعت نافذ ڪرڻ بابت شاهي فرمان جاري ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ اهل تشيعت ۽ اقليتن وارن جي ذهنن ۾ مذهبي آزاديءَ بابت انديشا پيدا ٿيا. ميان غلام شاهه ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کي ٺٽي ۽ اورنگا بندر ۾ واپاري ڪوٺين کولڻ جي اجازت ڏني.

    59-1758ع 1172هه جڏهن روضي ڌڻي رحه ٽن سالن جو ٿيو: سنڌو نديءَ پنهنجو وهڪرو مٽائي حيدرآباد ۽ ڪوٽڙيءَ وچان (موجوده صورتحال) وهڻ شروع ڪيو، ميان غلام شاهه اوٻاڙي ۾ عطر خان ۽ سندس ساٿي دائود پوٽن کي شڪت ڏني ۽ هميشه لاءِ سندس مخالفت جو خاتمو آندو. هن ”شاهپور“ نالي شهر ٻڌي اتي رهڻ شروع ڪيو. ان کان علاوه ميان عطر خان کي سندس ڀاءُ احمد يار جي اچڻ جي خبر پئي ته هن نوشهري مان هليو ويو. اهڙي طرح سان ميان غلام شاهه آسانيءَ سان سنڌ تي قابض ٿيو.

    60-1759ع 1173هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه چئن سالن جو ٿيو: مخدوم محمد اسماعيل ۽ مخدوم محمد هاشم ٺٽوي وفات ڪئي. ميان غلام شاهه راڄو ليکئي جي صلاح ۽ زور ڀرڻ تي ميان مراد ياب جي ٻن پٽن عباس علي ۽ حسن علي کي ٻيڙي ۾ ويهاري ٻوڙائي ڇڏيو . ان کان سواءِ ڪڪرالي جي حڪمران ڄام کي پنهنجو قلعو ”آباد“ ڇڏي ”ڪڇ“ ڀڄي وڃڻ تي مجبور ڪيو.

    62-1761ع 1174هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 5 سالن جو ٿيو: سفير ديوان گدومل جي جاکوڙ سان احمد شاهه درانيءَ ميان غلام شاهه کي ”شاهه وردي خان“ جو خطاب حڪمرانيءَ جي سند ۽ هڪ هاٿي تحفي ۾ ڏنو . ميان غلام شاهه ڪلهوڙي انگريزي ڪارندي ارسڪن کي سنڌ ۾ واپار جو پروانو ڏنو، جنهن مطابق ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کي سنڌ ۾ قلمي شوري جي واپار جو ٺيڪو ملي ويو.

    63-1762ع 1176هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 6 سالن جو ٿيو: غلام شاهه ڪلهوڙي ڪڇ تي ڪامياب ڪاهن جو آغاز ڪيو ۽ 28 شعبان 1176 تي ”سنڌ راڻي“ سان شادي ڪئي.

    64-1763ع 1177هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 7 سالن جو ٿيو: ڪن ڪتابن ۾ اوٻاڙي واري جنگ (جنهن جو ذڪر 1173هه واري سال ۾ ڪيو ويو آهي. هن سال ۾ ڏيکاري آهي ۽ وڌيڪ ٻڌايو ويو آهي ته هن جنگ ۾ ٻنهي ڌرين جا ٽي هزار ماڻهو ماريا ويا هئا.

    65-1764ع 1178هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 8 سالن جو ٿيو: پير محمد بقا کي چوٿون فرزند ۽ پير روضي ڌڻيءَ ه ڀاءُ پير محمد سليم شاهه پيدا ٿيو، هن بزرگ 1241هه ۾ وفات ڪئي. عطر خان جو مکيه ساٿي ۽ صلاحڪار مقصود فقير وفات ڪري ويو. عطر خان سندس ئي چوڻ تي ميان غلام شاهه سان جنگيون جوٽيندو رهيو. فرنگين شاهبندر وٽان 38526 روپين جو آمدني ۽ 15884 روانگي واپار ڪيو. ڪن ڪتابن ۾ غلام شاهه ۽ ”سنڌ راڻي“ جي شاديءَ جو هي سال ٻڌايو ويو آهي.

    66-1765ع 1179هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 9 سالن جو ٿيو: اندازو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ کي شڪارپور ۾ حضرت فقير الله علوي جي مدرسي ۾ داخل ڪيو ويو هوندو.

    67-1766ع 1180هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 10 سالن جو ٿيو: خليفي محمود نظاماڻيءَ جي ولادت ٿي. مير سهراب خان ٽالپر جو والد ۽ مير شهداد خان جو فرزند مير چاڪر خان وفات ڪري ويو.

    68-1767ع 1181هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 11 سالن جو ٿيو: احمد شاهه ابدالي ميان غلام شاهه کي ديري غازي خان ۽ ديري اسماعيل خان جا علائقا سپرد ڪيا ۽ انهن ۾ انتظام رکڻ لاءِ اوڏانهن پڻ ويو.

    69-1768ع 1182هه جڏهن روضي ڌڻي رحه 12 سالن جو ٿيو: غالباََ پير روضي ڌني کي ڪوٽڙي ڪبير ۾ مخدوم يا رمحمد جي مدرسي ۾ داخل ڪيو ويو، جتي ابتدائي ۽ ثانوي فارسيءَ جي تعليم ورتي. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي حيدرآباد قلعي جي تعمير جو حڪم ڏنو هن نومڙين کي سيکت ڏيڻ لاءِ فوج رواني ڪئي ۽ ٺٽي کي نومڙين جي حملن کان بچائڻ لاءِ اتي فوج مقرر ڪئي ڪابل جي ايلچين کي دهلي وڃڻ دوران سنڌ حڪومت هڪ هزار فوجي ۽ ست لک رپيا ڏنا.

    70-1769ع 1183هه جڏهن پير رو‎ضي ڌڻي رحه 13 سالن جو ٿيو: في الحال ڪنهن اهم واقعي جي نشاندهي نه ٿي ڪري سگهجي غالباََ پير روضي ڌڻيءَ پنهنجي والد ماجد جي هٿ تي بيعت ڪئي.

    71-1770ع 1184هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 14 سالن جو ٿيو: ميان غلام شاهه ٺٽي جي انتظام هلائڻ لاءِ حبيب فقير نائچ کي مقرر ڪيو. مير سهراب خان ٽالپر کي مير رستم ڄائو، جيڪو 1811هه ۾ خيرپور جو حڪمران ٿيو. کهڙن جي مخدوم احمديءَ شڪارپور جي هندو عورت کي شڪارپور نواب جي مخالت باوجود مسلمان ڪيو.

    72-1771ع 1185هه جڏهن پير روضي ڌ ڻي رحه 15 سالن جو ٿيو: هن سال هڪ عجيب واقعو رونما ٿيو. ميان غلام شاه جي دور حڪومت ۾ آسمان مان برسات جي بدران گوشت جا ٽڪرا ڪرڻ لڳا ۽ اهي تقريباََ هڪ سير جي برابر هئا. اهي گوشت جا ٽڪرا ڊنڍ ڇٽي جي چوگرد ڪريا. ميان غلام شاهه جي اڳيان آندا ويا. ان گوشت جي بوءِ سوئر جي گوشت جهڙي هئي جن کي ڪتن به نه کاڌو.

    73-1772ع 1186هه جڏهن پير ورضي ڌڻي رحه 16 سالن جو ٿيو: سنڌ جو حاڪم ميان غلام شاهه وفات ڪري ويو، نتيجي ۾ ميان سرفراز ڪلهوڙو تخت تي ويٺو. نئين حڪمران هالن کان ڏيڍ ميل اتر طرف ”خداآباد“ نالي نئون تخت گاهه بڻايو. ان کانسواءِ چئن مهينن لاءِ ديري غازي خان ۽ ديري اسماعيل خان وڃي انتظام ڏسي ۽ سنواري آيو.

    ميان غلام شاه حيدرآباد ۾ پڪي قلعي جي دفاع ۾ ڏکڻ اولهه طرف هڪ ڪچو قلعو تعمير ڪرايو ۽ حاجي محمد مڪيءَ جي نالي سان منسوب ڪيو، اهو قلعو اڄ به موجود آهي جتي 9 ذوالحج هر سال حاجي محمد مڪيءَ جو ميلو لڳندو آهي.

    74-1773ع 1187هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 17 سالن جو ٿيو: ابوالحسن فقير نالي ناميارو صوفي بزرگ وفات ڪري ويو. احمد شاهه کي ڪابل ۾ قتل ڪيو ويو، سنڌ حڪمراني جو خاتمو ٿيو ۽ تيمور شاهه نئون حڪمران ٿيو.

    75-1774ع 1188هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 18 سالن جو ٿيو: سنڌ جو ناميارو بزرگ خواجه محمد زمان لنواريءَ وارو رحلت ڪري ويو. مير بجار حج جو فرض ادا ڪرڻ لاءِ عربستان ويو. ميان سرفراز ڪلهوڙي ڪڇ تي چڙهائي ڪئي ۽ جيڪا ڪيترا مهينا جاري رهي ۽ ان ۾ ڪاميابيون ماڻيون ويو. ڪڇ کان ڪامران موٽندي ميان سرفراز ”ڪنٽي ڪوٽ“ جي ٺڪر جي ڌيءَ سان شادي ڪئي.

    اندازو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ کي کهڙن ۾ مخدوم احمدي جي مدرسي ۾ داخل ڪرايو هوندو.

    76-1775ع 1189هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 19 سالن جو ٿيو: ميان سرفراز ٺٽي ۽ اورنگا بندر ۾ قائم فرنگين جون واپاري ڪوٺيون بند ڪرايون. ميان سرفراز پنهنجي حڪومت جي رڪن اعظم مير بهرام خان ۽ سندس پٽ مير صوبدار خان کي قتل ڪرايو ۽ نتيجي ۾ پنهنجو تخت وڃايو ۽ قيد ٿيو. غلام شاهه جي ٻئي نمبر پٽ محمد خان کي گاديءَ تي ويهاريو ويو ستت پوءِ کيس معزول ڪري ميان غلام نبيءَ کي گادي تي ويهاريو ويو. سنڌ تيمور شاهه کي ساليانو 7 لک روپيا خراج ڏيڻ شروع ڪيو.

    77-1776ع 1190هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 20 سالن جو ٿيو: خليفي نبي بخش جي ولادت ٿي. تاجو ليکي ميان غلام نبيءَ کي ماري شاهه ڳڙهه هليو ويو.

    78-1777ع 1191هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 21 سالن جو ٿيو: اندازو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ علامه محمد آريجو جي مدرسي ۾ داخل ٿيو هوندو. حضرت پير محمد بقا جو مرشد سيد عبدالقادر آزين رحلت ڪري ويو. ميان عبدالنبيء پنهنجي تخت نشيني جي راهه هموار ڪرڻ لاءِ حيدرآباد ۾ قيد ٿيل ميان سرفراز، سندس پٽ محمد خان، ڀاءُ محمود خان ۽ چاچي عطر خان کي مارائي ڇڏيو. مير بجار ميان عبدالنبي کي مخدوم نوح جي روضي اندر دستار ٻڌائي حڪمران تسليم ڪيو.

    79-1778ع 1192هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 22 سالن جو ٿيو: اندازو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ فارغ التحصيل ٿيا. درازن جي درگاهه جي باني ميان صاحب ڏني موراڳي ”عارف“ رحلت ڪئي. ناري تعلقي جي ڳوٺ تجل ۾ شاهه عنايت شهيد جي فرزند سلام الله عرف ”ٿرڌڻي“ رحلٿ ڪئي، هن بزرگ پنهجي حياتي ۾ پڻ پير روضي ڌڻيءَ جي ولادت ۽ روحاني عظمت جي پيش گوئي ڪئي هئي. مهاڏيو جي مڙهي ناس ڪندڙ عبدالرحيم گرهوڙي شهيد ٿيو. جيتوڻيڪ پير روضي ڌڻيءَ پنهنجي ملفوظات ۾ سندس ڪلام جا حوالا ڏنا آهن، البته سندس سخت گير عمل جي واکاڻ ڪانه ڪئي اٿن.

