Category: LETTERS FROM FOREIGN SCHOLARS

  • What Peoples say about Gul Hayat.

    What Peoples say about Gul Hayat.

    INTERNATIONAAL InSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS
    INTERNATIONAL INSTITUTE OF SOCIAL HISTORY
    INTERNATIONALES INSTITUT FUR SOZIAL GESCHICHTE
    INSTITUT INTERNATIONAL D’HISTOIRE SOCIALE

    Dr Dur Mohammad Pathan,
    Gul Hayat Institute,
    Vill: Khair Muhammad Arija,
    District: Larkana, Sindh,
    PAKISTAN
    Amsterdam,
    Our ref.: 7 September 1998
    Your ref.:
    Dear Dr Pathan,
    Having reported on my visit to the Gul Hayat Institute, I can confirm that the International Institute of social History (IISH) has been impressed by the considerable efforts made by the Gul Hayat Institute (GHI) over the past eight years in preserving valuable historical material on Sindh society.
    IISH realizes that you and your family have sacrificed much for the realization of this archive in the village of Khair Muhammad Arija.
    IISH considers it important that such work should be facilitated in the future. In this spirit, we would like to suggest that GHI and IISH be affiliated to each other. The purpose of this affiliation is to help ensure that material on the history of Sindh and other parts of Pakistan be conserved for future generations. IISH is looking forward to co-operation with GHI in the exchange of information and in other ways that may be of mutual benefit.
    We trust that this affiliation will lead to a strengthening of the GHI as well as to more scholarly interest in the history of Sindh at the IISH. To this end, we invite you, Dr dur Mohammad Pathan, in your personal capacity as well as in that of Director of the Gul Hayat Institute, to initiate this new co-operation between our Institutes in Sindh.
    Your Sincerely,
    Pro. Willem van Schendel
    Asia Department
    Cruquiusweg 31 – NL-1019 AT AMSTERDAM – Tel 31-20-6685866 – Fax 31-20-6654181
    ABN – AMRO Bank 41.13.90.805 – Postgiro 4740245
    ……………………………………………………………………………………………………………………………….
    ABIAmerican Biographical Institute, Inc.
    Publisher of Biographical Reference Works since 1967
    Member of the Publishers Association of the South
    National Association of Independent Publishers
    Main Office: 5126 Bur Oak Circle, PO Box 3121 Raleigh, North Carolina 27622 USA * Established 1967 * Fax H9-781-8712
    The Governing Board of Editors of the American Biographical Institute
    takes pleasure in announcing that
    Dr. Dur Muhammad Pathan
    has been nominated to receive the distinct honor of
    2000 Millennium Medal of Honor
    The ABI is the publisher of biographical reference volumes such as the International Directory of Distinguished Leadership, Personalities of America, Five Thousand Personalities of the World, International Book of Honor, and Most Admired Men and Women of die Year. These volumes, and others are recognizedthroughout the world as leading sources of reference on outstanding individuals.
    The American Biographical Institute honors those individuals who are contributing to a better society by building better communities through outstanding service on local, state, or international levels. These leaders contribute their time and talents to civic organizations, public and private schools, universities and colleges, government organizations, professional groups, religious organizations, and more. Dr. Dur Muhammad Pathan is among a select group who have been nominated because of his outstanding accomplishments to date and noble example ne has set for his peers and entire community.
    Criteria for 2000 Millennium Medal of Honor is based on merit. The American Biographical Institute acknowledges successful individuals whose achievements represent a diverse range of activities such as business executives, volunteer workers, fund raisers, entrepreneurs, researchers, educators, associations organizers and officers, community project leaders, trendsetters, decision-makers, artists, humanitarians, entertainers, inventors, authors, musicians, and others whose activities will effect future generations. The 2000 Millennium Medal of Honor award stands for exceptional deeds and dedication to goals.
    We hope you mil assist the American Biographical Institute in recognizing the accomplishments of Dr. Dur Muhammad Pathan
    Sincerely,
    J. M. Evans
    President
    December 1998

    ڊاڪٽر غلام علي الانا: ڪي شاگرد پنهنجي محنت، جذبي ۽ ڪوشش سان ايڏو وڏو ڪم ڪري ويندا آهن جنهن جي ڪري نه فقط سندن نالو روشن ٿيندو آهي، پر سندن اهي ڪم سندن استادن جو ڳاٽ اوچو ڪندا آهن، اهڙن ماڻهن مان هڪ ماڻهو آهي. ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ. ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو هي ڪم ڏسي مون کي نه فقط خوشي ٿي آهي پر فخر به ٿيو اٿم، ڊاڪٽر پٺاڻ منهنجو شاگرد آهي، ن Ph.d جي ڊگري منهنجي رهنمائيءَ ۾ حاصل ڪئي آهي. گل حيات انسٽيٽيوٽ جو نالو ته اخبارن ۾ پڙهندو رهيو آهيان پر اڄ هيءُ ادارو وزٽ ڪري، هت گڏ ڪيل مواد ڏسي، مواد کي جنهن ڍنگ سان رکيو ويو آهي، اهو سڀ ڪجهه ڏسي پنهنجي دل مان اها دعا نڪري ٿي ته رب ڪريم ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ کي خوش رکي، آباد رکي ۽ سالم صحت ڏي. هن اداري جهڙو ادارو ٺاهڻ اڪيلي ماڻهوءَ جو ڪم ٿي نه آهي، يقين ئي نٿو اچي ته ڪو ڊاڪٽر پٺاڻ اڪيلي سر هي ادارو پاڻ ٺاهيو آهي. ادارو ته مون به ٺاهيا آهن، پر اُتي مون سان گڏ ماڻهن جي ٽيم هوندي هئي پر مون جڏهن هت اچي ڏٺو ته هت ٻيو ڪو به ڪارڪن ڪونهي پر در محمد اڪيلي سر هن اداري جو پنو پنو گڏ ڪيو آهي، انهن پنن کي سليقي سان موضوع مطابق سهيڙيو آهي، سڄي سنڌ هت يڪجا ڪئي اٿس، آءُ يقين سان چوان ٿو ته هن فقير تن تنها، بنا ڪنهن سرڪاري مدد ۽ سهاري جي جيڪي ڪجهه گڏ ڪيو آهي، اهو سنڌالاجيءَ ۾ گڏ ڪيل مواد کان ڪنهن به صورت ۾ گهٽ ڪونهي. جيڪڏهن سنڌ جي يونيورسٽين ۾ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جهڙا پنج پنج محنتي ڪارڪن هجن، جيڪي سنڌ تي تحقيق سان شوق رکندا هجن ۽ جذبي سان ڪم ڪن ته مون کي اميد آهي ته سنڌ جي تاريخ، ثقافت، ٻولي، سياسي ۽ سماجي موضوعن تي مواد گڏ ٿي ويندو. آءُ دل جي گهراين سان ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ کي تمام گهڻيون، گهڻيون مبارڪون ڏيان ٿو، مون کي پنهنجي هن لائق شاگرد جو هي ڪم ڏسي تمام گهڻو فخر آهي، دل چاهي ته سندس پيشاني چمان. ڌڻي خوش رکي. غلام علي الانا 16.4.1999 We human beings are historical animals; we can not function with out a sense of our history. But much of History is lost because historical evidence is not preserved. This allows myths about the past to be fabricated, often in the service of powerful groups and individuals. It is the taste of historians to expose such myths – but for this they need evidence. It is here that the Gulhayat I institute provides a unique initiative for the understanding of t he complex history 0 f Sindh as well as the greater region. It has collected, preserved and made available to researchers an unparalleled collection of historical Source. (13.8.98. Willen van Schendel, Representative 0 f the international Institute 0 f Social History, Nether Land). “Great Congratulations. May your work become the seed of many educational, cultural and historical institutions all over Sindh. Please keep the UNESCO, the SMITHSONIAN INSTITUTE and other learned bodies regularly informed of your wonderful work” (Dr. G.M.Mehkri, dt. 06.06.91). “Dr. Pathan has developed the institute into the first of its kind in Sindh, and with distinction of coming up with out any kind of government help in the institute, you have to simply name the man famous in certain field and within moments you get complete profile.” (Dr. Maula Bux. “Date line Larkana”.DAWN, dt. June 3, 1991). I congratulate you on the fine example you are setting for your peers and society. (lM.Evan, Editorial Director American Biographical Institute, dt. Feb. 7, 1997). “It has been most interesting to learn of the existence of the institute, and see some of the material which has been collected. It was particularly interesting to look through some of the items relating to my late father, H.T.Lambrick” (Charles lambrick 4th Jan: 1997). “This is a most impressive and clearly valuable source of material on Sindh history, culture and politics, and a great achievement as a private initiative”. (George Lambrik, 4.1.1997). It was really an exciting omen to visit Gul Hayat Institute. The fascinating research activities to preserve the culture and politics of Sindh is marvelous. The founder is not only a source of inspiration, but also a sign of socio – religious philosophy and though.” (Syed AnwarIqbal, Dept. of Anthropology, Quaid-e-Azam university, Islamabad. Dee: 4,1996), impression. Pakistan 25.09.1996). This institute is really impressive and leaves one with good needs to have more of such institutions. “{Nino Puljek, Croatia, dt. “It is amazing that one person could, through his own efforts and sources create such an institution. This is a great contributiol1 to the intellectual development of Sindh. Future historians and scholars will benefit a lot from this material collected here. I hop the Government wouldextend some help to this institute and make it a national Institution “(Iqbal Jafar, T.V.D. Islamabad. dt. 05.02.1996). “I am deeply impressed b y the material available in Gul H ayat. Dr. Pathan’s efforts are laudable. His endeavors will go down in history; I congratulate him on this wonderful work” (Fakhar Zaman, Chairman, National Commission on History & Culture and Pakistan Academy of Letters, dt. 5.1.1996). “The experience of being here is inexplicable. The treasurers hidden here in this remote village in them selves are commendable but the thought and efforts behind this all can not be valued in simple words”. (Ms. Durdana Bhutt. T.V. Star dt. 19.11.1993). “Gul Hayat is the source of inspiration and a seat of mental development for desiring people”. (Dr. Rajub AMemon. Tando Jam University)

  • مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي ۽ ساڻس ٿيل خط و ڪتابت

            ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ
    مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي  ۽ ساڻس  ٿيل خط و ڪتابت

    موت جا بي رحم هٿ، جڏهن ڪنهن جانيءَ جي جدائيءَ جو باعث بڻيا آهن ، تڏهن چاهيندڙن جو من به نپوڙيو محسوس ٿيندو آهي .  پروفيسر منگهارام ملڪاڻي جي موت جو ٻڌي هڪ نه پر هزارين ماڻهن کي ڏک رسيو هوندو . سنڌ ۽ هند جي هي ادبي شخصيت پرلوڪ پتار جڻ کان پوءِ به اسان جي ادبي دنيا ۾ عزت ۽ احترام سان ياد ڪئي ويندي . هيءَ فاني جهان ته سڀني کي ئي ڇڏڻو آهي ، پر پوءِ به ڪيترا ماڻهو  موت کي مات ڏئي ڇڏيندا آهن . منگها رام ملڪاڻيءَ لڳ ڀڳ مني صدي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا گهڙ اڀريا آهن . سرڳواسيءَ ادبي چمن جي جا آبياري ڪئي آهي ، اها ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿي سگهجي . هن جا لڳايل ادبي گل ۽ ٻوٽا اڻ ڄاتي مدي تائين علم ادب جي دنيا کي هڳاءُ بخشيندا رهندا . گذريل پنج سال ڄڻ ڪالهوڪي ڳالهه لڳن ٿا .
    مون کي  ياد ٿو پئي ته ڊاڪٽري جي مقالي کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ سنڌ کانسواءِ هند جي عالمن ، اديبن ۽ دانشورن  سان رابطو قائم ڪيو هيم . هڪ مفصل سوالنامو ٺاهي پنهنجي دوست جسونت ڪمار ۽ ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻي ڏانهن موڪليو هيم . هن منهنجي سوالنامي کي سائيڪلو اسٽائيل ڪري سموري ڀارت جي سنڌي بزرگ عالمن ۽ اديبن ڏي ڏياري موڪليو هو .
    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ انهيءَ سوالنامي جي موٽ ۾ مون سان لکپڙھ ڪئي هئي . اها لکپڙھ مون “پر ڏيهي عالمن جا خط ” جي سري مان هفتيوار “آزاد” ۾ شايع ڪرائي هئي .
    منگهارام ملڪاڻيءَ کي جيتوڻيڪ مون ڪڏهن ڏٺو به ڪونه . پر پوءِ به جڏهن خط پٽ لکندو هو ، تڏهن اهو تاثر ملندو هوم  ته اسان  ڄڻ هڪ پورو جڳ گڏجي گذاريو آهي .
    ڪاليج ۾ استاد هئڻ واري نسبت مان کيس اڻ ڄاتو سڪون ملندو هو ، آئون ته  وري ڪراچيءَ جي ڪاليج جو استاد آهيان ، جنهن شهر ۾ هن پوري جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن گذاريا هئا . سندس سڪ ۽ محبت جو اهو عالم هو جو وقت بوقت جي سندس ڪتاب ڀارت ۾ شايع ٿيندا هئا ،
    انهن جي هڪ هڪ ڪاپي ڏياري موڪليندو هو . مون هڪ خط ۾ کيس ٻڌايو هو ته هند توڙي سنڌ جا ڪيترا سنڌي عام ۽ اديب اڪثر ڪري اڌوريون ۽ هڪ طرفيون تاريخون مرتب ڪري رهيا آهن . هندو عالم جڏهن قلم هٿ ۾ کڻي ٿو ته مسلمان ليکڪن کي نظر انداز ڪري وڃي ٿو ۽ ساڳي نموني مسلمانن کي وري ادبي تاريخ کي پاڪ صاف ڪرڻ جو گهڻو اونو آهي . انهيءَ ڪري اسان جون ادبي تاريخون اڌوريون ۽ اڻ پوريون ٿي پيون آهن . تاريخ کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ مون سوچيو آهي ته آئون هتي ورهاڱي کان اڳ جي غير مسلم ليکڪن جي ادبي خدمتن کي ڪتابي صورت ڏيان. مون کيس اها صلاح به ڏني هئي ته هند ۾ جڏهن ڪا ادبي تاريخ لکي وڃي ۽ ان ۾ سنڌ جي مسلمان ليکڪن کي مناسب جاءِ نه ملي سگهي ته ان کي پوري ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ ساڳي منصوبي تي ڪم ٿيڻ گهرجي ۽ پوءِ ادبي تاريخ جو هڪ گڏيل ڇاپو ڪڍڻ گهرجي . سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي  منهنجي تجويز جي پوئين حصي سان ته اصولي طور اتفاق ڪيو ، پر پهرين حصي سان شديد اختلاف ڏيکاريو . انهي سلسلي ۾ اتم ڏانهن خط لکي کانئس به منهنجي منصوبي تي راءِ ڏيڻ جي دعوت ڏني . شري اتم ته اهو خط پنهنجي اخبار ۾ شايع ڪري ، پنهنجي ڪا راءِ نه ڏني . پر منگهارام ملڪاڻي مسلسل انهي ڳالهه تي زور ڏيندو رهيو ته مون کي ادبي تاريخ ، مذهبي بنيادن تي مرتب ڪرڻ نه گهرجي . انهي کان اڳ جو آئون ساڻس راءِ تي متفق ٿيان ، ورهاڱي کان اڳ جي هڪ سئو چوڏهن غير مسلم شاعرن جو ڪلام ۽ احوال مرتب ڪري چڪو هوس .
    انهيءَ ڪتاب تي “جهڙا گل گلاب جا” نالو رکي هڪڙي ڪاپي سنڌ الاجيءَ جي حوالي ڪري چپ ڪري ويهي رهيس . پوِءِ اهو فيصلو ڪري ڇڏيم ته سنڌ ۾ جڏهن جامع ادبي تاريخ مرتب ڪئي وئي ته پاڻ وٽ گڏ ڪيل غير مسلم ليکڪن جي معلومات کڻي انهيءَ ڪم ۾ ڪتب آڻبي . پر افسوس سان چوڻو ٿو پئي ته سنڌ ۾ رڳو ڳالهيون ڪبيون آهن ، عمل ڪرڻ اسان سکيو ئي ڪونهي . انهيءَ جي ڀيٽ ۾ ڀارتي سنڌي پهرين ڪم ڪندا آهن، ۽ پوءِ به ڳالهيون نه پر ڳالهه ! مثال اسان جي اڳيان آهي ، سنڌ ۾ اها چئو پچو هلي ته هن سال کي سنڌي ڊرامي جي هڪ صدي پوري ٿيڻ ڪري “ڊرامي جو سال” ڪري ملهائجي . اسان ڳالهه ڪري ويهي رهياسين . خير سان ڊسمبر به گذري ويو . ليڪن ڀارت ۾ هن سال ۾ ڊرامي تي سيمينار ٿيا  ۽ اتي عالمن ۽ اديبن وڏي ڌام ڌوم سان ڊرامي جو سئو ساله جشن ملهائيو. هڪڙو ٻيو مثال به ڏسو . پنهنجي تحقيقي ڪم دوران مان رڳو اهڙن ڀارتي عالمن ،شاعرن ۽ ايڊيٽرن سان رابطو قائم ڪري نه سگهيس . جن جي ايڊريس ڪانه هئي . يا جي پرلوڪ پڌاري چڪا هئا. پر گهڻو ڪري منهنجا خط اتان جي ڪيترن ئي عالمن کي پهتا ۽ ڪيترين ئي اخبارن ۾ شايع ٿيا . آئون ائين ته ڪونه چوندس ته مون ڀارتي عالمن ۽ اديبن کي نوان موضوع ڏنا . پر ايترو ضرور چوندس ته جنهن منصوبي ۽ مقصد کي آڏو رکي مون ، ڏانهن خط لکيا هئا، هنن انهيءَ ڏس ۾ ڪتاب لکي ڇپرايا . اتي تازي شايع ٿيل ڪتاب “ساهتيه – ڪلا درسني ، ” انهيءَ جو هڪ مثال آهي . اتي ورهايل منهنجي “سوالنامي ،” مختلف اخبارن ۾ شايع ٿيل منهنجي خطن ۽ هن ڪتاب کي هڪ ئي وقت ذهن ۾ رکي ڏسڻ سان ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي .
    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي به انهي ساٿ جي سرواڻن مان هڪ هو ، جيڪي ڳالهين بدران ڪم ڪندا آهن ، جن جي زندگي ادب هوندو آهي ۽ ادب زندگي هوندي آهي . منگهارام ملڪاڻي جون لياقتون ۽ صلاحيتون علم ادب جي رڳو هڪ صنف تائين محدود نه هيون . جيتوڻيڪ هو بنيادي طور تي ڊرامي جي دنيا جو هيرو هو ، پر شاعري ، مضمون ، صحافت ۽ تنظيم جي ميدانن ۾  به پاڻ ملها يائين .
    سندس زندگي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تاريخ ۽ جي ڪهاڻي هئي . هو مني صديءَ تائين اسان جي علم ادب جي عظميت جو مينار بڻيو رهيو ۽ آخرڪار موت جي آغوش ۾ لڪي ويو .
    منگهارام ملڪاڻيءَ 24 ڊسمبر 1896 ع تي حيدرآباد ۾  اڌارام ملڪاڻيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو . پرائمري ۽ ثانوي تعليم حيدرآباد مان ئي ورتائين ، جنهن جو ذڪر پنهنجي هڪ ڪتاب “ساهتڪارن جون سمرتيون ” ۾ به ڪيو اٿس ، هن ڪتاب ۾ پنهنجي هندو توڙي مسلمان استادن جو ذڪر اهڙي ته نموني ڪيو اٿس ، جو پڙهڻ کانپوءِ منگهارام ملڪاڻي جي من وارو ماڻهو ظاهر ٿي بيهي ٿو . پاڻ مئٽرڪ جي امتحان  ۾ سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر ۽ پنهنجي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيو . ان کانپوءِ ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ جي “ڊي . جي . سنڌ ڪاليج ” مان ورتائين . گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان زراعت جي عملي تعليم به ورتائين .
    منگهارام ، ملڪاڻين جي هڪ مڇي مانيءَ لائق خاندان جو فرد هو . هن تعيلم پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ نه پرانسان بڻجڻ لاءِ  ورتي هئي . انهيءَ ڪري گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ پورا پنج سال پنهنجيون ٻنيون سنڀاليائين . پر “زمينداري ڪٽنب جو فرد زمينداري رعب ۽ خصوصيت کان بلڪل خالي هيڪاري ڪلا ۽ ادب جو  شيدائي” ڪيئن پيو اتي گهاري سگهي ؟ نيٺ سندس من جي مراد پوري ٿي ۽ “ ڊي . جي . سنڌ ڪاليج” جي انتظاميه وارن کيس پنهنجي ڪاليج ۾ انگريزي جي استاد ٿيڻ جي آڇ ڏني ، ۽ هن وڃي اتي ملازمت جو آغاز ڪيو . ورهاڱي ٿيڻ وقت پاڻ اتي اسسٽنٽ پروفيسر هيو . 1947 ع کانپوءِ جڏهن ڀارت لڏي ويو ته بمبئي جي “جئه هند ڪاليج” ۾ پهريون پروفيسر ۽ پوءِ انگريزي شعبي جو اڳواڻ ٿيو . جملي اٺٽيهه سالن جي ملازمت ڪرڻ کانپوءِ 1962 ع ۾ رٽائر ڪيائين.
    سنڌ ۽ هند جي سنڌي ناٽڪ جي اوسر ۾ منگهارام ملڪاڻيءَ جو وڏو هٿ هو . سنڌ ۾ جڏهن “رابيندر ناٿ ٽئگور ڊراماٽڪ ڪلب”  ٺهي ۽ خود ٽئگور اچي ان جو مهورت ڪيو ته منگهارام ملڪاڻيءَ هن عظيم فنڪار جو لکيل ناٽڪ “چترا” ڪري ڏيکاريو. منگهارام  ملڪاڻي هن  ڪلب جي مکيه منتظمين ، هدايتڪارن ۽ فنڪارن مان هڪ هو . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ بمبئي ۾ “سنڌي ساهت منڊل” قائم ڪيائين . جنهن جو پاڻ ڀريا چوڏهن سال صدر ٿي رهيو . هن منڊل اڌ ڊزن کن ڊراما به ڪري ڏيکاريا . کيس سنڌي اڪانڪي ناٽڪ جي جنم داتا جي حيثيت مليل هئي . 1934 ع ۾ “رابيندر ناٿ ڊراماٽڪ ڪلب” جي ڪراچي واري شاخ “انڊس” نالي انگريزي سنڌي سالياني مخزن جاري ڪئي ته منگهارام ملڪاڻي کي ان جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو . ڀارت وڃڻ کان پوءِ اتي “فلم نيوز” نالي مخزن جاري ڪئي هيائون.
    منگهارام ملڪاڻيءَ جا جملي ايڪهه ڪتاب شايع ٿيا . انهن جو وچور هن ريت ٿئي . ٿو : “گم ٿيل صندوقڙي”  ( ترجمو ٿيل ناول -1924 ع) ، “گونگي ڪنوار ۽ ٻن ديوي” (بنگالي ڪهاڻيون  -1924) ، “قسمت” (ترجمو ٿيل ناٽڪ – 1926)، “شانتا” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)، “ ايڪتا جو آلاپ” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)، “دلسوز داستان ” (شيڪسپيئر جو ترجمو 1929)  ، “کن جي خطا” (ناٽڪ -1930)، “ انارڪلي” (ناٽڪ – 1930) ، “پنج ننڍا ناٽڪ” (ايڪانڪيون – 1937) ، “پنگتي پڙدا” (ايڪانڪيون- 1938) ، “پريت جا گيت” (ٽئگور جو ترجمو- 1940) ، “گيتا نجلي” (ٽئگور جو ترجمو -1940)، “ادبي اصول” (تنقيد-1950) ، “جيون چهچٽا” (ايڪانڪيون-1957)، “پاپ ڪين پڃ” (ناٽڪ-1962) ، “پڇمي ياترا” (سفرنامو-1963)، “کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن” (ايڪانڪيون-1967) ، “سنڌي نثر جي تاريخ” (تاريخ- 1968)، “آخرين ڀيٽ” (ناٽڪ-1975)، “جوانيءَ جا جذبا پيريءَ جون ياديون” (شاعري-1975)، ۽ ساهتيڪارن جون سمرتيون” (سوانح-1979).
    منگهارام ملڪاڻي پنهنجي حياتي ۾ ئي پنهنجي محنت جو ڦل ماڻيو . 1929 ع ۾ کيس “ايڪتا جو آلاپ” ناٽڪ جي ترجمي ڪرڻ تي انعام مليو . 1969 ع ۾ وري ڀارت جي “ساهت اڪاڊمي” “سنڌي نثر جي تاريخ” تي انعام ڏنس . پاڻ 1972 کان وٺي انهيءَ اڪاڊميءَ جو فيلو ٿي رهيو- سندس ڪتاب “ادبي اصول” ڀارت جي يونيورسٽين ۽ اسڪولن لاءِ درسي ڪتاب طور تسليم ڪيل آهي . ان کان سواءِ پاڻ بمبئي يونيورسٽيءَ ۾  سنڌي خواھ انگريزيءَ جي “بورڊ آف اسٽڊيز” جو ميمبر ٿي رهيو .
    1924 ع کان وٺي 1980 ع تائين سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ “پنهنجي زندگي ڪلاڪاري نموني ۾ بسر ڪري ان مان ڪلاڪار وارو آنند ماڻيو. جيون کي ئي سڀ ڪجهه ڏئي ۽ جيون مان ئي سڀ ڪجهه ماڻيائين.” هو پنهنجي زندگي ڪارائتي ۽ ڪارگر نموني سان گذاري ٻين لاءِ مثال ڇڏي ويو آهي . ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته طبعي طور سندس موت واقع ٿيو آهي ، ليڪن هو بي مثال خدمتن ڪري اڄ به امر آهي ۽ سڀاڻي به امر رهندو .
    هو پهرين ڊسمبر 1980 ع تي گذاري ويو .