    80-1779ع 1193هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 23 سالن جو ٿيو: ڪن ڪتابن ۾ مخدوم سلام الله جي رحلت هن سال ۾ ڏسي ۽ لکي وئي آهي. پير روضي ڌڻيءَ کي پير صبغت الله شاهه عرف تجر ڌڻي نالي فرزند ڄائو. ميان احمد يار عباسيءَ جو پٽ عزت يار خان جيڪو ڪابل ۾ هئو تنهن افغاني حڪومت کان سنڌ تي حڪمراني ڪرڻ جو پروانو وٺي اچي ميان عبدالنبي ۽ مير بجار سان جنگ جوٽي مگر ڪامياب نه ويو، اها جنگ لکي ۽ شڪارپور وچ ۾ لڳي هئي. افغاني لشڪر جي قيادت محفوظ خان ڪئي، جڏهن ته ان ۾ قلات، ديرن، ملتان، شڪارپور ۽ بهاولپور مان به لشڪر شامل هئو.

    81-1780ع 1194هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 24 سالن جو ٿيو: محفوظ خان جي شڪست جي بدلي وٺڻ لاءِ تيمور بادشاهه پاڻ سنڌ تي چڙهائي ڪئي، پر مير بجار جي ڪوشش ڪري هو نه فقط واپس ٿيو ليڪن عبدالنبي ء کي خليعت پڻ ڏنائين. ميان عبدالنبيء جوڌپور جي راجا جي مدد سان مير بجار کي مارائي پاڻ قلات هليو ويو ۽ پنهنجي خاندان کي جوڌپور موڪلي ڇڏيائين. مارجي ويل مير بجار جي پٽ مير عبدالله ميان صادق علي کي تخت تي ويهاريو. ميان عبدالنبيء جوڌپورين ۽ پوءِ بروهين جي مدد سان تخت حاصل ڪرڻ لاءِ ويڙهاند جو فيصلو ڪيو پر کيس ڪاميابي نصيب نه ٿي. مخدوم محمد ابراهيم ٺٽويء مير بجار جي مارائڻ ۾ جوڌپورين جي منفي ڪردار کان متاثر ٿيندي فتويٰ ڏني ته هندو ذمي نه پر حربي آهن. کوسا جوڌپور جي حدن ۾ لٽمار ڪندا رهيا ۽ مال سان گڏ عورتون ۽ ٻار به کڻي ويندا هئا. مخدوم محمد ابراهيم انهن قيدين کي ٻانهيون ۽ غلام بنائڻ جائز قرار ڏنو ۽ جوڌپور جي رياست کي دارالحرب ثابت ڪيائين.

    82-1781ع 1195هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 25 سالن جو ٿيو: ميان عبدالنبي تخت حاصل ڪرڻ لاءِ افغاني حڪومت کان مدد طلب ڪئي ۽ نتيجي ۾ مدد خان سنڌ تي ڪاهي آيو. مدد خان کي ساٿ ڏيڻ لاءِ بروهين ۽ نومڙين جا لشڪر به سنڌ ۾ ڪاهر پيا. مدد خان سڄيءَ سنڌ ۾ عمر ڪوٽ تائين وڏي تباهي آندي ۽ وڏي پئماني تي ڳوٺ تباهه ڪيا ۽ عوام کي لٽيو.

    ملفوظات ۾ اچي ٿو ته انهن ڏينهن ۾ پير روضي ڌڻيءَ کهڙا شهر ڏانهن وڃي رهيا هئا ۽ رستي ۾ کين ڪنهن ماڻهوءَ عرض ڪيو ته: حضرت! مدد پنهنجي لشڪر سان درياهه جي ڪپ تي لٿل آهي، اوهان پنهجو شهر ڪيئن ٿا ڇڏي وڃو؟ ”پير روضي ڌڻيءَ جواب ڏنس ته. ”اسان جو دلبر اسان جو سمورو سامان اڳ ئي لٽي ويو آهي تنهن ڪري اسان کي ڦرلٽ جو ڪهڙو ڀوءَ“

    حضرت پير روضي ڌڻيءَ جي استاد فقير الله علويء رحلت ڪئي.

    83-1782ع 1196هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 26 سالن جو ٿيو: راڻيپور ۾ سيد احمد شاهه درگاهه قائم ڪئي. هن سال ڪراچيءَ جي آبادي 6 هزار هئي ۽ شهر کي مڇيءَ جي واپار مان ساليانو چار هزار روپيه اپت ٿي. معلوم ٿئي ٿو ته هن عرصي ۾ ڪراچيءَ ۾ بصري، مستقط، بندر عباسي، لکپت، مانڊوي، ڊمن، مبمئي ۽ ڪاليڪٽ جي واپارين جا گماشتا آباد هئا. ميان عبدالنبيء پنهنجي سياسي حرفت سان قرآن شريف وچ تي آڻي بهاولپور جي نواب بهاول خان معرفت عبدالله خان سان ٺاهه ڪري تخت حاصل ڪيو. ڪجهه وقت کان پوءِ کيس يعني مير عبدالله خان ولد مير بجار خان ۽ مير فتح علي خان ماڻڪاڻيءَ کي مارائي ڇڏيو. ٽالپر انهي واقعي جي رد عمل ۾ خداآباد شهر کي لٽيو، ڦريو ۽ تباهه ڪيو.

    84-1783ع 1197ع جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 27 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻيءَ جو آخري استاد علامه محمد آريجوي رحلت ڪري ويو. مير فتح علي ٽالپر عبدالله خان ۽ فتح علي خان ماڻڪاڻي جي قتل جي بدلي وٺڻ لاءِ ميان عبدالنبيء خلاف جنگ جوٽي ۽ هالاڻيءَ ۾ کيس شڪست ڏني ميان عبدالنبيء قلات هليو ويو جتان بروهين جو لشڪر وٺي آيو ۽ ٻئي طرف جوڌپورين جي مدد ورتائين ليڪن کيس ڪاميابي نصيب نه ٿي، ڇو ته سندس ساٿ ڏيندڙ ڪنهن جنگ ڪرڻ کانسواءِ واپس موٽي ويا.

    85-1784ع 1198هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 28 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻيءَ جي والد ماجد حضرت سيد محمد بقا شاهه کي شهيد ڪيو ويو، سندن فاني جهان ڇڏڻ بعد پير روضي ڌڻيءَ مسند تي ويٺو. مير فتح علي خان ٽالپر حيدرآباد کي فتح ڪيو ۽ سابق حڪمران ميان عبدالنبيء جي عيال کي احترام سان حاجي پور، قلات موڪليو. مير فتح علي خان افغان سرڪار کي نولک رپيا ڏئي سنڌ تي حڪمراني ڪرڻ جو پروانو حاصل ڪيو. سابق حڪمران قلات جي حاجي پور ۾ مقيم ٿيو ۽ هن لاءِ ديري غازي خان جي جاگير مان ساليانو هڪ لک رپيا خرچ پاڻي طور مقرر ڪيا ويا.

    86-1785ع 1199هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 29 سالن جو ٿيو: خيرپور ۾ مير سهراب خان جي ۽ حيدرآباد ۾ مير فتح علي خان جي حڪمرانيءَ جو منظم نموني سان آغاز ٿيو. ميان عبدالنبيء تخت حاصل ڪرڻ لاءِ افغان حڪومت وٽ دانهين ٿيو، جتي اهو فيصلو ٿيو ته سنڌ کي ميان عبدالنبي ۽ ٽالپرن جي حڪمرانيءَ لاءِ ٻن حصن ۾ ورهايو وڃي. انهيءَ فيصلي کي نافذ ڪرڻ لاءِ بوستان خان اخلاص جي اڳواڻيءَ ۾ سنڌ تي لشڪر چاڙهي موڪليو ويو، مگر اهو لشڪر مٺڻ ڪوٽ کان واپس ٿي ويو ۽ ميان عبدالنبيءَ پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب نه ٿيو.

    87-1786ع 1200هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 30 سالن جو ٿيو: قتح پور جي مشهور بزرگ محب الله شاهه ولد سيد محمد شجاع جي ولادت ٿي.

    88-1787ع 1201هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 31 سالن جو ٿيو: ميان نظر محمد ولد سخي قبول محمد فاروقيءَ جي ولادت ٿي، جيڪو پنهنجي والد جي وفات کان پوءِ گاديءَ تي ويٺو. سيد احمد شهيد جي ولادت ٿي، جنهن سکن خلاف جهاد ڪرڻ وقت تجر ڌڻيءَ کان مالي، اخلاقي ۽ افرادي قوت ورتي هئي. مير سهراب خان ٽالپر جو ڀاءُ مير غلام محمد عمر ڪوٽ طرف شڪار ڪرڻ ويو ته راجپوتن ور چڙهي مارجي ويو، مير سهراب پنهنجي ڀاءُ جو بدلو وٺڻ لاءِ چڙهائي ڪئي، هن ڪيترا راجپوت ماريا ۽ مندر ڊاٺا ۽ ان کان سواءِ عمر ڪوٽ تي قبضو ڪيو.

    سنڌ جي صورتحال کي ڌيان ۾ رکندي خليفي محمد حسين ناڙي واري پير روضي ڌڻيءَ ڏي خط لکيو، جنهن جي جواب ۾ پير روضي ڌڻيءَ کيس لکيو ته جيتوڻيڪ ميان عبدالنبيء تيمور بادشاهه جي رضا ۽ منظوريءَ سان تخت تي ويٺو، پر فتح علي خان کيس معزول ڪيو آهي. ميان عبدالنبيء پنهنجي سفارتڪار قمرالدين شيخ معرفت تيمور بادشاهه کي داد رسيءَ لاءِ اپيل ڪئي آهي، جنهن تي مير فتح علي ٽالپور کي ڌمڪيءَ وارو خط روانو ڪيو ويو آهي ۽ هن کي فرمانبرداريءَ واري ڍل ادا ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو آهي. مستقبل قريب ۾ احمد خان نورزئي جي اڳواڻيءَ ۾ ميان عبدالنبيء جي حق ۾ سنڌ تي لشڪر چاڙهيو ويندو. پير روضي ڌڻيءَ جي انهي جواب مان سندن سياسي بصِرت ۽ وابستگيء جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.

    89-1788ع 1202هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 32 سالن جو ٿيو: قلاتي لشڪر ميان عبدالنبيء جي واهر ۾ سنڌ تي چڙهائي ڪئي، پر کين ناڪامي ڏسڻي پئي.

    90-1789ع 1203ههه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 33 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻي جو استاد مخدوم احمدي رحلت ڪئي. سنڌ جو ناميارو قلم ڌڻي مير علي شير قانع وفات ڪري ويو.

    91-1790ع 1204هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 34 سالن جو ٿيو: مير فتح علي ٽالپور هالا وٽ ميان عبدالنبيء جي مدد لاءِ آيل افغاني لشڪر کي شڪت ڏني، اهو لشڪر 40 هزار فوجين تي مشتمل هئو ۽ ا ن جي قيادت سردار احمد خان نورزئي ۽ بوستان علي ڪري رهيا هئا. ميرن ”فتح ڳڙهه“ ۽ ”اسلام ڳڙهه“ جا قلعا تعمير ڪرايا.

    92-1791ع 1205هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 35 سالن جو ٿيو: تيمور بادشاهه افغاني لشڪر جي شڪت جي بدلي وٺڻ لاءِ پائينده خان جي هٿ هيٺ سنڌ تي لشڪر چاڙهي موڪليو، ليڪن شڪارپور ۾ ميرن جي وڪيلن سفيرن لڙائي ڪرڻ وارو فيصلو واپس وٺرايو ۽ ڍل ڏيڻ جي شرط تي صلح ٿيو. ميان عبدالنبيء ٻي واهه نه ڏسي بکر ۽ ليهه جي جاگيرن تي قابض ٿيو.

    93-1792ع 1206هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 36 سالن جو ٿيو: فقير نانڪ يوسف جي ولادت ٿي شيخ محمد حيات سنڌيءَ جو شاگرد، تصوف ۽ سلوڪ جو ڄاڻو مولانا خيرالدين سورتي رحلت ڪري ويو.

    94-1793ع 1207هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 37 سالن جو ٿيو: تيمور بادشاهه وفات ڪئي ۽ سندس پٽ زمان شاهه ڪابل جو بادشاهه ٿيو. هن پير روضي ڌڻيءَ جي روحاني ۽ علمي حيثيت کي تسليم ڪيو ۽ کيس جهنڊو ڏنو.

    95-1794ع 1208هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 38 سالن جو ٿيو: ميان عبدالنبي افغان حڪومت کي رهيل پئسا ڏئي نه سگهيو، ان ڪري زمان شاهه هن کان بکر ۽ ليهه جون جاگيرون ڦري ورتيون، انهيءَ ويڙهاند ۾ عبدالنبيء جو پٽ محمد عارف مري پيو، جنهن کي ليهه ۾ دفن ڪيو ويو، ميان عبدالنبيء پاڻ جوڌپور هليو ويو. مير فتح علي خان سنڌ کي پنهنجي برادريءَ جي بنياد تي تقسيم ڪيو. پير روضي ڌڻيءَ ڪلهوڙن مان شادي ڪئي. محمود نظاماڻي ڪڙٻئي وارو پير روضي ڌڻيءَ جو مريد ٿيو، جيڪو پوءِ خليفو ٿيو، هن کان اڳ نقشنبدي بزرگ ميان احمد کٿائي جو مريد ٿيو هو، جيڪو مخدوم محمد ابراهيم ٺٽويء جو مريد ۽ خليفو هئو.

    96-1795ع 1209هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 39 سالن جو ٿيو: ڪو به واقعو تاريخ ۾ نه آهي:

    1795ع 1210 جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 40 سالن جو ٿيو: ڪو به واقعو تاريخ ۾ نه آهي.

     

    97-1796ع 1211هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 41 سالن جو ٿيو: سرائي محمد صالح خان ٽالپرن جي خدمتگار ”ڪوٽڏيجي“ جي هڪ ٽڪريء تي ”احمد آباد قلعو“ تعمير ڪرايو،

    98-1797ع 1212هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 42 سالن جو ٿيو: حضرت روضي ڌڻيءَ کي پير محمد ياسين شاهه نالي فرزند چائو. پير سائين پاڳاري درگاهه تي مسجد تعمير ڪرائي ۽ ان موقعي تي پنهنجي استاد مخدوم يار محمد کي دعوت ڏئي گهرايائون. نقشبندي طريقي جي بزرگ خواجه صفي الله مجدديءَ جي رحلت ٿي. نيپولين بوناپارٽ سمنڊ ذريعي مصر پهتو ۽ سندس آمد هندستان ۾ فرنگين پنهنجي لاءِ خطرو ڪري ورتو ۽ کين سنڌ ۾ دفاعي مفادن خاطر دلچسپي وٺڻي پئي.

    99-1798ع 1213هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 43 سالن جو ٿيو: شاهه عنايت جي پونئير مخدوم محمد شاڪر رحلت ڪئي.

    1800-1799ع 1214 جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 44 سالن جو ٿيو: ميان عبدالنبيء ناراض ٿي جوڌپور کي ڇڏي ۽ بهاولپور ويو جتي خواجه لطف علي کيس سفر گذر لاءِ راجن پور جو علائقو وٺي ڏنو. رنجيت سنگهه پنجاب ۾ ”سک رياست“ جو بنياد رکيو. حضرت خواجه عبدالحق فاروقيء رحلت ڪئي. مير فتح علي ناٿن ڪرو نالي فرنگيء کي ڪراچيء ۾ واپاري ڪوٺي قائم ڪرڻ جي اجازت ڏني، جنهن ڪراچي ۾ عمارت تعمير ڪرائي. ٽيپو سلطان سرنگاپٽم بي معرڪي ۾ شهيد ٿي ويو. ايسٽ انڊيا ڪمپني هڪ مقامي واپاري ابوالحسن کي وڪيل ۽ سفير ڪري حيدرآبادي ميرن ڏانهن موڪليو ته کين قنڌار حڪومت ۽ زمان شاهه خلاف ورغلايو وڃي ۽ انگريزن سان دوستي رکڻ تي آماده ڪيو وڃي.

    01-1800ع 1215 هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 45 سالن جو ٿيو: فقير غلام حيدر شر جي ولادت ٿي (گودڙيو فقير) سهروردي طريقي جي بزرگ شاهه قائم الدين قلندر بڪيرائي رحلت ڪئي. پير روضي ڌڻيءَ جي قائم الدين قلندر سان ٿيل ڪچهريءَ جو ڪتابن ۾ حوالو پڻ موجود آهي.

    02-1801ع 1216هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 46 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻيءَ جو استاد مخدوم يار محمد رحلت ڪري ويو. مير رستم خان کي مير محمد حسن خان نالي فرزند ڄائو. زمان شاهه جي چوڻ ۽ صلاح تي حيدرآبادي حڪمرانن ناٿن ڪرو کي سنڌ مان واپاري ڪوٺي بند ڪرڻ جو حڪم ڏنو. ناٿن ڪرو جي ائين اوچتي اخراج تي ڪمپني سرڪار کي هڪ لک روپيا نقصان ٿيو.

    03-1802ع 1217هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 47 سالن جو ٿيو: حيدرآبادي چوياريء جو اڳواڻ ۽ حڪمران مير فتح علي خان ٽالپر وفات ڪري ويو ۽ نتيجي ۾ مير غلام علي ٽالپر حڪمران ٿيو. پير روضي ڌڻيءَ مير فتح علي جي وفات تي حيدرآباد وڃي مير غلام علي خان ٽالپر سان رضا الاهي ڪئي. پير روضي ڌڻي مير فتح علي خان ٽالپر جي ايام ڪاريءَ ۾ ڏانهن موٽو هندو مسلمان ڪرڻ ويا هئا، مگر مير فتح علي مسلمان ٿيڻ لاءِ موٽو هندو پير روضي ڌڻيءَ جي حوالي نه ڪيو هو، اهڙو ذڪر ملفوظات ۾ موجود آهي.

    04-1803ع 1218هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 48 سالن جو ٿيو: ڪابل ۾ زمان شاهه جي حڪمراني جو خاتمو ٿيو ۽ شجاع الملڪ ڪابل جو بادشاهه ٿيو پير روضي ڌڻيءَ هڪ رات خواب ۾ ڏٺو ته تيز پاڻي وڏي هيبت سان ايندي هڪدم سڪي ويو. اهو خواب هن ريت سچو نڪتو ته شاهه شجاع وڏي گهمنڊ، ڏمر ۽ ڪاوڙ سان سنڌ تي ڪاهي آيو، پر جيئن خواب ۾ پاڻي هڪدم سُڪي ويو، تيئن شاهه شجاع جي ڪاوڙ به ڪافور ٿي وئي، هن سردست 10 لک رپيا ورتا ۽ ساليانو 5 لک رپيا ڍل جي وعدي تي ميرن سان جنگ ڪرڻ کانسواءِ هليو ويو. شاهه شجاع کي واپس ڪرڻ ۾ پير روضي ڌڻيءَ مخدوم محمد عاقل ثالث کهڙائي ۽ سيد محمد صالح شاهه جيلاني جي سفارتڪاريءَ اهم ڪردار ادا ڪيو. پير روضي ڌڻيءَ شاهه شجاع سان ملاقات دوران خودداري، روحاني حيثيت ۽ علمي تقاضا جون مثالي نموني سان گهرجون پوريون ڪيون پاڻ سان شامل مريدن تي پابندي وڌي وئي هئي ته اهي لشڪر جي بازار مان ڪابه شيءَ خريد ڪري نه کائيندا. پير روضي ڌڻيءَ ۽ سندس معتقدن انهي دوران پنهنجوئي کاڌو .

    ول جي ڳالهه تان مير غلام علي خان ٽالپر ۽ مير ٺاري خان جي ڪڙمن وچ ۾ٿيل ويڙهاند جنگ جو روپ ورتو هن ويڙهاند ۾ 410 شهداداڻي ۽ 300 ماڻڪاڻي ماريا ويا.

    05-1804ع 1219هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 49 سالن جو ٿيو: ڪڇ ۽ سنڌ ۾ سخت ڏڪار پيو ۽ ڪن هنڌن تي ماڻهن ٻار وڪڻڻ شروع ڪيا. مير غلام علي ٽالپر ڀاڳناڙي ۾ قلات جي خان محمود خان جي ڀائٽيءَ سان شادي ڪئي. اندازو آهي ته هن سال پير روضي ڌڻيءَ مير غلام علي ٽالپر جي حڪومت جي 16 هزارن جي قرضي غلام محمد انڙ جي سرڪار ٽيڪس معاف ڪرائڻ لاءِ مير غلام علي سان ملڻ ۽ ٽيڪس معاف ڪرائڻ لاءِ حيدرآباد ويا هوندا، انهيءَ واقعي جو حوالو ملفوظات ۾ موجود آهي.

    06-1805ع 1220هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 50 سالن جو ٿيو: 25 سال حڪومت حاصل ڪرڻ جي ناڪام ڪوششن بعد ميان عبدالنبيء راجن پور ۾ وفات ڪري ويو. ۽ سندن فرزند سيد اسماعيل شاهه 18 سالن جي ڄمار ۾ انتقال ڪري ويو.

    07-1806ع 1221هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 51 سالن جو ٿيو: مير ٺاري خان جي پٽ مير علي مراد ” ميرپور خاص“ شهر اڏايو ۽ ان کي تخت گاهه بڻايو. يقين سان ته چئي نه ٿو سگهجي، پر اندازو آهي ته پير روضي ڌڻيءَ سرڪاري قرضي الله بخش انڙ کي ڇڏائڻ لاءِ حيدرآباد ۾ مير غلام علي ٽالپر سان ملاقات ڪئي. هن واقعي جو تفصيل ۽ حوالو ملفوظات ۾ موجود آهي.

    08-1807ع 1222هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 52 سالن جو ٿيو: ڪئپٽن ڊيوڊ سيٽن سنڌ ۾ آيو. مير رستم خان اول مير علي اڪبر نالي ٻيو نمبر پٽ چائو جنهن اڳتي هلي محراب پور لڳ ”ٽنڊو مير علي اڪبر“ شهر ٻڌو، هو پنهنجي دور جو شاعر پڻ ٿيو.

    09-1808ع 1223 جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 53 سالن جو ٿيو: سندن فرزند محمد صادق ساه القب مسجد وارو وفات ڪري ويا، ويهه ورهن ۾.

    10-1809ع 1224 جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 54 سالن جو ٿيو: فقير خوش خير محمد هيسباڻيءَ جي ولادت ٿي. انگريزن رنجيت سنگهه سان دوستيءَ جو معاهدو ڪيو. نڪولس هينڪيسٽ سمٿ، رابرٽ ٽيلر، پاٽينجر، هينري ايلس، ڪئپٽن چارلس ڪرسٽي ۽ وليم هال سنڌ ۾ آيا. سمٿ معرفت مير غلام علي انگريزن سان معاهدو ڪيو، جنهن مطابق سنڌ سرڪار فرينچن کي سنڌ ۾ نه رهڻ ۽ نه اچڻ جو وعدو ڪيو ۽ انگريزن کي تجارجي سهولتون ڏنيون ويون. مير سهراب خان بهاولپور تي چڙهائي ڪئي مگر صلح ٿيو.

    11-1810ع 1225هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 55 سالن جو ٿيو: سنڌ جي نامياري شاعر حمل فقير جي ولادت ٿي.

    12-1811ع 1226هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 56 سالن جو ٿيو: مير سهراب خان اچ جي ساداتن جي حق رسيء لاءِ بهاولپور تي لشڪر چاڙهيو، ليڪن ابتدا ۾ کيس ناڪامي ٿي پوءِ حيدرآباد حڪومت جي تعاون سان وري حملو ڪيائون ۽ نتيجي ۾ سبزل ڪوٽ ۽ ڀنگ ڀاڙو خيرپور سان ملائين ۽ شهزادي رحيم يار خان کي يرغمال بڻائي آيو.

    13-1812ع 1227هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 57 سالن جو ٿيو: قرآن پاڪ جو سنڌي ۾ ترجمو ڪندڙ مخدوم ضياءالله وفات ڪري ويو. مير غلام علي ٽالپرانگريزن سان دوستيءَ جا ٻه معاهد ڪيا. انهن معادهن کان پوءِ هڪ ڏينهن شڪار تي ويو ۽ شڪار دوران هرڻ جو سڱ پير ۾ لڳڻ سبب کيس زندگي جي بازي هارڻي پئي. مير غلام علي جي موت کان پوءِ مير ڪرم علي ٽالپر حيدرآبادي حڪومت جو اڳواڻ ٿيو.