    منگها رام ملڪاڻي
    منگها رام ملڪاڻي، سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا جي هڪ ڄاتل سڃاتل شخصيت آهي. پاڻ ادبي کيتر ۾ ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ گل ڀريا اٿن، تن کي ڪڏهن به فراموش ڪري نٿو سگهجي. جيئن ته پاڻ پنهنجي زندگيءَ جو احوال هيٺ ايندڙ خطن ۾ تفصيل سان ڏنو اٿن، انهيءَ ڪري اڳ ۾ دهرائڻ اجايو آهي. “ڪراچي ضلعي جو سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقيءَ ۾ حصو’’ جي موضوع تي جڏهن پي. ايڇ. ڊي لاءِ کوجنا جي شروعات ڪيم ته معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ سرحد جي هن پار ڏي به هٿ وڌائڻو پيو. ڀاءُ جسونت ڪمار جي معرفت پروفيسر منگها رام ملڪاڻي جي ايڊريس ملي ۽ ائين اسانجي وچ ۾ خط و ڪتابت جو آغاز ٿيو. جسونت ڪمار، ڀارتي اديبن جي ڏس پتي ڏيڻ جو وسيلو بڻيو، ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻيءَ وري  ادبي ۽ علمي معلومات وٺي ڏيڻ جو ڪارڻ بڻي ۽ ڪاڪو منگها رام ملڪاڻي  وري هڪ ٻيو محاذ سنڀاليو. اهو محاذ هو منهنجي ادبي منصوبن جي تاريخي ۽ ادبي اهميت جو جائزو.
    سائين منگها رام ملڪاڻيءَ منهنجي ادبي ڪم ۾ نهايت دلچسپي ڏيکاري ۽ مونکي سختيءَ سان منع ڪئي ته آئون “فرقيوار ادبي تاريخ’’ لکڻ کان باز اچان. آئون پي. ايڇ. ڊي کان سواءِ غير مسلم اديبن تي تفصيل سان ڪم ڪرڻ ٿو چاهيان ۽ ان لاءِ مون وٽ جواز به آهي. بهرحال ڪاڪي منگها رام ملڪاڻي منهنجي ادبي منصوبن تي ڀارتي اديبن سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي، اخبارن ۾ رايا ڏنا ۽ ٻين دوستن خاص ڪري “اتم’’ کي هن ڏس ۾ راءِ ڏيڻ تي زور ڀريو. پاڻ جيڪي خط لکيائون اهي هيٺ ڏجن ٿا:

    5A/1 علي پور، ڪلڪتو 27  
    26 جنوري 1976
    سدا سلامت
    دوست مهربان پٺاڻ صاحب
    توهان جو خط پڙهي بيحد خوشي ٿي ته توهين ورهاڱي کان اڳ واري “غير مسلم ادب’’ تي تحقيقات ڪري رهيا آهيو. افسوس آهي جو صحت سالم نه هئڻ ڪري جواب ڏيڻ ۾ دير وڌي اٿم. ساڳي پيريءَ ۽ بيماريءَ ڪارڻ آئون اوهان کي ان تحقيقات ۾ مدد ڪرڻ کان مجبور آهيان ۽ معافي طلب آهيان.
    آئون نهايت شڪرگذار آهيان جو اوهان منهنجي “سنڌي نثر جي تاريخ’’ جي قدر شناسي ڪئي آهي ۽ ان مان ڪجهه مواد حاصل ڪيو آهي. ان ڪتاب ۾ مون اديبن ۽ سندن تصنيف سان گڏو گڏ، پبلشرن، مگزينن ۽ سندن ايڊيٽرن وغيره جو به ذڪر ڪيو آهي. وڌيڪ معلومات ڏيڻ کان لاچار آهيان، جنهن لاءِ وري به معافي وٺان ٿو، پر هڪ ادبي دوست جو نالو ۽ سرنامو موڪليان ٿو، جنهن سنڌي ادب جي اونهي کوجنا ڪئي آهي ۽ توهان کي مدد ڪري سگهندو.
    مسٽر اي جي اتم 4- اي هيرا آباد مينشن،
    سيتلديو روڊ، ماهم بمبئي 16 (انڊيا)
    “ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ’’ تي پي. ايڇ. ڊي لاءِ مقالو تيار ڪري رهيا آهيو، تنهن جي ڪاميابيءِ لاءِ دعائون!
    توهان ڪراچي ڪاليج ۾ ليڪچرار آهيو، تنهن ناتي منهنجا ڌنڌي ڀائي ٿيا. آئون “ڊي جي سنڌ ڪاليج’’ ۾ انگريزيءَ پروفيسر هوس.
    وڌيڪ قرب سان منگهارام ملڪاڻي
     سدا خوش هجو.

    5A/1 ٻلديو روڊ علي پور، ڪلڪتو، 27- 25 فيبروري 1926
    دوست مهربان پٺاڻ صاحب
    توهان جو ٻيو خط پڙهي مونکي گهڻو افسوس ٿيو آهي ته ٽپالي سرشتو جاري ٿيڻ بعد به، توهان جي پهرين خط جو جواب توهان کي ڪونه پهتو آهي، جو مون بروقت ڏنو آهي. توهان کي منهنجي پيريءَ ۽ بيماريءَ جو اونو آهي، تنهن لاءِ احسانمند آهيان پر تنهن هوندي به مان توهان جي کوجنا جي ڪارج ۾ مدد ڪريان ها. پر حقيقت هيءَ آهي ته مون وٽ ڪوبه وڌيڪ مصالحو موجود نه آهي. جيڪا به تحقيقات مون سالن جا سال ڪئي هئي سا “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ ڏيئي ڇڏي اٿم. ان ۾ ليکڪن ۽ سندن تصنيفن سان گڏو گڏ ميگزنن، ايڊيٽرن، پبلشرن ۽ ادبي ادارن جي جيڪا معلومات مونکي ملي سگهي سا درج ڪئي اٿم. ان ڪتاب مان توهان کي ڪجهھ واهر حاصل ٿي آهي، سو ٻڌي خوش ٿيو آهيان. پر وڌيڪ تفصيلوار حقيقتن لاءِ هيٺين شخصن جا نالا ۽ سرناما ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجھه ڪرڻ کان مجبور آهيان.
    1-    مسٽر موتي رام رامواڻي معرفت “ڀارتواسي’’ ايڊيٽر گاجرا 36-38 اگياري لين، فورٽ بمبئي -1 (انڊيا)
    2-    مسٽر گوبند مالهي 6- بي، راکي بلڊنگ ايم جي روڊ، ڪانڊيولي بمبئي 27 (انڊيا)
     توهين انهن دوستن کي لکندا ته اميد آهي ته چڱو ئي کوجنا ڀريو مواد ملي ويندو.
    وڌيڪ قرب سان،
    منگها رام ملڪاڻي
    سدا سلامت