    ملفوظات ۾ مير غلام علي ٽالپر جي حوالي سان ڪجهه واقعن ذڪر ملي ٿو. پير روضي ڌڻيءَ جڏهن به حيدآبادي حاڪمن جي دعوت تي ويندا هئا ته انهن جو طعام نه کائيندا هئا. هڪ دفعي مير غلام علي پير روضي ڌڻيءَ کي آڇ ڏني ته اوهان کي پروانو لکي ٿا ڏيون ته جيئن اسان جي حڪمرانيءَ وارين حدن ۾ جيڪو غير مسلم اسلام جي دائري ۾ داخل ٿيڻ جي تقاضا پوري ڪري ته ان کي ڀلي مسلمان بڻايو، مگرپير روضي ڌڻيءَ اهڙي آڇ کي قبول نه ڪيو. مير غلام علي ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي گفتگو دوران حاڪماڻي گهمنڊ ۽ پير روضي ڌڻيءَ سان حسد جو مظاهرو به ڪري وٺندو هو. هڪ ملاقات دوران چيائين ته پير صاحب! اوهان پوک ته ڏاڍي آباد ڪئي آهي پر اها سقيم ٿي پئي. پير روضي ڌڻيءَ کين ترت جواب ڏنو ته سقيم پوک حاڪمن کان بي حساب رهندي. جواب پير روضي ڌڻيءَ جي خودداري ۽ منطق جو مظهر آهي. حيدرآباد ۾ ڪنهن ٻئي موقعي تي چيو ويو ته پير روضي ڌڻيءَ جا مريد ڀت گهڻو ٿا کائن. پاڻ انهيءَ جواب ۾ لاجواب ڳالهه ڪيائون ۽ چيائون ته صحت مند آهن.

    14-1813ع 1228هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 58 سالن جو ٿيو: مير سهراب خان ٽالپر پنهنجي ڀڳ ۽ ملڪيت جو وارث پنهجي وڏي پٽ مير رستم علي ٽالپر کي بڻايو. درگاهه چنهيه فقير جو سجاده نشين ميان فقير محمد وفات ڪري ويو.

    15-1814ع 1229 جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 59 سالن جو ٿيو:

    ڪو به تاريخي واقعو نه آهي.

    16-1815ع 1230هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 60 سالن جو ٿيو: مير سهراب خان کي مير علي مراد خان نالي پٽ ڄائو جيڪو اڳتي هلي خيرپور جو حڪمران ٿيو. خليفو نبي بخش لغاري پير روضي ڌڻيءَ جو مريد ۽ پوءِ خليفو ٿيو. ميان سرفراز ڪلهوڙي جو ٻڌل شهر ۽ تخت گاهه ”خداآباد“ ڦٽي ويو. ڪابل ۾ شاهه شجاع جي حڪمراني جي پڄاڻي ٿي، هو حيدرآباد ڀڄي آيو، عظيم خان هن پوئتان ايوب شاهه جي اڳواڻيءَ ۾ لشڪر موڪليو، ميرن 12 لک رپيا چٽي ڀري لشڪر کي واپس ڪيو، ۽ شاهه شجاع لڌيانه ڀڄي ويو.

    17-1816ع 1231هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 61 سالن جو ٿيو: پير روضي ڌڻيءَ جو وڏو ڀاءُ پير سيد عبدالرسول شاهه رحلت ڪري ويو، سندس ولادت 1168هه ۾ ٿي هئي. قاضي احمد علي سنڌي چشتي وفات ڪري ويو. سيد پير صبغت الله شاهه اول کي پير علي گوهر شاهه ”اصغر“ نالي فرزند ڄائو. انگريزن حيدرآباد حڪومت سان ٽيون معاهدو ڪيو جنهن ۾ باهمي دوستيءَ کان علاوه اوڀر واري سرحد وٽان کوسن جي حملن کي روڪڻ جي ڳالهه ڪئي وئي هئي.

    18-1817ع 1232هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 62 سالن جو ٿيو: کهڙن جو مخدوم محمد عاقل رحلت ڪري ويو. قادري طريقي جو بزرگ حافظ عبدالله درازي وفات ڪري ويو. اهو ڌيان ۾ رهي ته متان رنجيت سنگهه سنڌ تي حملو ڪري، ميرن آغا اسماعيل خان کي ممبئي جي گورنر ڏانهن موڪليو ته جيئن هو رنجيت سنگهه کي حملي ڪرڻ کان روڪي.

    19-1818ع 1233هه جڏهن پير روضي ڌڻي رحه 63 سالن جو ٿيو: سکن ملتان تي قبضو ڪيو. بهاولپور جي نواب کان سيدن کي حق وٺي ڏيڻ واري مامري ٿي ٿيل ويڙهاند/جنگ ۾ شادي خان رند ماريو ويو، جيڪو پوءِ ” شادي شهيد“ جي نالي سان مشهور آهي. مينگهي فقير شر جي ولادت ٿي حضرت پير سائين روضي ڌڻي رحلت فرمائي.

    حضرت پير روضي ڌڻيءَ ۽ سندس دور جي ڪرنالاجي/تاريخ وارو واقعن جو وچوڙ هڪ مڪمل پراجڪيٽ جي حيثيت رکندڙ تحقيق ڪم آهي، مون فقط چند واقعن جو اندراج ڪري هڪ بنيادي خاڪو چٽيو آهي، جڏهن ته انهي کي وڌائي ۽ سڌاري هڪ الڳ ڪتاب مرتب ڪري سگهجي ٿو. منهنجيءَ هن نماڻي ڪوشش ۾ ڪيترن پهلوئن کان وڌيڪ اضافي ڪرڻ جي گنجائش موجود آهي. مثال طور پير سائين روضي ڌڻيءَ جي شادين جون تاريخون، مڪتوبات لکڻ جون تاريخون، سندن مختلف ماڳن مڪانن، شهرن ۽ ڳٺن ۾ وڃڻ جون تاريخون، سندسن معاصرين جي سوانح سان لاڳاپيل اهم واقف جو اندراج کهڙن جي مخدومن، ڏانهن ۽ ٻين مشاهر ڏانهن لکيل افغاني حڪمرانن جا خط ۽ تاريخون، افغان حڪومت طرفان انهيءَ دور ۾ ڪلهوڙن ۽ ميرن کي حڪومت ڪرڻ جا پروانا ۽ انهن جون تاريخون پير روضي ڌڻيءَ جي 63 سالن جي ڄمار ۾ لکيل ڪتابن ۽ سمورن جو ذڪر ۽ تاريخون ۽ مير سهراب خان جي حڪمرانيءَ جي ايام ڪاري وغيره.

    اهڙيءَ ريت منهنجي ڪرانالاجيءَ ۾ ڏنل واقعن جي تاريخن ۽ سالن جي تصديق ڪرڻ جي گنجاش موجود آهي. ساڳي طرح مون تڪڙي سڏ تي فقط محدود زريعن وسيلن مان فائدو ورتو آهي، جڏهن ته حضرت پير سائين روضي ڌڻيءَ سندن دور تي اڃا ڳچ سارو معلومات مواد موجود آهي ۽ ان مان پڻ استفادي ڪرڻ جي گنجاش موجود آهي.

    آخر ۾ آئون اها اُميد رکان ٿو ته هن موضوع کي جيتوڻيڪ مون متعارف ڪرايو آهي، پر ان کي جامع مڪمل ۽ مستند بنائڻ جي ڪوشش ضرور ڪئي ويندي.

     

     

  • Introduction

    گل حيات انسٽي ٽيوٽ ۾ قائم ڪيل پاڳارا ڪارنر ۽ ان ۾ گڏ ڪيل مواد خواهه معلومات جو تفصيل

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    تعارف: لاڙڪاڻي ۾ ”مهين جي دڙي“ جي بنهه وچ تي تعلقي ڏوڪري جي ڳوٺ خير محمد آريجا جي وستي آباد آهي، هو ڳوٺ کي اهو اعزاز حاصل آهي جو هتي حضرت پير محمد راشد روضي ڌڻي، علامه محمد آريجويءَ جي مڪتب ۾ تعليم حاصل ڪئي، هي ڳوٺ مخدوم شهاب الدين مڱريي جو مرهون منت آهي، مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جو هي ساٿي، مخدوم عبدالرحيم جي شهادت کان پوءِ هن ڳوٺ اچي آباد ٿيو، هن بزرگ سڄي ڳوٺ ۾ اسلامي نظام نافذ ڪيو، ڪنهن کي ڪهڙي مجال جو هن ڳوٺ ۾ ڪو غير شرعي ڪم ڪري، شايد ڳوٺ جي شهرت ۽ علامه محمد آريجويءَ جي علميت حضرت پير سائين روضي ڌڻي کي هن ڳوٺ ۾ تعليم وٺڻ جو ڪارڻ ٿيو.

    علامه محمد آريجوي اتر سنڌ ۾ ”استاد ڪل“ طور ڄاتو ۽ سڄاتو ويندو هو، هن بزرگ مخدوم شهاب الدين مڱريي ڳوٺ ۾ جن علمي روايتن جو بنياد رکيو، اهي اڄ ڏينهن تائين قائم ۽ دائم آهن، مذهب ۽ مذهبي تعليم جي حوالي سان انهن روايتن کي مولوي تاج محمد کوکر سهڻي نموني سان نڀايو ۽ پنهنجي علمي حيثيت ڪري وڏي شهرت ماڻي، هن بزرگ ڪري به ڳوٺ جو هنڌين ماڳين ناماچار ٿيو،

    1990ع ۾ جڏهن هن ڳوٺ ۾ گل حيات انسٽي ٽيوٽ قائم ٿيو ته اهو ادارو پنهنجي علمي ۽ تحقيقي خدمتن ڪارڻ ڏيهه پرڏيهه ۾ ڳوٺ جو تشخص بڻجي ويو، هندستان کان وٺي آمريڪا تائين، انگلينڊ کان وٺي هالينڊ تائين هن اداري جي هاڪ ٿي.

    دنيا ۾ آرڪائيوز جو وڏي کان وڏو ادارو هالينڊ ۾ آهي، جنهن جو نالو آهي ”انٽرنيشنل انسٽي ٽيوٽ آف سوشل هسٽري“، هن اداري ۾ لينن ۽ ڪارل مارڪس کان وٺي هٽلر ۽ چرچل تائين تاريخ جي تمام وڏن ڪردارن جا هٿ سان لکيل اصلي خط، ڊائريون ۽ ٻيو مواد موجود آهي، پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ مختلف ملڪن تاريخي اهميت وارو پنهنجو رڪارڊ هن اداري ۾ امانت طور محفوظ ڪرايو هو ۽ پوءِ انهن مناسب ڄاتو ته اهو اتي ئي رکيو وڃي.

    انهيءَ اداري کي جڏهن ”گل حيات“ جي خبر پئي ته پنهنجي ايشيائي شعبي جو سربراهه ڏياري موڪليائين، جنهن آگسٽ 1998ع ۾ هي ادارو ڏٺو ۽ پنهنجي انتظاميه طرفان گل حيات انتظاميه کي الحاق ڪرڻ جي گذارش ڪيائين، انهيءَ عملدار ”گل حيات“ بابت وزيٽرس بوڪ ۾ تاثرات لکيا ته: ”اسان انسان تاريخي مخلوق آهيون ۽ تاريخي شعور کان سواءِ اسان جهڙوڪ ڍڳا آهيون، بدقسمتيءَ سان انسان پنهنجي تاريخ، تاريخي مواد ۽ تاريخي شاهدين جي جوڳي حفاظت نه ڪئي آهي، ان ڪري انساني تاريخ ۾ ڏند ڪٿائون واسو ڪري ويون آهن، جنهن ڪري ڪي مثالي انسان معمولي حيثيت به وٺي نه سگهيا ۽ ڪي بنهه معمولي انسان تاريخ ۾ آدرشي انسان ڪري پيش ڪيا ويا.

    پر هتي ننڍڙي ڳوٺ ۾ گل حيات انسٽي ٽيوٽ تمام وڏو ڪم ڪري رهيو آهي ۽ سنڌ جي تاريخ جون شاهديون محفوظ ڪري رهيو آهي، وقت گذرڻ سان گڏ هي ادارو مواد ۽ معلومات جي ميڙي چونڊيءَ ۾ مثالي ادارو بڻجي ويندو.

    دنيا جهان جي ڪيترن عالمن ۾ محققن هي ادارو ڏٺو آهي، سنڌ جي سڄاڻ عالمن به هن اداري کي نظر انداز نه ڪيو آهي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ 1999ع ۾ هي ادارو ڏسڻ آيو، سندس خيال آهي ته : ”ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ اڪيلي سر پنهنجي محبت ۽ محنت سان سنڌ جي تاريخ جو نادر خزانو گڏ ڪيو آهي، هن اداري جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي يونيورسٽين ۾ ته اهڙو مواد اٽي ۾ لوڻ برابر آهي“

    هن اداري کي وڌيڪ ڪارائتي ۽ مفيد بنائڻ لاءِ مون فيصلو ڪيو ته ”گل حيات“ ۾ ڪي اهم ڪارنر قائم ڪيا وڃن، ”پير پاڳارا ڪارنر“ انهيءَ سلسلي جي هڪ اهم ڪڙي هئي، مون هن اداري ۾ ڪارنر قائم ڪيو ته روزنامه ”مهراڻ“ اسان جي انهيءَ نماڻي ڪاوش تي تفصيلي ايڊيٽوريل لکيو، جنهن مان اقتباس ڏيڻ وقتائتا نظر اچن ٿا، اخبار لکيو ته:

    ”حضرت پير سائين پاڳارا جن جي خاندان صدين کان خاص طور سنڌ جي جيڪا روحاني، سياسي ۽ ادبي خدمت ڪئي آهي، ان جو اسان جي تاريخ ۾ ڪو به مثال نه ٿو ملي، پاڳارو خاندان سنڌ جو اهو واحد خاندان آهي جنهن ڌرتي ۽ ڌرتي واسين جي آزاديءَ لاءِ پنهنجي مالي ۽ جاني قرباني ڏني ۽ برصغير ۾ اسلامي جهاد جي مالي خواه افرادي مدد ڪئي، پاڳاري خاندان جي انهن ڪارنامن کي ڌيان ۾ رکندي اتر سنڌ جي علمي، ادبي، تحقيقي اداري گل حيات انسٽيٽيوٽ جي جفاڪش انتظاميا اداري ۾پاڳارا ڪارنر قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي، هن ڪارنر جي قيام جو ابتدائي ڪم اداري طرفان مڪمل ٿي چڪو آهي ۽ حضرت پير سائين پاڳارا ۽ سندن فرزندن جي سياسي سرگرمين ۽ قومي خدمتن کي محفوظ ڪرڻ جو سلسلو شروع ڪيو ويو آهي، ان کان سواءِ هن عظيم روحاني ۽ سياسي خاندان جي مريدن ۽ معتقدن جا لکيل علمي ۽ ادبي ڪتاب پڻ هن اداري گڏ ڪرڻ جو ڪم هٿ ۾ کنيو آهي، گل حيات انسٽيٽيوٽ انهيءَ حوالي سان پاڳارا خاندان اسان ان ڪري به هڪ خاص نسبت رکي ٿو ته هي ادارو تعلقي ڏوڪريءَ جي ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ قائم ڪيو ويو آهي، هي ڳوٺ تاريخي ڳوٺ آهي، جنهن ۾ حضرت پير سائين روضي ڌڻي عليه الرحمة جن علامه محمد آريجوي جي مدرسي ۾ تعليم ورتي ۽ هن ڳوٺ کي اهڙو اعزاز بخشيو، هي انسٽيٽيوٽ سنڌ جي نامياري محقق ۽ دانشور ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ صاحب قائم ڪيو آهي، هن اداري ۾ سماجي علوم ۾ ايم فل ۽ پي ايڇ ڊي ڪندڙن جي فني رهبري ڪرڻ کان سواءِ کين وس آهر مواد ۽ معلومات فراهم ڪرڻ ۾ پڻ سهڪار ڪيو وڃي ٿو، جنهن ڪري ڪيترائي پي ايڇ ڊي جا شاگرد هن اداري مان مستفيد ٿي رهيا آهن، هي ادارو نج خانداني ذريعن ۽ وسيلن تي هلايو پيو وڃي ۽ ان جي ساراهه جوڳي انتظاميا اداري کي سرڪاري خواهه درٻاري امداد جي عيب کان آجو رکيو آهي، هن اداري ۾ ”پاڳارا ڪارنر“ جو قيام اداري جي انتظاميه جي تاريخ دوستيءَ ۽ تحقيق ذوق جي مظهر جو پڪو ثبوت آهي ۽ اسان اهڙي قدم تي دل جي گهراين سان اداري جي انتظاميا کي مبارڪباد ڏيون ٿا، اهڙي تاريخي ڪم کي هٿ ۾ کڻندي هن اداري پاڳاري خاندان سان لاڳاپيل سياسي رهبرن، عالمن ۽ اديبن کي گذارش ڪئي آهي ته اهي هن قومي، علمي، ادبي ۽ تاريخي اهميت جي حامل ڪم ۾ اداسي سان ڀرپور تعاون ڪندي فنڪشنل مسلم ليگ جون سموريون برانچون جاري ٿيندڙ پريس رليز جي هڪ هڪ ڪاپي اداري ۾ محفوظ رکڻ لاءِ اداري کي موڪلي ڏين ۽ درگاهه شريف سان لاڳاپيل شاعرن، ليکڪن ۽ صحافين کي پڻ چيو ويو آهي ته اهي پنهنجا ڪتاب، رسالا ۽ لکڻيون اداري کي فراهم ڪن ته جيئن ”پاڳارا ڪارنر“ کي هڪ بي مثال تاريخي ڪارنر بڻائي سگهجي.

    گل حيات انسٽيٽيوٽ جي مذڪوره تحسين لائق مقصد خاطر ”پاڳارا ڪارنر“ کي ايڏي وڏي پئماني تي اهميت ڏيڻ سان اسان اداري جي انتظاميا خاص طور تي ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ صاحب کي هن عظيم مقصد کي هٿ ۾ کڻڻ تي لفظن جي قيد کان گهڻو مٿي ساراهڻ کان سواءِ نه ٿا رهي سگهون ۽ اداري طرفان جن معتبرن کان سهڪار طلب ڪئي وئي آهي، انهن دانشورن، اديبن، سياستدانن، عالمن ۽ صحافين کي اسان به گذارش ڪنداسين ته اهي اداري جي انتظاميه سان ڀرپور سهڪار ڪري سنڌ جي هن تنظيم روحاني خواهه سياسي گهراڻي ۽ سندس مريدن، معتقدن ۽ پوئلڳن جي خدمتن کي تاريخ جي ورقن ۾ محفوظ ڪرڻ واري ڪم کي تڪميل تي پهچائين.“

    گڏ ڪيل مواد جو تفصيل: پاڳارا خاندان هونءِ ته زندگيءَ جي هر هڪ شعبي ۾ نمايان خدمتون سرانجام ڏنيون اهن، پر جيڪڏهن چند شعبن جو خاص ذڪر ڪبو ته اهي آهن علم، ادب ۽ سياست، هن خاندان سان لاڳاپو رکندڙ ڪيترين شخصيتن علم ادب جي دنيا ۾ نالو ڪمايو، اهڙي ريت پاڳارا درگاهه سان لاڳاپيل اڻ ڳڻين مريدن ۽ معتقدن به علم ۽ قلم جي دنيا کي آباد ڪيو، جيڪڏهن پاڳارن ۽ پاڳارن جي مريد ليکڪن، شاعرن ۽ اديبن جي نالن جو وچور ٺاهجي ته ڪيئي دفتر جڙي پون، پاڳارن ۽ سندن مريدن سنڌي ٻولي ۽ علم، ادب جي ايڏي ته مثالي خدمت ڪئي آهي جو ان لاءِ هڪ الڳ انسٽيٽيوٽ ٺاهي، سموري مواد کي سموهي، سهيڙي ۽ محفوظ ڪري سگهجي ٿو، پر هتي آئون اهو عرض ڪندو هلان ته اهو ڀلو ۽ چڱو ڪم ڪا به حڪومت ڪا نه ڪندي، البت پاڳارا درگاهه سان لاڳاپيل مريد، دانشور ۽ سخي مرد ئي اهو ڪم ڪري سگهن ٿا، اهي مريد جن ننڍي کنڊ ۾ مرشد مٿان جان ڏيڻ جا مثال قائم ڪيا، جن سر ڏنا ۽ سر ڏئي سگهن ٿا، تن لاءِ هيءَ ڳالهه نه ته ڏکي آهي ۽ نه وري وڏي آهي، انهيءَ ڳالهه ۾ سندن ئي مان ۽ شان آهي ته هو دنيا جهان کي ٻڌائين ته هنن ۽ سندن مرشدن سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي به مثالي خدمت ڪئي آهي، اهو سڀ ڪجهه تڏهن ئي ٿي سگهي ٿو، جڏهن ”پاڳارا ريسرچ انسٽي ٽيوٽ فار لٽريچر ائنڊ لئنگويج“ قائم ڪيو وڃي، تحقيقي بنيادن تي عالمن، اديبن، شاعرن، ليکڪن، صحافين ۽ سگهڙن جا ڪوائف گڏ ڪيا وڃن، علم ادب جي هر هڪ نثري خواه شعري صنفن کي ڌيان ۾ رکي مواد گڏ ڪري ڪتاب شايع ڪرايا وڃن.

    جيڪڏهن اهڙو ادارو ٺاهڻ في الحال ناممڪن آهي ته پوءِ پاڳارا درگاهه سان لاڳاپيل ليکڪن، عالمن، اديبن، شاعرن، سگهڙن ۽ صحافين کي اسان گذارش ڪنداسين ته اسان سان تعاون ڪن، جيڪي شاعر آهن، سي پنهنجي ڪلام جو قلمي بياض ڏياري موڪلين، جيڪي صحافي آهن، اهي پنهنجي شايع ٿيل خبرن ۽ تبصرن جي فوٽو اسٽيٽ ڪرائي جلد هڻائي ڏياري موڪلين، جن ڪتاب لکيا آهن ۽ اهي شايع ٿيا آهن، اهي اسان ڏي ڏياري موڪلين، جن رسالا ڪڍيا آهن، انهن جا سيٽ ۽ ڪاپيون موڪلي ڏين، ڪوائف نامي ۾ اسان ڪا وڏي معلومات نه ٿا وٺون، ان ۾ اسان نالو ولديت، ذات، ڄمڻ جي تاريخ، ڄمڻ جو هنڌ، سال وار تعليمي لياقتون، ذريعه معاش روزگار ۽ ايڊريس پڇون ٿا، اها معلومات ڪنهن اڇي پني تي به لکي موڪلي سگهجي ٿي، اسان اهي ڪوائف ناما، ڪتاب، مواد ۽ بياض گل حيات ۾ قائم ڪيل هن ”پاڳار ڪارنر“ ۾ محفوظ ڪنداسين.

    هن وقت تائين اسان جيڪو علم، ادب سان لاڳاپيل مواد ”پاڳار ڪارنر“ ۾ محفوظ ڪيو آهي، ان ۾ هي مواد ذڪر لائق آهي:

    (الف) پاڳارن بابت مواد: پير سائين روضي ڌڻي تي ڊاڪٽر لاڙڪ جي پي ايڇ ڊي جي ٿيسز، ملفوظات پير سائين روضي ڌڻي (مرتب حضرت مولانا محمد قاسم مشوري)، صحبت سپرين جي (ملفوظات روضي ڌڻي)، خزانة المعرفت (پير تجرڌڻي جي ملفوظات)، عظيم شخصيت عظيم ڪردار (عبدالقيوم)، تبصره بر تذڪره پيران پاڳارا (ابوالحسان قادري)، حضرت پير سائين روضي ڌڻيءَ جو ڪلام (مولوي عبداللطيف سڪندري)، ڪنگري (نعيم اختر شاهه راشدي)، روحاني رومزون عرف سنڌي ادب سان پيار، تاريخ پاڳاران (رحمت الله ونڊير)، ڀيڄ پاڳارا پير پاڳارا (مفتي در محمد)، سنڌ اسلامي محاذ (مقالو– مترجم محمد عثمان بلوچ)، سورهيه پبليڪيشن جو شهيد سورهيه بادشاهه نمبر، سورهيه پبليڪيشن جو ڀيڄ پاڳارا نمبر، سانگهڙ (ڌيپلائي)، جهونگار (مختلف پرچا)، منصور (مختلف پرچا)، الهديٰ (مختلف پرچا). الراشد (مختلف پرچا)، سنهري دن (مختلف پرچا).