    ڪلڪتو ستين مئي 1976
    دوست مهربان پٺاڻ صاحب
    اميد ته منهنجو ٻيو ڪارڊ به اوهان کي پهتو هوندو ۽ ٻن وڌيڪ عالمن جا سرناما موڪليا هئم (خاص ڪري موتيرام رامواڻي) تن وٽان توهان کي ڪجھه گهربل تفصيل مليا هوندا. تنهن بعد توهان جو ٻيو خط به مونکي مليو آهي، جنهن ۾ پروفيسر پنجواڻي ماڙيوالا کي سفارش ڪرڻ لاءِ لکيو اٿو. پر انهن پروفيسرن، توڙي پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻيءَ کي ادبي تاريخ جي ايتري معلومات نه آهي جو توهان کي مدد ڪري سگهن. مالهي، اتم ۽ رامواڻي ئي توهان جي گهرج ڪي قدر پوري ڪري سگهندا، جنهن کان مان  پڻ نا واقف آهيان. توهان وڌيڪ لکيو آهي ته مان پنهنجي حياتيءَ جو احوال لکي موڪليان، جو هن خط رستي موڪليان ٿو ۽ ان سان گڏ سنڌ ۾ نڪتل پنهنجو فوٽو به موڪليان ٿو. اصلي فوٽو مون وٽ موجود نه آهي، جنهن ڪري اخباري فوٽو ٿو موڪليان.
    پر مون توهان جي رٿيل غير- مسلم اديبن جي تاريخ تي غور ڪيو آهي ۽ سمجهان ٿو ته توهان جي رٿا بيحد ڪشادي ۽ غير عملي آهي، هڪڙو ته غير مسلم اديبن بابت لکڻ سان ڪتاب جو تاريخي سلسلو ڪٽجي ويندو ۽ اهو اڻ پورو رهجي ويندو. ڇو جو مسلم ۽  غير مسلم ليکڪن جون تصنيفون هڪ ٻئي سان ڳنڍيون پيون آهن ۽  هڪ ٻئي جي پورت ڪندڙ (Complementary) آهن ۽ الڳ ڪري نٿيون سگهجن. صرف غير مسلم اديبن جي تاريخ اڌوري ٿيندي، نه مڪمل. توهان جي تاريخ ڪن چند اديبن جو احوال ٿيندو ۽ نه ادبي تاريخ. ٻيو ته اوهين ليکڪن جون سوانح عمريون اهڙيون تفصيلوار ڏيڻ  چاهيو ٿا جو اهو رسالو تاريخ  ((History سان گڏو گڏ (Biographies) بنجي پوندو ۽ مقدار کان ٻاهر نڪري ويندو. ادبي تاريخ ۾ ليکڪن جي حياتيءَ تي مختصر چٽڪا لکڻ ضروري آهن. پر توهان ته زندگيءَ جي احوال سان گڏ ڪٽنب ۽ اولاد جو احوال به گهريو آهي، جو موڪليان ٿو. اهي صرف منهنجون صلاحون آهن ته ادب تي وڌيڪ زور ڏيو، سوانح، پبلشر، ڇاپخانا، ادارا وغيره ڪتاب ۾ آڻڻ گهٽايو. آخرين فيصلو وري به توهان تي ئي ڇڏيل آهي، مرضيءَ جا مالڪ آهيو.
    منهنجو جنم حيدرآباد سنڌ ۾، 24 ڊسمبر 1896 ع ۾ ٿيو هو. منهنجو ڏاڏو ديوان شيوڪرام ان زماني جي روايت موجب، دٻدٻي وارو مختيارڪار هوندو هو ۽  پوءِ حيدرآباد جو پهريون ديسي سٽي مئجسٽريٽ بڻيو. سندس رهڻي ڪهڻي شاندار هوندي هئي ۽ جيڪب روڊ تي سرڪاري هاءِ اسڪول سان لڳو لڳ هڪ شاهي حويلي اڏايائين جنهن ۾  چيروليءَ جي چٽساليءَ جو ڪم فنڪار ڪاريگرن کان ڪرايائين. طارق اشرف کان معلوم ٿيو اٿم ته ان مڪان ۾ هاڻ (Art Exhibition) برپا ڪيل آهي. منهنجو پتا ديوان اڌارام هڪ زبردست زميندار هوندو هو، جنهن جون ٻنيون ٽنڊي محمد خان ڀرسان ٽن تپن ۾ چار هزار ايڪڙن تي پکڙيل هيون. هو نئين زماني جو زميندار هو جنهن پنهنجي ديهن ۾ زرعي سڌارا ڪيا ۽ هارين کي سهولتون ڏنيون.
    سنڌي تعليم مون گهر جي سامهون، پرئڪٽسنگ اسڪول ۾ حاصل ڪئي، جتي شاعر محمد صديق “مسافر’’ منهنجو استاد هوندو هو. انگريزي تعليم گهر جي ڀرسان، سرڪاري هاءِ اسڪول ۾ ورتيم، جتي منهنجا آدرشي استاد هوندا هئا: نانا غلام علي صاحب ۽ مسٽر وليرام ٿڌاڻي، جي مئٽرڪ پاس ڪيل هوندي به انگريزيءَ ۾ ماهر هوندا هئا. آئون ٻنهي جو لاڏلو شاگرد هوندو هوس ۽ جيڪا به انگريزيءَ جي ڄاڻ پرايم سا ٻنهن استادن کان. غلام علي صاحب کي پوءَ “خانبهادر’’ جو لقب عطا ٿيو، ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال مقرر ٿيو ۽ آخر ۾ تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر بڻيو. وليرام صاحب ماستري ڇڏي وڪالت پاس ڪئي ۽ حيدرآباد جو قابل وڪيل هو. عجب آهي ته وڏي هوندي، ٻنهي استادن سان منهنجو گهاٽو دوستيءَ جو ناتو ٻجهي ويو ۽ سندن آخرين دم تائين هڪ ٻئي سان اڪثر ملندا جهلندا هئاسون ۽  خط ڪتابت ڪندا هئاسون.
    مئٽرڪ امتحان ۾ مان سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر آيو هوس، ۽ پنهنجي هاءِ اسڪول ۾ پهريون نمبر، جنهن لاءِ مون کي انعام مليو هو. ان روڪڙ انعام سان مون (S.J Co-operative Society) تان ويهه انگريزي ڪتاب چونڊي خريد ڪيا ۽ پتا وٽان مليل ڪن ڪتابن سان گڏي پنهنجي “هوم لئبرري’’ ٺاهيم، جا رفتي رفتي وڌي هزارن جي تعداد کي پهچي ويئي.
    ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ واري ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ پرايم، جتي مونکي ٽيون آدرشي استاد ملي ويو: پروفيسر صاحب سنگهه شاهاڻي، جنهن کي اسان شاگردن هڪ انگريز پرنسپال خلاف اسٽرائيڪ ڪرائي، پهريون ديسي پرنسپال ڪرايو. شاهاڻي صاحب نه صرف مشهور قلمدان هو، پر انگريزيءَ ۾ خاص مهارت رکندڙ هو. انگلش لٽريچر ڪلاس روم ۾ ٿيندو هو، هن جو به لاڏلو شاگرد هوندو هوس. هن پرنسپاليءَ جي ايام ۾ آرٽس ۽ سائنس کان سواءِ انجنيئرنگ ڪاليج ڪڍيو، لا ڪاليج کوليو، ڪامرس ڪاليج برپا ڪيو. مطلب ته چڱي چوکي سنڌ يونيورسٽي قائم ڪري ڇڏيائين!
    گريجوئيٽ ڪرڻ بعد ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان عملي تعليم وٺي، پنج سال مون پتا جون زمينون سنڀاليون، پر اَن جي چورين ۽ پرائين زالن ڀڄائڻ جا نبيرا ڪري آئون بيزار ٿي پيس. جيتوڻيڪ پڙهڻ جو ڪم ان اڪيلائي ۾ ئي شروع ڪيم ۽ لاڙي محاورو به چڱوئي سکي ورتم. هڪ ڏينهن اوچتو پرنسپال شاهاڻيءَ وٽان نوتو آيم ته پنهنجي جهوني ڪاليج ۾ اچي انگريزيءَ ۾ فيلو بڻج. انڌو گهري الله کان ٻه اکيون! آئون ٺهه پهه وڃي نوڪريءَ تي چڙهيس ۽ ڪجهه وقت بعد مون کي ليڪچرار مقرر ڪيائين. پرنسپال بوٽاڻيءَ پنهنجي ايام ۾ مونکي اسسٽنٽ پروفيسريءَ جو اضافو ڏنو ۽ بمبئيءَ ۾ لڏڻ کانپوءِ پرنسپال آڏواڻيءَ پنهنجي برپا ڪيل جئه هند ڪاليج ۾ پروفيسر ۽ آخر انگريزي شعبي جو اڳواڻ مقرر ڪيم. ڪي سال بمبئي يونيورسٽيءَ جي انگريزي توڙي سنڌي بورڊ آف اسٽڊيز جو چونڊيل ميمبر ٿي ڪم ڪيم. اهڙي طرح 37 سال پنهنجي پسنديءَ واري پيشي ۾ ڪاٽي، 1926ع ۾ رٽائر ڪري، هاڻي ڪلڪتي ۾ مربي پٽ جي ڪٽنب ۾ اچي پيري ۾ آسائش ورتي اٿم. ڌيءَ مئنا گهوٽ سوڌي لنڊن ۾ نوڪري ڪندي آهي.
    ادبي پيشي کانسواءِ، منهنجو ٻيو شغل ناٽڪ آهي، ننڍيءَ ڄمار کان وٺي مون ڪيترين ئي ٻولين ۾ سوين ناٽڪ ڏٺا آهن. 40 ننڍا ناٽڪ سنڌيءَ ۾ لکيا آهن، انهن ۾ اداڪاري ڪئي اٿم، هدايتڪاري ڪئي اٿم، ناٽڪ لاءِ خاص شونق تڏهن جاڳم جڏهن 1923ع ۾ حقيقت پسند ناٽڪ جي باني خانچند درياڻيءَ سان ٻانهن ٻيلي ٿي، حيدرآباد ۾ “رابندرناٿ ناٽڪ منڊلي” برپا ڪئي سون، جنهن جو مهورت مها ڪويءَ ٽاگور پنهنجي مبارڪ هٿن سان ڪيو هو. اين. ايڇ. اڪيڊمي جي هال ۾، ٽاگور جي حضوريءَ ۾، سندس ئي انگريزي ناٽڪ چترا (Chitra) ڪري ڏيکاريم، جنهن ۾ مون سان گڏ دوست ٽهلرام آڏواڻي پارٽ ڪيو هو. ٻئي صبح سويل ڄيٺمل پرسرام نياپو مُڪو ته ڪوي اسان ٻنهي کي نيرڻ لاءِ نينڍ ڏني آهي! ڏڪندا، ٿڙڪندا، نارائڻ محل ۾ پهتاسون ته ڪويءَ ناشتو ڪندي فرمايو؛ “مون پنهنجو “چترا” انگريزي ۾ گهڻن ئي هنڌ اسٽيج تي آندل ڏٺو آهي، پر توهان جنهن اتساهه ۽ نزاڪت ۽ مشڌ اچارن سان ڪري ڏيکاريو، اهڙو اڳ ڪونه ڏٺو اٿم! شل وڌو ويجهو!” اهو شڀ موقعو عمر ڀر وسرڻ جو نه آهي. ان کانپوءِ مون کي “ايڪتا جو آلاپ” ترجمو ڪرڻ لاءِ رابندرناٿ منڊليءَ وٽان انعام مليو ۽ پڻ “کن جي خطا” ناٽڪ دليان جوڙڻ لاءِ تازو ڪلڪتي ۾ منهنجي ننڍي ناٽڪ “پريم جي سيجا” کي چٽاڀيٽيءَ ۾ انعام جڙيو. 1929ع ۾ ”سنڌي نثر جي تاريخ” لاءِ “ساهتيه اڪاڊمي” وٽان پنج هزار انعام مليو ۽ 1972ع ۾ ساڳيءَ اڪاڊميءَ مونکي فيلوشپ جو خطاب ڏنو.