    (ب) راشدي ليکڪن جا ڪتاب: پير علي محمد شاهه راشدي، پير حشام الدين شاهه راشدي ۽ ذوالفقار راشديءَ جا ڪتاب.

    (ت) مريدن ۽ معتقدن بابت مواد: فقير عبدالرحيم عابد جو ڪلام (قلمي نسخو)، ٺري ميرواهه سب ڊويزن جي ادبي تاريخ (غازي محمد ايوب فقير شر)، قائم قوي (ميان قائم الدين شر جو ڪتاب)، علي حسن فقير جو ڪلام (قلمي نسخو)، مير محمد شير جو ڪلام (قلمي نسخو)، جهاد الاحرار (نورالدين انور فضل آباديءَ جو 1965ع واقري جنگ جو حرن جي ڪردار بابت قلمي نسخو)، اشعار انور (نورالدين انور جو ڪلام. قلمي نسخو)، عرض محمد ميهر فقير شر جو ڪلام (قلمي نسخو)

    سياسي ادب: مون جيئن علمي ۽ ادبي مواد جي ميڙي چونڊي لاءِ ”پاڳارا ريسرچ انسٽيٽيوٽ فار لٽريچر ائنڊ لئنگويج“ جي صلاح ڏني آهي، اهڙيءَ طرح پاڳارا خاندان ۽ سندن مريدن خادمن جي سياسي خدمتن ۽ ڪارنامن تي تحقيقي انداز سان ڪم ڪرڻ لاءِ ”پاڳارا ريسرچ انسٽيٽيوٽ فار هسٽري“ جي تجويز ڏئي سگهجي ٿي، آئون وري هيءَ آڇ ڏيندس ته جيڪڏهن اهڙا ادارا قائم ڪرڻ وقتي طور تي ممڪن نه آهن ته پوءِ گل حيات سان تعاون ڪيو وڃي، مثال طور هن وقت سنڌ ۾ ”پاڪستان مسلم ليگ فنڪشنل“ جون هنڌين ماڳين شاخون قائم ٿيل آهن، انهن شاخن جا عهديدار جيڪڏهن اسان ڏانهن پنهنجا ڪوائف لکي موڪلين، پارٽيءَ جو پوسٽر، پمفليٽ، اسٽيڪر يا اشتهار ڏياري موڪلين ۽ ان کان سواءِ پنهنجي دفتر مان جيڪا به پريس رليز ڪڍن ۽ ان جي ڪاپي گل حيات جي ايڊريس تي ڏياري موڪلين ته اسان اهو سمورو مواد ”پاڳارا ڪارنر“ ۾ محفوظ ڪنداسين.

    هن وقت تائين اسان جيڪو سياسي ادب گڏ ڪيو آهي ان جو تفصيل هن ريت آهي:

    الف… حضرت پير سائين پاڳاري جا سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ شايع ٿيل بيان ۽ سندن متعلق ايڊيٽوريل خواهه مضمون، تبصرا ۽ تجزيا.

    ب… پير صبغت الله شاهه راشدي جا سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ شايع ٿيل بيان ۽ خبرون.

    ت… پير صدرالدين شاهه راشدي جا سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ شايع ٿيل بيان ۽ خبرون.

    ث… پير علي گوهر شاهه بابت سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارن ۾ شايع ٿيل بيان ۽ خبرون.

    ج… سيد ذوالفقار علي شاهه ڄاموٽ جا بيان ۽ خبرون.

    ح… محترم جادم مڱريئي جا بيان ۽ خبرون.

    خ… محترم انور نظاماڻي جا بيان ۽ خبرون.

    د… محترم محمد بخش خاصخيليءَ جا بيان ۽ خبرون.

    ذ… محترم خدا بخش راڄڙ جا بيان ۽ خبرون.

    ر… محترم وريام فقير جا بيان ۽ خبرون.

    ز… محترم محمد ابراهيم سومري جا بيان ۽ خبرون.

    س… محترم امام الدين تنيئي جا بيان ۽ خبرون.

    اسان بيانن، خبرن ۽ تبصرن وغيره جو اهو مواد فقط مٿي ڄاڻايل شخصيتن تائين محدود نه رکيو آهي پر مواد ۽ معلومات ملڻ تي ٻين مشاهير جا به ائين فائيل ٺاهينداسين ۽ ٺاهي رهيا اهيون،

    هن وقت تائين اسنا ”مسلم اسٽوڊنٽس فيڊريشن“ جي هيٺ ڄاڻايل شاخن جا بيان ۽ خبرون به گڏ ڪيون آهن ۽ اهو سلسلو اڃا جاري آهي، حيدرآباد، سانگهڙ، خيرپور، نواب شاهه، لاڙڪاڻو، شهدادپور، ميرپور خاص، خيرپور ناٿن شاهه، مورو، کپرو، دادو، وارهه ۽ سنڌڙي.

    فنڪشنل مسلم ليگ ليڊيز ونگ جي هنن شاخن جون خبرون گڏ ڪري سگهيا آهيون، ميرپورخاص، سکر ۽ لاڙڪاڻو.

    اهڙي ريت ”يوٿ ونگ“ جون هي شاخون آهن، جن جون خبرون اسان محفوظ ڪري سگهيا آهيون، نواب شاهه، ٽنڊوالهيار، لاڙڪاڻو، حيدرآباد، رتوديرو، جهڏو، نئون ديرو، وارهه ۽ ميرپور ماٿيلو.

    فنڪشنل مسلم ليگ جي هنن شاخن جا بيان ۽ خبرون ”پاڳارا ڪارنر“ ۾ محفوظ ڪري سگهيا آهيون: سکر، نوشهروفيروز، حيدرآباد، نواب شاهه، شهدادپور، جهڏو، ماتلي، خيرپور، ٽنڊومحمد خان، مورو، ميرپور خاص، نصيرآباد، ٽنڊو الهيار، ٺري ميرواهه، بدين، پير جو ڳوٺ، ڪراچي، کپرو، احمدپور، لاڙڪاڻو، ميروخان، وارهه، نئون ديرو، قمبر، عمرڪوٽ، ڏوڪري، ٺٽو، ٽنڊو باگو، راڄوخاناڻي، سنجهورو، رڪ، پنوعاقل، سوڀوديرو، ڏهرڪي، پاڻوٺ، شاهپورچاڪر، سومر فقير هنڱورو، مٽ، بوزدار وڏا، ديهه راڻياهه، ميهڙ، ميرپور ماٿيلو ۽ سڳيون وغيره.

    اسان جي ڏينهن ۾ هن دور ۾ به وڏا ڻ وڻندڙ واقعا ٿيا، ڇهن حرن کي شهيد ڪيو ويو ۽ ڪراچيءَ ۾ ڪنگري هائوس تي راڪيٽن سان حملو ڪيو ويو، انهن ٻنهي اڻ وڻندڙ واقعن تي اخبارن ۾ چڱو خاصو مواد شايع ٿيو ۽ حرن جي ڪيس جي ڪاروائي وقت به وقت تفصيل سان اخبارن ۾ ايندي رهي، گل حيات جي ”پاڳارا ڪارنر“ ۾ انهن ٻنهي واقعن تي به مواد محفوظ ڪيو ويو آهي.

    حر تحريڪ بابت مواد: ”حر تحريڪ“ تي هن وقت تائين منظم نموني سان تحقيقي ڪم نه ٿيڻ جا ڪيترائي ڪارڻ آهن، ان جو بنيادي سبب هي آهي ته گهڻي کان گهڻو معلوماتي مواد سرڪار جي فائيلن ۾ بند آهي ۽ انهيءَ تائين عام ماڻهوءَ جي رسائي ناممڪن نظر اچي ٿي، ان کان علاوه ”حر تحريڪ“ جا عيني شاهد، يعني ”حر“ سرڪار جي عتاب هيٺ رهيا ۽ انهن لاءِ هيءَ ڳالهه ممڪن نه هئي ته اهي هر ڳالهه رڪارڊ تي آڻيندا وڃن، ان ڪري ”حر تحريڪ“ سان لاڳاپيل هزارها داستان هو سينن ۾ سانڍي ڪي جهان ڇڏي ويا ته ڪي جهور پوڙها ٿي ويا.

    ”حر تحريڪ“ جي ”اورل هسٽري“ گڏ ڪرڻ وارو ڪم نه فقط ڏکيو هو، پر ان سان گڏ نج حرن ۽ غير حرن جي بيانن مان ڪيترا تضاد اڀري اچن ٿا، ڇو ته ”حر تحريڪ“ خلاف سندن مرشدن ڀاين جو طبقو به اڀري آيو هو، اهو ٻيو ڪارڻ آهي، جنهن ڪري قرائتي خواهه غير جانبدار محقق کي ”اورل هسٽري“ گڏ ڪرڻ ۾ دشواري محسوس ٿي، ان ڪري ڪنهن به اهڙي تڪليف وٺڻ جي ڪوشش نه ڪئي.

    ”حر تحريڪ“ تي قلم نه کڻڻ جو اهم ڪارڻ اهو به آهي ته جيڪڏهن هن تحريڪ تي تحقيق ڪئي ويندي ته ان مان تنهن وقت جي سنڌي سياستدانن ۽ مديرن کان علاوه ڪانگريس توڙي مسلم ليگ جي روين تي به روشني پوندي، عوام اڳيان ڪي اهڙيون حقيقتون اچي وينديون جن ڪري سندن آدرشن… دوستيءَ واري عقيدت متاثر ٿيندي.

    غير جانبدار محققن جي حيثيت ۾ اها ڳالهه نظر انداز ڪري نه ٿي سگهجي ته ”حر تحريڪ“ کي انهيءَ وقت بي درديءَ سان ڪچلڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، جڏهن سنڌ صوبائي خودمختياري ماڻي چڪي هئي ۽ سنڌ ۾ اقتدار جي واڳ سنڌي ماڻهن جي هٿ ۾ هئي، سنڌ ۾ ”ڪرمنل ٽرائبسدي ائڪٽ“ 1937 ۾ لاڳو ڪيو ويو، حرن لاءِ لوڙها يا ڪنسٽريشن ڪئمپس ان کان پوءِ قائم ڪيا ويا ۽ متاثر علائقن ۾ مارشل لا انهيءَ دور ۾ لاڳو ڪيو ويو، پير صاحب پاڳاري جي مريدن جو تعداد دنسن انڊر گرائونڊ عسڪري تربيت ۽ حرن جا انگريز دشمن قوتن سان لاڳاپا سنڌ جي ڪيترن مدبرن ۽ سياسي اڳواڻن لاءِ ڪنهن خطري کان گهٽ ڪو نه هئا، اهي سڀ ڳالهيون سنڌ ۾چونڊن تي اثر انداز نه ٿي پيون سگهن، ڪانگريس ۽ مسلم ليگ کان علاوه هڪ ٽين قوت اڀري سگهي پئي جنهن جي نتيجي ۾ سنڌ اندر سياست جو توازن ٻيو رخ وٺي سگهي پيو ۽ اسيمبليءَ ۾ پارٽين کي اڪثريت ثابت ڪرڻ ۾ دشواري محسوس ٿي سگهي پئي، انهيءَ ڪري ”حر تحريڪ“ انگريزن کان سواءِ ٻين لاءِبه ڪنهن خطري کان گهٽ ڪانه هئي، تنهن ڪري ”حر تحريڪ“ کي بي درديءَ سان ڪچلڻ ۾ گهڻي ماڻهن ۽ ڌرين جي دلچسپي هئي، جڏهن حر تحريڪ تي تحقيقي ڪم ٿيندو ته اهي لڪل راز به پڌرا ٿي پوندا، ان ڪري اسان جي تاريخ جو هي ورق اسان کان اوجهل رکيو ويو.

    گل حيات انسٽيٽيوٽ هن تحريڪ تي پنهنجن ذريعن وسيلن سان جيڪو مواد گڏ ڪيو آهي، اهو اسان وقت به وقت پڙهندڙن اڳيان پيش ڪندا آيا آهيون ۽ اڳتي به ڪندا رهنداسين، اڳئين سال ”ويچارن حرن سان ويل“ جي عنوان سان به ٽي ڪالم لکيا هئاسين، اهڙيءَ ريت ڪجهه وقت اڳ سنڌ کان ٻاهر سنڌ جي تاريخ تي مواد جي عنوان سان اسان هن ڪالم ۾ ست اٺ قسطون ڏنيوسين جنهن ۾ ”حر تحريڪ“ بابت ڪيتري مواد جي نشاندهي ڪئي وئي هئي، اهو مواد اسلام آباد ۾ ”نئشنل ڊاڪيومينٽيشن سينٽر“ ۾ مائڪرو فلم جي صورت ۾ موجود آهي، انهيءَ مواد ۾ لئمبرڪ جون ڊائريون ۽ رپورٽون ذڪر لائق آهن.

    حر تحريڪ تي اسان وٽ جيڪو مواد موجود آهي، انهيءَ کي هنن حصن ۽ قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

    (الف) مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيل مواد…. هيءُ اهو مواد آهي، جيڪو تنهن دور جي اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيو، انهيءَ مواد تي مشتمل اسان جا ڪالم اڳ ۾ به آيا آهن ۽ پوءِ به ايندا.

    (ب) غير سنڌي ڪتابن ۾ موجود مواد… سورهيه بادشاهه خلاف سرڪار جيڪو ٽربيونل ٺاهيو هو، انهيءَ ٽريبيونل جي ڪاروائي جو تت مڪمل صورت ۾ گل حيات ۾ موجود آهي.

    (ت) 1942ع ۾ سنڌ سرڪار هڪ پريس نوٽ جاري ڪيو هو، جنهن ۾ پنهنجي نقطه نگاهه کان ”حر تحريڪ“ جي ستر سالن جي ڪهاڻي ٻڌائي وئي آهي، اهو پريس نوٽ اخبارن يا رسالن ۾ شايع ٿيو يا نه؟ ان جي اسان کي خبر ڪانهي البت پريس نوٽ جي ڪاپي اسان هٿ ڪرڻ ۾ ڪامياب ويا آهيون، اهو پريس نوٽ انگريزيءَ ۾ ٽائيپ ٿيل 22 صفحن تي مشتمل آهي، جنهن ۾ گهڻي ڀاڱي ”حر تحريڪ“ خلاف سرڪاري نقطه نظر ڏنو ويو آهي، جڏهن ته حڪومتن ۽ ڌارين جون اهڙيون روايتي قسمن جون نفرتن تي ٻڌل رپورٽون صحيح معنيٰ ۾ وطن دوستن ۽ آزاديءَ جي متوالن جي بهادريءَ ۽ بي باڪيءَ جون ڪهاڻيون هونديون آهن جن کي هو پنهنجي خيال سان نفرتن ۽ ڪدورتن جي رنگ ۾ لکنديون آهن.

    (ث) سنڌ سرڪار جي هوم ڊپارٽمينٽ جا نوٽيفڪيشن ”حر تحريڪ“ جي آغاز کان اختتام تائين سنڌ سرڪار جي هوم ڊپارٽمينٽ ڪيترائي ”سنڌ گورنمينٽ گزيٽ“ ۾ اهڙا ڪيترا نوٽيفڪيشن شايع ٿيا، جن مان ڪجهه گل حيات ۾ موجود آهن.

    (ج) سنڌ سرڪار جا حرن بابت ائڪٽ… سنڌ سرڪار حرن ۽ تحريڪ بابت ڪيترا ائڪٽ ڪڍيا، جيڪي پوءِ سنڌي انگريزي ۾ ڇپرائي پڌرا ڪيا ويا، انهن مان ائڪٽ 11 سال 1945، ائڪٽ چوٿون سال 1947ع، ائڪٽ نائون سال 1947ع گل حيات ۾ موجود آهن.

    (ح) سنڌ سرڪار جا حرن بابت آرڊيننسز…. ساڳي ريت تحريڪ دوران وقت جي سرڪار ڪيترا آرڊيننسز به جاري ڪيا جن مان ڪجهه آرڊيننس گل حيات ۾ موجود آهن.

    (خ) حرن بابت سنڌ اسيمبلي بل… سنڌ اسيمبليءَ ۾ حرن ۽ حر تحريڪ بابت ڪيترا بل پيش ڪيا ويا، جن مان ڪي بل گل حيات ۾ موجود آهن.

    (د) سرڪاري ريزوليشن: اهڙيت ريت وقت جي سرڪار حرن ۽ حر تحريڪ بابت جيڪي فيصلا ڪيا، زيردستن کي حڪم ڏنا ۽ ان سلسلي ۾ ريزوليشن ڪڍيا، انهن ڪا ريزاليوشن گل حيات ۾ موجود آهن. جهڙوڪ: نمبر (39) 1305-H سال 1941، نمبر (11) 38 869-Hسال 1941، نمبر 303-H سال 1941، نمبر (5) 174-H سال 1942، نمبر (17) 2154-H/40 سال 1942، نمبر 555-H/37 سال 1942.

    گل حيات ۾ گڏ ٿيل انهيءَ مواد مان ڪجهه حصو اسان ڪالمن ذريعي پڙهندڙن اڳيان پيش ڪندا رهنداسين.

    ”حر تحريڪ خلاف تنهن وقت جي سرڪار انهيءَ وقت ئي ڪات ڪهاڙا تکا ڪرڻ شروع ڪيا، جڏهن منظم نموني سان هن تحريڪ جو اڃا آغاز ئي ڪو نه ٿيو، 1937ع ۾ سنڌ ۾ ”ڪرمنل ٽرائيبس ائڪٽ“ لاڳو ڪيو ويو، وري جڏهن هيءَ تحريڪ اوج تي پهتي ته وڏي پئماني تي حرن کي قيد بند ۾ وجهڻ لاءِ سنڌ جا جيل خالي ڪرايا ويا ۽ ڪيرن ڏوهارين کي آزاد ڪيو ويو، سنڌ سرڪار انهيءَ سلسلي ۾ پنهنجا ڪيترا ريزوليشنس جاري ڪيا، انهن مان ڪن ريزوليشنس جو حوالو اسان پهرين ڏئي چڪا آهيون، انهن ريزوليشنس ذريعي جن ماڻهن کي جيلن مان آزادي ملي ۽ جن حرن لاءِ پنهنجون جايون خالي ڪيون، تن مان ڪيترن جا نالا گل حيات ۾ موجود آهن.

    حر تحريڪ وقت جي سرڪار کي جيئن ۽ جهڙي ريت ڏينهن جا تارا ڏيکاريا، ان جي شاهدي ۽ تصديق لاءِ اسان اوڀر سنڌ جي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر جي هڪ ليٽر ۽ هند فوج جي عمل خواه رد عمل جو ذڪر ڪيون ٿا:

    22 جون 1942ع تي دهليءَ مان ”جنرل هيڊ ڪوارٽرس انڊيا“ جي ”جنرل اسٽاف برانچ“ طرفان ليٽر (نمبر 66-9/111/mo.2) ڪڍيو ويو، جنهن ۾ ”نارٿ ويسٽرن آرمي“، ”ايسٽرن آرمي“، ”سدرن آرمي“ ۽ ”سينٽرل ڪمانڊ“ جي هيڊ ڪوارٽرس کي هدايت ڪئي وئي ته هندوستان جو جيڪو سرڪاري يا فوجي عملدار سنڌ ۾ لڳايل مارشل لا جي حدن ۾ ڊيوٽيءَ يا ٻئي ڪم سانگي داخل ٿيڻ چاهي ته هن تي لازم آهي ته مارشل لا جي حدن ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ مارشل لا اختياريءَ وارن کي اطلاع ڏئي ته هو:

    الف… ڪهڙيءَ تاريخ تي، ڪهڙي وقت تي، ڪهڙي هنڌ هوندو يا مارشل لا جي حدن ۾ داخل ٿيندو؟

    ب…. مارشل لا جي حدن ۾ داخل ٿيڻ لاءِ هن وقت ڪهڙو جواز يا سبب آهي؟

    ت…. هو رستي ڪهڙي ذريعي ۽ ڪهڙي هنڌ تي وڃڻ چاهيندو؟

    ث…. مارشل لا جي حدن ۾ ڪيترو وقت رهڻ چاهيندو؟

    هند جي ايڇ ڪيو طرفان عملدارن کي سختيءَ سان تاڪيد ڪيو ويو ته جيڪڏهن ڪو عملدار هن حڪم نامي جاري ٿيڻ کان اڳ مارشل لا جي حدن ۾ موجود آهي ته اهو هڪدم ويجهي ملٽري پوسٽ ۾ رپورٽ ڪري، اهڙيءَ ريت اهو عملدار جيڪو ڪنهن ريلوي اسٽيشن تي پهتو آهي ته هو مارشل لا جي حدن ۾ داخل نه ٿئي پر ريلوي اسٽيشن تي ويهي رهي، ٿاڻي يا فوجي چونڪي کي اطلاع ڏئي ۽ اتان ملندڙ هدايتن يا مدد جو انتظار ڪري.

    سنڌ ۽ هند جي فوجي ۽ سولين عملدارن کي جن حدن ۾ بنا اطلاع داخل ٿيڻ کان منع ڪئي وئي، اهي هن ريت آهن:

    الف… اوڀر ۾، سنڌ جي اوڀرندي سرحد، خيرپور رياست، سنڌونديءَ جو اوڀرندو ڪنارو سنڌ جي اوڀرندي سرحد تائين جوڌپور–بيڪانير ريلوي تائين.

    ب….ڪوٽڙيءَ وٽ سنڌ درياهه اوڀر طرف سنڌ جي اوڀرندي سرحد تائين جوڌپور بيڪانير ريلوي جي ڏکڻ ۽ ويسٽرن ريلوي جي اتر واري ايراضي.

    ت…ڪوٽريءَ کان ڪشمور تائين سنڌونديءَ جو اوڀرندو حصو.

    جي ايڇ ڪيو هند جي هن تاڪيدي حڪم نامي مان سرڪاري اڻ تڻ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو، اهڙيءَ ريت تنهن وقت جي سرڪار اهو پڻ ضروري ڄاتو ته پئسينجر ٽرينن ۾ پوليس جا ”محافظ جٿا“ به رکيا وڃن. اهڙو خيال حڪومت کي 1939ع ۾ آيو، 1941ع ۾ وقت جي سنڌ سرڪار هن ريت ريلوي لاءِ اضافي پوليس محافظ مقرر ڪيا:

    1. ڪوٽڙيءَ کان ڪراچيءَ ۽ ڪراچي کان ڪوٽڙيءَ تائين اٺ محافظ.

    2. حيدرآباد کان پڊعيدن ۽ پڊعيدن کان حيدرآباد تائين اٺ محافظ

    3. سڪرنڊ جي فيڊر لائين لاءِ اٺ محافظ

    4. پڊعيدن کان روهڙي ۽ روهڙي کان پڊعيدن تائين اٺ محافظ.

    5. سکر کان ريتي، رحيم يار خان يا خانپور کان رڪ ۽ روهڙي وارين گاڏين لاءِ اٺ محافظ.

    6. رڪ کان دادو ۽ دوداپور تائين اوٽ موٽ وارين گاڏين لاءِ اٺ محافظ.

    7. جيڪب آباد کان رڪ ۽ رڪ کان جيڪب آباد تائين چار محافظ

    8. دادو کان ڪوٽڙي ۽ ڪوٽڙي کان دادو تائين چار محافظ

    9. چوڌپور ريلوي لاءِ چار محافظ

    10. ڪنڊيارو کان نواب شاهه تائين اوٽ موٽ چار محافظ

    11. دوداپور کان جيڪب آباد اوٽ موٽ چار محافظ

    ڪنهن به تحريڪ فرد، واقعي ۽ تنظيم جي ڪهاڻي، فقط انهيءَ تحريڪ فرد واقعي تنظيم جي ڪهاڻي ڪا نه ٿيندي آهي، بلڪه سڄي دور جي ڪهاڻي ٿيندي آهي، مثال طور اسان ”حر تحريڪ“ جو ذڪر ڪندي اوهان جي خدمت ۾ اها ڳالهه عرض رکي چڪا آهيون ته مسافر ٽرينن کي بچائڻ لاءِ حڪومت پوليس مان محافظ مقرر ڪيا، انهيءَ ڄاڻ جو تعلق امن امان جي حالتن ۽ حر تحريڪ سان آهي، پر انهيءَ واقعي بيان ڪرڻ مان اسان کي تاريخ لاءِ ٻي اضافي ۽ ضروري معلومات به ملي ٿي، مثال طور تنهن زماني ۾ گاڏين جي آمدرفت ڪٿان ڪٿان ٿيندي هئي؟ ريلوي جا مکيه مرڪز ڪهڙا ڪهڙا هوندا هئا؟ وغيره وغيره، بهرحال اسان پنهنجي موضوع تان هٽڻ نه ٿا گهرون، ان ڪري وري به ”حر تحريڪ“ تي موٽي اچون ٿا.