     
  • ڄيٺانند ناگراڻي (1- جون 1903)

    ڄيٺانند ناگراڻي :
    ڄيٺانند نارائڻداس ناگراڻي ، 1- جون 1903 ع تي شڪارپور ۾ ڄائو . پي- اي ، ايل- ايل – بي جون ڊگريون ورتائين . سندس والد ڊپٽي ڪليڪٽر هو . هي صاحب 1947 ع کان پوءِ ڀارت لڏي ويو . ڄيٺانند ناگراڻيءَ کي جيڪڏهن “سنڌ جو چارلي’’ سڏجي ته ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو . سنڌي ڊرامي جي ترقيءَ ۽ اوسر لاءِ سندس ڪوششون هميشھ عزت جي نگاھ سان ڏٺيون وينديون . کيس شعر و شاعريءَ سان به شغت آهي . شاعريءَ ۾ “مولائي’’ تخلص اختيار ڪيل اٿس . پاڻ “سنڌي سڌار سوسائٽي’’ جي باني ميمبرن مان هڪ هو. انهيءَ نسبت سان حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جو به ساٿي ٿي رهيو . ڀارت ۾ سنڌي ٻوليءَ کي “قومي ٻولي’’ جي حيثيت سان مڃرائڻ واري تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتائين . سندس لکيل ڊرامن ۾ “افسانه الور’’ (1926ع ) ، “آزاد ڀارت’’ (1920ع )، ۽ 1930 ع کان 1947 ع تائين “سنسار سماچار’’، “هند واسي’’،  “هندو سنسار’’ ۾ ڇپيل “گامٽو بئرسٽر’’، “گامٽو ايڊيٽر’’، “گامٽو ٻانڀڻ’’، “گامٽو فلم ڪمپني’’ ۽ “گامٽو ڊاڪٽر’’ قابل ذڪر آهن . سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.
    دهلي، 20 جولاءِ 1967 ع
    جناب در محمد صاحب
    اوهان جو نوازش نامو (ادي پوپٽي هيراننداڻيءَ جي سائيڪلو اسٽائيلڊ خط) 19 اپريل 1967 ع تي پهتو . پڙهي گهڻي خوشي ٿي ته سنڌ کي الوداع ڪيل اديبن کي ياد ڪيو اٿو . تمام گهڻين مشغولين ۽ ڪي قدر طبيعت عليل هئڻ سبب جواب ۾ دير ٿي ويئي ، جنهن لاءِ معافي طلب آهيان . گهربل معلومات هن گڏ موڪليان ٿو.
    ملڪ جي ورهاڱي کان اڳ جو فوٽو لڌو ته موڪليندس . ڀانيان ٿو ته “مهراڻ ’’ پاڪستان جي سٺي ۾ سٺي مخزن آهي. ڪهاڻين ۽ شعرن پڙهڻ جو شوق اٿم . ڀلائي ڪري “مهراڻ’’ يا ٻي ڪا مخزن موڪليندا . موٽ ۾ بمبئي مان نڪرندڙ “راج فلمستان’’ موڪليندس، جنهن ۾ بعضي بعضي منهنجا ناٽڪ ۽ ڪهاڻيون ڇپيون آهن . نيازمند
    جي- اين- ناگراڻي

    ڄيٺانند لعلواڻي :
    ڄيٺانند ڀاونداس لعلواڻي ،25 مارچ 1916 ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو .انٽر آرٽس تائين تعليم ورتائين.  پاڻ ورهاڱي کان اڳ جي ناميارن پبلشرن مان هڪ آهي . حيدرآباد جو احوال ڏيندي هن صاحب جي “ڀارت جيون ساهتيه منڊل’’ جو هر حالت ۾ ذڪر ڪيو ويندو . پاڻ رڳو پبلشر جي حيثيت نٿو رکي ، ليڪن ايڊيٽرن ۽ اديبن ۾ به جوڳي جاءِ والاري ٿو . ورهاڱي کان اڳ حيدرآباد مان “ ڀارت جيون’’ نالي رسالو ڪڍندو هو . سنڌ ۾ ٻه سئو کن ڪتاب شايع ڪرايائين . ڀارت ۾ به ساڳي تند تنواري رهيو آهي . هن وقت تائين هزار کان مٿي ڪتاب ڇپرائي چڪو آهي . سندس ليکل ۽ ترجمو ڪيل ڪتابن جو  وچور هيٺ ڏجي ٿو.
     “سندر ڪهاڻيون’’ (1938ع )، “ميونسپل ڪائونسلر’’ (1941ع ) “جئه هند’’ (1945 ع )، “سباش چندر ڪيئن ڀڳو’’ (1945 ع )، “نتاجي’’ (1945 ع ) ۽ “دکي وڌو’’ (1944 ع ) وغيرھ . سندس ڪتابن جو ذڪر ڪاڪي منگهارام ملڪاڻيءَ پنهنجي ڪتاب “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ به ڪيو آهي. ان کان سواءِ مون به سندس تفصيلي احوال ٻن زير ترتيب ڪتابن ۾  ڏنو آهي . هن صاحب جو لکيل خط هيٺ ڏجي ٿو.

    نئون جيون ڪو آپريٽو هائوسنگ سوسائٽي
    بمبئي، 20 جولاءِ 1967 ع
    توهان اميد ته خدا جي رحم سان خوش هوندا.
    پريه پٺاڻ
    ڪماري پوپٽيءَ جو سرڪيولر پهتو . هن سان گڏ فارم موڪليان ٿو ، فوٽو به موڪليان ٿو . فوٽو پاڪستان جو ڪونهي ، جو سنڌ ۾ رهجي ويو آهي ، ان ڪري هندستان ۾ تازو نڪتل  موڪليان ٿو. خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته توهان سنڌي ساهتيه جي جوت جلائيندا ٿا رهو . ٻنهي هنڌ سنڌي ٻولي ۽ ساهتيه جي حالت ڏکي آهي . هتي به اسان جيئن آيا آهيون ، تيئن مون 1948 ع کان “ڀارت جيون’’ چالو ڪئي آهي . “راجعلمستان’’ 1949 ع کان هلي رهي آهي . “گل ڦل ’’ ٽي سال ڪڍيم، نقصان ڪري بند ڪرڻي پيئي. نئون جنريشن هتي سنڌي ٻولي نٿو پڙهي. هزار کان مٿي ترجما ۽ اصلي ناول ، گرنت ۽ ٻيا ڪتاب ڪڍيا اٿم . مهرباني ڪري سنڌ جي سنڌي ليکڪن ۽ پبلشرن جا نالا موڪلي سگهو ته سٺو ، جيئن انهن سان لکپڙھ چالو ڪجي . ڪم ڪار هجي ته بلاشڪ لکندا . خدا جي چاهيو ته روبرو به توهان جو ديدار ڪبو .
     شيوا ۾ ڄيٺانند لعلواڻي
    وخصاحب

     

  • جسونت ڪمار ( 12 مارچ 1976)

    جسونت ڪمار
    بمبئي _ 12 _ مارچ 1976 ع
    ادا در محمد خوش هوندين
    توهان جو 12 فيبروري وارو خط هفتو کن ٿيو ، مليو اٿم . پڙهي خوشي ٿي ته “جيجل’’ توهان تائين پهچي ويئي آهي . پڙهي راءِ ضرور لکجو . ڪوشش ڪجو ، اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست مخزن پڙهن ، خاص ڪري اهي ، جن جون رچنائون ان ۾ ڇپيون اٿائون . ڪتاب جيئن توهان لکيو آهي موڪلي ڏيندس ؛ دلجاءِ ڪندا . اتي سنڌ ۾ جيڪي تازيون اخبارون نڪتيون هجن – خاص ڪري ڌرتيءَ جا تازا ۽ پراڻا پرچا ، جي موڪلي  سگهو ته مهرباني . توهان جو شعر پڙهي خوشي ٿيندي اٿم ، ڪي ته هت شايع پڻ ڪرايا اٿم . توهين موڪليندا رهو ، جن اخبارن ۾ ڇپجندا، اهي توهان کي موڪليندو رهندس . اتان جي ٻين دوستن کان پڻ ڪجهه نه ڪجهه مئٽر مون ڏانهن موڪلارائيندا رهندا ته جيئن هت شايع ڪرائي سگهجي.
    تازو هتي “سنڌو ڌارا ’’ جي نئين سر شروعات ڪرائي اٿائون ، ڪجهه پرچا هن خط پٺيان روانا ڪري رهيو آهيان ، دوستن تائين پهچائڻ جي ڪوشش وٺندا . دوست تاج بلوچ لاءِ وشنو ڀارتيءَ سلام ڏنا آهن ، کيس منهنجي پاران پڻ سلام ڏيندا . هن سان گڏ ڪجهه مئٽر موڪلي رهيو آهيان ، شايد توهان کي ڪم  اچي سگهي . احوال ڏيندا رهندا.
     جسونت ڪمار
    قلم تازو  : هڪ چٺي منير احمد جي پهتل آهي ، ليڪن سرنامو ڪونه لکيو اٿائين ، ان ڪري کيس سڌي چٺي ڪونه لکي سگهيو آهيان ، تڪليف وٺي کيس منهنجي هڪ چٺي (جا هن سان گڏ موڪليان ٿو) پهچائي ڇڏيندا.
    (هلندڙ )
    بئنڪ آف انڊيا ، سنڌي سوشل سرڪل
    بمبئي 18 ، جولاءِ 1976 ع
    خوش هجين شال

    پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)
    ادا در محمد
    “ جيجل’’ اتي پهچي ويئي توهان تائين ، ڄاڻي خوشي ٿي . اتان جي دوستن جي بيباڪ راين جو انتظار رهندم . منير جا موڪليل “سهڻي’’،  “سوجهرو’’، ڌرتي’’  ۽ “ديون’’ وغيره سو مليم ، سندس لک شڪرانا. ڏھ پنڌرهن ڏينهن اڳ هڪ خط توڏانهن مڪيو هئم ، ڪراچيءَ واري پتي تي جڏهن واپس ويندين ، تڏهن وڃي پڙهندين ، خير.
    “سنڌو ڌارا ’’ جي اشاعت ۾ ڪجهه تڪنيڪي دقتون در پيش پيئون اچن . ان ڪري شايد في الحال اخبار جي اشاعت مهمل ڪرڻي پوي . اهو خال ڀرڻ لاءِ “روح رهاڻ ’’ نالي وارو نئون رسالو ، هت به ڪڍڻ شروع ڪيو اٿائون . پهريون پرچو هن هفتي جي آخر ۾ تيار ٿيندو ، موڪلي ڏيندو سانءِ . “سنڌو ڌارا’’ لاءِ نه سهي ، “روح رهاڻ’’ لاءِ سنڌ جي ادبي سر گرمين جو حال احوال ، تازيون رچنائون (پنهنجون توڙي ٻين جون) موڪلڻ لاءِ  مون پاران توکي نينڍ آهي . ڪجهه نه ڪجهه موڪليندو رهج .
    دادي پوپٽيءَ جو ڀاءُ تازو پرلوڪ پڌاريو . ڪجهه مهينا اڳ ٻيو  ڀاءُ به گذريو هئس ، ان صدمي کيس ڪجهه دير لاءِ خود اسان کان به ڪٽي ڇڏيو هو . هينئر ڪجهه ساھ کنيو اٿائين ، چيائين ، توکي لکندي . جبلپور جي هڪ دوست قيمت – ۾- سنگهاڻيءَ هڪ ڪتاب چپايو آهي ، جنهن ۾ ڪافي سنڌي اديبن جي باري ۾ معلومات ڏنل آهي . اسان کيس لکيو ته هو ، خبر ناهي توکي موڪليائين يا نه ؟ خط جو جواب ۽ احوال ڏج . سڀني يارن کي قربن منجهان سلام . جسونت ڪمار

    بمبئي 26 جنوري 1977 ع  
    پريه در محمد
    تنهنجو 8 جنوري وارو خط مليو اٿم . سنڌ ۾ ناٽڪن جي هلچل بلڪل ئي ڪانهي . ائين آهي ڇا ؟ ڪجهه ته ذخيرو موجود هوندو ؟ ٻيو نه ته ڪجهه ڪٽنگس ته موڪلي سگهندين ؟ لکج . دوست منير ڪجهه ٽي – وي اسڪرپٽس جو ذڪر ڪيو هو. کيس چئي اهي موڪلائي سگهندين؟
    تنهنجي خط جي ڪاپي ڪڍي “سنڌو سنسار’’ کي موڪلي ٿو ڏيان . اڄڪلهه هڪ نئون ڪم هٿ ۾ کنيو اٿم . اتان جي اديبن جون رچنائون (ڇپيل/ اڻ ڇپيل ) هت ڇپائڻ جو . ٻه ڪتاب پڌرا ڪري چڪو آهيان ، وڌيڪ پريس ۾ آهن . ڪن پاٺڪن گهر ڪئي آهي ته ليکڪن (سنڌ جي ) جا فوٽا پڻ ڇپيان . جي ڪن اديب دوستن جا ڦوٽا موڪلائي سگهين ته مدد ٿي پوندي . سلام – قرب جسونت ڪمار

    سنڌو آرٽ ٿئيٽر 8/3/A ڪرپانگر بمبئي -56
    پيارا در محمد
    تنهنجو 5 جنوريءَ وارو خط پهتل آهي . ان سان گڏ ڪجهه شعر پڻ پهتا ، جي شاعرن جا سرناما موڪلي سگهين ته بهتر ، جو “جيجل’’ ۾ رچناڪارن جا سرناما پڻ ڏيڻ جي روايت آهي ، سيگهه ڪج .
    پروفيسر چيتن ماڙيوالا وٽ مان ويو هئس ، هڪ ٻئي ڪم سان .
     ليڪن گهر ۾ ڪونه هو (اڪثر ڪونه هوندو آهي ) وري ڇنڇر ڏينهن ويندو مانس فادر ڪوٽواڻيءَ جي ڳالهه پڻ ڪڍندو سانس ، ڏسجي . ڪن اديب دوستن جون ايڊريسون هت لکان ٿو :
    (1) وشنو ڀاٽيا : 120/114 مولخد ڪالوني ، بمبئي 400082
    (2) اي – جي– اتم : هيرآباد مشن ، ٽيمبل روڊ ، ماهم –  بمبئي 400056
    (3) موتي پرڪاش : B – 33 ، انارام سوسائٽي ، وڪولا ، بمبئي 400056
    (4) لڇمڻ ڀمڀاڻي : 182- سنڌي ڪالوني ، باري پارڪ ، جئپور 6
    (5) واسديو سنڌو ڀارتي : 1643- نميرا هائوس ، جئپور 302001
    (6) شري هري همٿاڻي : 14 – تلڪ نگر ، اجمير (راج) 305001
    (7) ايم – ڪمل : 540/C الهاس نگر ، 421004 ضلعو ٿانه
    (8) نامديو : 141- سنڌو نگر ڀونگر -2 ، (گجرات) 364002
    (9) ڪرشن راهي : 4/N بئرڪ ڪوارٽرس ، بمبئي – 0400088
    تو ڪتابن جي اتي پهچ جي باري ۾ ڪجهه لکيو ڪونهي . ته به “ جيجل-75 ’’ جون ڪجهه ڪاپيون پوسٽ پارسل رستي موڪلي ٿو ڏيانءَ . پهچ ڏج ۽ اهي ڪاپيون (يا انهن مان ڪجهه ) جي سنڌ ۾ پهچائي سگهين ته بهتر . خاص ڪري اهي ليکڪ ، جن جون رچنائون “جيجل -75’’ ۾ ڇپيل آهن . جهڙوڪ : نسرين جوڻيجو ، ڀون سنڌي ، عبدالحڪيم ارشد ، امداد حسيني ، تنوير عباسي ، شبنم موتي ، قمر شهباز ، شيخ اياز ، نياز ، عثمان ميمڻ ، منشي ابراهيم ، امر جليل ، نجم عباسي ، رشيد ڀٽي  وغيرھ .
    ڪوشش ڪج ۽ کين چئج ته مون کي “جيجل -75’’ جي باري ۾  لکن ۽ صلاحون موڪلين . هتان بمبئي مان پوپٽي هيراننداڻيءَ تو ڏي خط ليکو آهي ، پهتو هوندءِ ؛ احوال ڏيندو رهج . نياز   جسونت ڪمار
    ماءِ ڊيئر در محمد
    تنهنجو هڪ خط چانڊئي (منير احمد) معرفت پهتو . جواب ڏيڻ ۾ دير ڪيم ، جو ڪم ۾ ضرورت کان زيادھ مصروف هئس . هن گڏ ٻه ڪٽنگ اٿئي ، تنهنجي ڪم جون .
    تنهنجي ڪم پٺيان لڳ پيو آهيان ، ليڪن ڪيترن دوستن وٽان جوڳو (Response) ملڻ ۾ دقت ٿي رهي آهي . ڪجهه ڪتاب هن هفتي ملڻا آهن ، جي موڪليندوسانءِ . قرب
    جسونت ڪمار
    قلم تازو : اتي جي ناٽڪن (سنڌي) جي باري ۾ ڪو سماچار موڪلي سگهندين؟ جي ٿي سگهي ته ڪي فوٽا ۽ اسڪپرٽس به موڪلج.
    جسونت
    (هلندڙ )