    ”حر تحريڪ“ سان لاڳاپيل تمام گهڻو ۽ اهم مواد انهن ماڻهن جي سينن ۾ موجود آهي، جيڪي لوڙهن ۾ بند ڪيا ويا، لوڙهائي ماڻهو ان جا عيني گواهه بلڪه متاثرين آهن، پاڳارن جي مريدن مان ڪنهن لکڻي پڙهڻي ماڻهو کي همت ڪرڻ گهرجي ۽ اهي واقعا، تجربا ۽ مشاهدا قلمبند ڪرڻ گهرجن، هڪڙو ماڻهو ۽ هڪڙو ٽيپ رڪارڊ ”حر تحريڪ“ تي بي مثال مواد گڏ ڪري سگهي ٿو ۽ اهو گڏ ٿيل مواد هر وجه کان اسان جي تاريخ جو اهم خزانو هوندو.

    هي اهو مواد آهي جيڪو انهيءَ زماني ۾ مختلف اخبارن ۾ شايع ڪيو، جيڪو اڪثر ڪري خبرن وغيره جي صورت ۾ هئو، اچو ته اهو مواد به ملاحظه ڪيون:

    1. جنوري 1944ع ۾ سنڌ جي هوم منسٽر محمد هاشم گندر ظاهر ڪيو ته پنجاب جي نموني تي سنڌ ۾ حرن جي سيٽلمينٽ بنائڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي جنهن ۾ 15 لک رپيا خرچ ايندو.

    2. جن پوليس عملدارن ۽ عام ماڻهن ويارم خاصخيلي ۽ ٻين حرن جي پڪڙجڻ ۾ مدد ڪئي هئي، انهن کي 27 جنوري 1944ع تي سنڌ جي گورنر انعام ڏنا، عبدالرحيم عقيلي مختيارڪار کپري کي سوني واچ، ڇاڇري جي هيڊڪانسٽيبل گل محمد خان کي هزار رپيا ۽ ٻين کي 200 کان 50 تائين انعام ڏنا ويا، گورنر جيڪو ميرپورخاص جي دوري تي آيل هو، تنهن کپري، ڪنڊياري ۽ هنگوڙه جو به دورو ڪيو ۽ هن حر سيٽمينٽن ۽ ملٽري ڪئمپن جو به معائنو ڪيو.

    3. فيبروري 1944ع جي اخبارن ۾ خبر شايع ٿي ته پير صاحب پاڳاري مرحوم جن جي ٻن فرزندن کي علي ڳڙهه يونيورسٽيءَ ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ موڪليو ويو آهي، جن جي تعليم لاءِ سنڌ سرڪار هڪ هڪ هزار رپيا ماهيانه منظور ڪيا آهن، صاحبزادا يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر جي نگرانيءَ هيٺ رکي آهن.

    4. ”حر ائڪٽ“ جنهن جو مدو اپريل 1944ع ۾ پورو ٿيڻو هو، سنڌ اسيمبلي مارچ 1944ع جي اجلاس ۾ ان مدي ۾ ٻارنهن مهينا توسيع ڪئي.

    5. مئي 1944ع ۾ سرڪار سانگهڙ ۾ ٿيل خونن جي سلسلي ۾ سانگهڙ سان ڪرفيو آرڊر لاڳو ڪيو ويو، جنهن موجب شام جو سج لهڻ کان پوءِ ۽ صبح جو سج اڀرڻ کان اڳ ٻاهر نڪرڻ تي بندش وڌي وئي.

    6. مئي 1944ع ۾ جهڏي طرف حرن ۽ پوليس جي چڪري لڳي، جنهن 2 حر پڪڙجي پيا جن کي حيدرآباد موڪليو ويو، جڏهن ته اٺ ڏهه حر پوليس جي پڪڙ ۾ ڪو نه آيا.

    7. مٽو خاصخيلي، جنهن کي لاهور ميل ڪيرائڻ جي جرم ۾ سيشن ڪورٽ حيدرآباد ڦاسيءَ جي سزا ڏني هئي، ان سزا جي خلاف ملزم طرفان هاءِ ڪورٽ ڪراچيءَ ۾ اپيل ڪئي هئي، مئي 1944ع ۾ هاءِ ڪورٽ مٽو خاصخيليءَ جي سزا قائم رکي ۽ سندس ٻئي ساٿيءَ کي ڇڏي ڏنو.

    8. مئي 1944ع ۾ کپري تعلقي جي کاهي ڳوٺ مان خان صاحب محمد شريف اسپيشل سپريٽينڊنٽ پوليس ۽ مسٽر ناصر علي خان سب انسپيڪٽر ۽ پوليس سپاهين هڪ گهر مان مقابلي بعد ٻه حر گرفتار ڪيا، گهر جو مالڪ، جنهن حرن کي پناهه ڏني هئي سو مقابلي ۾ مارجي ويو.

    9. حر تحريڪ کي منهن ڏيڻ جي نالي ۾ نه فقط حڪومت حرن ۽ پنهنجي مخالفن تي ظلم ڪيا، پر ڪيترن اهڙن ماڻهن جو به مڪو مچي ويو، جن جون هڪ ٻئي سان دشمنيون هيون، اهڙن وقت جي ڏاڍن حڪمرانن وٽ هڪ ٻئي خلاف دانهون ۽ شڪايتون ڪيون، جڏهن به حر تحريڪ تي قلم کنيو ويندو ته اهڙن واقعن کي به نظر انداز ڪري نه سگهبو، ڇو ته انهن واقعن مان اسان جي قومي شعور جي خبر پئي ٿي، هن سلسلي ۾ اسان عرضدار محمد ابراهيم جي 1 جون 1944ع تي لکيل خط جو نقل ڏئي رهيا آهيون، اهو خط 16 جون 1944ع تي هڪ اخبار ۾ شايع ٿيو، خط جو عنوان هئو: ”ڌيان طلب مسٽر ايڇ ٽي لئمبرڪ صاحب پوليس ڪمشنر فار سنڌ“ انهيءَ گذارش جا لفظ دانهين ۽ وقت جي حالتن تي روشني وجهڻ لاءِ ڪافي آهن.

    متن هن ريت آهي: آءُ عرضدار محمد ابراهيم پٽ علي بخش جلالاڻي ڳوٺ قائم جلالاڻي تعلقو سنجهورو صاحب جن جي ڌيان تي آڻيان ٿو ته مون اخبار ذريعي 8 آگسٽ 1942ع تي پڪار ڪئي هئي ته مون هڪ فرياد حاجي خان ولد ڪرڙ خان ٽالپر زميندار جهول جي خلاف، صاحب جن جي ڪورٽ ۾ ڪيس ڪيو هو، پر ان جي ڪا به جاچ نه ٿي آهي، جوابدار جا طرفدار مون کي مارڻ جون ڌمڪيون ڏئي رهيا آهن، اسان جون عزتون ۽ جانيون هر وقت خطري ۾ آهن. وغيره وغيره

    مٿين جاچ جناب ڊپٽي ڪليڪٽر صاحب سانگهڙ ۽ سنجهوري جن وٽ آيل آهي، جتي هڪ ٻن شاهدن کان پچا ڪئي وئي آهي، پر اڃان تائين فيصلو ڪو نه ٿيو آهي، انهيءَ ڍر جو فائدو وٺي جوابدار ڌر مون کي هيسائي ۽ ڪنبائي رهي آهي ته تو کي ضرور مارينداسين، آئون غريب ٻچڙيوال جان جي خطري کان بي قرار ۽ دربدر آهيان، مون کي خطرو آهي ته هو وجهه ملڻ تي جاني ۽ عزت جو نقصان ڪندا، ان ڪري سرڪار بي ريائي سان جاچ ڪري اسان جو بچاءُ ڪري، اسان سرڪار کي گذريل ڌاڙيلن جي رڳڙي وقت جيڪي به مددون ڪيون آهن انهيءَ سبب تي هو اسان سان پنهنجي دشمني هلائي رهيا آهن. جن جو تفصيل وارو بيان بر وقت ڪيو ويو آهي.

    ٻيو ته کنڊ جي ورهاست مٿين حاجي خان ٽالپر جي هٿ ۾ آهي، جنهن وٽ ڊپ سبب آئون وڃي نٿو سگهان، جا اٽڪل چئن پنجن مهينن کان مون ڪا نه ورتي آهي، جيڪي ماڻهو آئون کنڊ وٺڻ لاءِ موڪليان ٿو، تن کي هو اهو چئي موٽائي ڇڏي ٿو ته ابراهيم جو سر ايندو ته کنڊ ڏيندس، نه ته ڪو نه ڏيندس، جنهن ڪري مون کي وڌيڪ خاطري ٿئي ٿي ته جيڪڌهن آئون وٽس ويندس ته هو مون کي مارائي ڇڏيندو، ان ڪري سرڪار مهرباني ڪري مون غريب جو داد ڪري ته آءُ ٻچڙي وال پنهنجي اولاد سان امن جي زندگي گذاري دائما دعاگي رهندس.“

    10. جولاءِ 1944ع ۾ اخبارن ۾ هڪ ئي ڏينهن تي ٻه خبرون شايع ٿيون، پهرين خبر هئي ته حرن جي تازين ڪارواين سبب اسپيشل ڪمشنر لئمبرڪ جنهن ڳوٺن جي خالي ڪرائڻ جو حڪم ڪڍيو آهي، اهي ڳوٺ بيراج ايراضيءَ ۾ ڏيڍ سئو ميلن جي مفاصلي ۾ اچي وڃن ٿا، ٻي خبر اها آهي ته حرن کي اجهي ڏيڻ جي تهمت هيٺ سنجهوري جي ٽن زالن کي گرفتار ڪيو ويو آهي.

    11. 21 آگسٽ 1944ع تي پير پٿوري جو ميلو لڳڻو هو، ليڪن ڪن اخبارن حر تحريڪ، امن امان جي صورتحال ۽ ميرپورخاص ۾ ڪالرا جي ڪيسن کي بنياد بڻائي سرڪار کان مطالبو ڪيو ته اهو ميلو نه لڳڻ گهرجي.

    12. اخبارن ۾ وقت به وقت سنڌ جي اسپيشل ڪمشنر ايڇ ٽي لئمبرڪ جا حڪم به شايع ٿيندا هئا، 12 جون 1944ع تي هن پنهنجو حڪم نمبر 1 الف جاري ڪيو جيڪو اخبارن ۾ شايع ٿيو، حڪم جو متن هي آهي:

    جيئن ته اسپيشل ڪمشنر صاحب سنڌ کي مناسب ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته سانگهڙ تعلقي جو اهو سڀ ڀاڱو جو ناري واهه جي اڀرندي طرف آهي اتي ماڻهن جو گهڙڻ باقاعدي ٺهرايو وڃي،

    تنهن ڪري ڊفينس آف انڊيا رولن جي رول 8 هيٺ اسپيشل ڪمشنر صاحب کي مليل اختيارين مطابق ۽ جن اختيارين هلائڻ لاءِ هن کي سنڌ سرڪار جي هوم ڊپارٽمينٽ جي حڪم نمبر 14/174 ايس ڊي تاريخ 28 مئي 1944ع موجب حڪم ڪيل آهي، تن پٽاندر اسپيشل ڪمشنر صاحب هيٺيون حڪم ڪري ٿو:

    1. سانگهڙ تعلقي جي اها سڀ ايراضي جا ناري واهه جي اڀرندڙ طرف آهي تنهن کي بچاءُ واري ايراضي ٺهرايو وڃي ٿو

    2. 15 جولاءِ ۽ ان کان پوءِ ڪو به ماڻهوءَ جو انهيءَ ڏينهن جي شروعات تي مٿي ڄاڻايل ايراضيءَ ۾ رهندڙ هوندو ته سو اتي نه رهندو، سواءِ پاس جي شرطن پٽاندڙ جا پاس هن کي ڪليڪٽر صاحب سانگهڙ ۽ مختيارڪار صاحب سانگهڙ کان مليل هوندي.

    12 آگسٽ 1944ع ۾ اخبار ۾ خبر شايع ٿي ته سرڪار پير پٿوري واري ميلي تي بندش وجهي ڇڏي.