    30- جون 1980 ع
    آخري قسط
    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

  • ڪماري پوپٽي هيراننداڻي (24 ڊسمبر 1979)

    پرڏيهي عالمن جا خط (24 ڊسمبر 1979ع)
                                                      ڪماري پوپٽي هيراننداڻي
    پيارا ڀاءُ در محمد پٺاڻ
    اميد ته ٺيڪ هوندا .
    اوهان جو خط پهتو ، مهرباني . شامل فارم ڀري ٿي موڪليان .
    انهيءَ مان ڄاڻندا ته اسان ڪهڙي نموني فارم سائڪلو اسٽائيل ڪرايا آهن . ڪي اديب آهن ، جن جو احوال اوهان کي اتي ملي ويو هوندو . جهڙوڪ: پرمانند ميوا رام ، ڏيا رام گدو مل ، لعلچند امر ڏنو مل ، ڄيٺمل پرسرام ، هوتچند گربخشاڻي ، ڪوڙو مل چندن  مل ، نانڪ رام ڌر مداس ، ليلا رام ڦيروڻي ، ساڌو هيرانند ۽ ساڌو نولراءِ ، ٻين جنکي اسان فارم موڪليا آهن ، سي آهن :
    1-    اجواڻي لعلسنگهه (هنجو مرتيو 20، اپريل 1976 ع تي ٿي ويو ! )
    2-    پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي- بمبئي 3- پروفيسر رام پنجواڻي – بمبئي 4- پروفيسر چتن ماڙيوالا- بمبئي 5- پروفيسر ڊي . ڪي منشا راماڻي- بمبئي 6- ڊاڪٽر هرومل  سدا رنگاڻي – دهلي  7- تيرٿ وسنت – دهلي 8- نارائڻ شيام- دهلي 9- آسانند ماستورا- بمبئي 10- خانچند ورياڻي (سرڳواسي)- بمبئي  -11 گوبند مالهي- بمبئي 12- آنند گولاڻي- بمبئي 13- ايم . آر مائيداساڻي- ڀوپال 14- تيرٿ وسنت- بمبئي 15- ديو سڀاڻي بمبئي -16 جڳت آڏواڻي-بمبئي -17 گوبند پنجابي- بمبئي 18- ڄيٺانند لعلواڻي 19- ڄيٺانند راشٽر وادي- حيدرآباد دکن 20 – کيئلداس فاني ڀوپال 21- پرڀداس برهمچاري- اجمير 22- دييچندر تلو ڪچند- اجمير 23- فتح چند واسواڻي (سرڳواسي) – اجمير 24- سڳن آهوجا (سرڳواسي) بمبئي 25- پرسرام ضيا (سر ڳواسي) – بمبئي  26- پروفيسر بي. ايڇ ناگراڻي – بمبئي 27- پروفيسر نارائڻ ڀمڀاڻي – اجمير  28- هري سندر روپ چند (سر ڳواسي) – اجمير  29- گنگارام سمراٽ – احمد آباد 30- بولچند راجپال (سر ڳواسي) – احمد آباد 31-  دوارڪا پرساد شرما (سر ڳواسي) – احمد آباد 32-  ميلا رام منگترام (سر ڳواسي) –  اجمير 33- گلي سدا رنگائي – بمبئي 34- ساڌو واسواڻي (سر ڳواسي) – پونو 35- ڏيارام وسڻ مل مير چنداڻي  (سر ڳواسي)- 36 – منوهر داس ڪوڙ مل 37- سوامي ٻوڌراج (سر ڳواسي) – پونو 38- بهاري ڇاٻڙا 39- چيتن ديو ورما 40- چوهڙمل هندوجا 41- گوبند منسکاڻي 42- هوند راج “دکايل’’- گانڌيرام 43- هري دلگير – گانڌيرام 44- ليکو تلسياڻي .
    ڏسو ، انهن مان ڪهڙا ڪهڙا ٿا اوهان کي جواب ڏين . مان هن سان گڏ، عزيز، ڪيرٿ ۽ پنهنجي باري ۾ فارم ڀري ٿي موڪليان .   پوپٽي هيراننداڻي
    51، سنگيتا، بمبئي

    79-12-24
    مهربان ڀاءُ
    اسلام عليڪم: اوهان جو خط  مليو، مهرباني . اڄڪلهه هتي نئين ڪوتا جو زور آهي . هرومل سدا رنگاڻيءَ ٻه مجموعا : “پرھ جي باک’’ ۽ …………..ڇپيا آهن . رجن شاد : “ تپسيا جون روشنيون’’ نالي هڪ مجموعو ، ۽ لڇمڻ ڀاٽيا : “ڪومل جيءَ جهروڪو’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي ، جنهن تي کيس “ساهت اڪاڊمي’’ پاران 1976 ع جو انعام مليو آهي . ان کان پوءِ پروفيسر هريش واسواڻي “ 1-2-3’’ نالي مجموعو ۽ واسديو موهيءَ : “تضاد’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي .
    نئين ڪوِتا ڇا آهي؟ ان جي معلومات نه رکندي به ڪي رچندا رهن ٿا ، خود شاعر به هاڻ ان تي ئي قلم آزمائي ڪن ٿا . مون به ويجهڙائي ۾ هڪ مجموعو : “ روح سندي رڃ’’ ڇپايو آهي ، ۽ ان کان سواءِ ڪي ڪوتائون : “دي ادر وومن’’ (The other woman) ، “بائگمسٽ’’ (Bigomist)، “دن هيٺان دٻلي’’ ، “عورت جي ٻولي’’، “پتي’’، “آڀاس’’ وغيرھ ڇپايو آهن ، جن مان “پتي’’ ڪوتا انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي هڪ انتخاب – جنهن ۾ سنڌي ڪوتائون ترجمو ٿيل آهن ، “Anthology of  Modern Poetry’’ نالي ڪتاب ۾ ڇپيل آهي ، “The husband’’ سري سان .
    “ساهت  اڪاڊميءَ’’ پاران ورهاڱي  کان “سنڌي شعر جو انتخاب’’ نالي ڪتاب ڇپيو آهي ، جو پروفيسر رام پنجواڻي ايڊٽ (Edit) ڪيو آهي . هن جو حساب پنهنجو آهي . جنهنڪري ڪي ڪي نالا جي کڻڻ کپن سي کنيا نه ويا آهن.
    عزيز کان پوءِ سٺا سڳن آهوجا رچندو هو. ان بعد ارجن “حاسد    ’__جو احمد آباد ۾ رهي ٿو ، تنهن رچيا آهن . سندس مجموعا : “ساسن جي سرهاڻ’’ ۽ “ پٿر پٿر ڪنڊا ڪنڊا’’ ڇپيل آهن . جنهن ۾ پوئين ۾ تمام غزل آهن . عزيز جو شاگرد ايم . ڪمل آهي ، پر غزل جي فارم (Form) جي ڄاڻ رکڻ بعد به مٿين ٻن شاعرن سان غزل رچڻ ۾ نٿو پڄي سگهي . وڌيڪ سک
    اوهان جي ڀيڻ
    پوپٽي هيراننداڻي

    پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)
    بمبئي 4- ڊسمبر 1975 ع
    سڄڻ در محمد صاحب
    توهان جو  18 نومبر وارو خط پهتل آهي ، سمجهان ٿو منهنجو لکيل خط پڻ هن وقت تائين توهان وٽ پهچي چڪو هوندو . توهان کي گهربل مواد ڪٺو ڪرڻ لاءِ مان شخصي سطح تي ڪوشش پيو ڪريان . هفتي ٻن ۾ ڪجهه نه ڪجهه ضرور روانو ڪندس . ها ، تنهنجي کوجنا بنسبت هڪ پڌرائي هتي ڪن اخبارن ۾ شايع ڪرائي سگهيو آهيان . اهڙي هڪ ڪٽنگ هن سان گڏ موڪليان ٿو .
    توهان جي “ڪافي’’ وڻي ، هت شايع ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندس . پنهنجو رسالو (جيجل ) مان توهان کي موڪليان ته سهي ، ليڪن سمجهان ٿو ، هند ۽ پاڪ جي وچ ۾ اخبارن جي ڏي وٺ غير سرڪاري سطح تي بند آهي ، ۽ “جيجل’’ اتي پهچندي ؟ ان ۾ ٻٽو شڪ اٿم تڏهن به ڪوشش ڪري ٻئي مواد سان گڏ هڪ ڪاپي “جيجل-75’’ ۽ هڪ “جيجل-74’’ جي موڪلي ڏيندس . توهين ڪوشش ڪجو جيئن اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست منهنجو رسالو نظر مان ڪڍن ۽ پڻ پنهنجي راءِ کان واقف ڪن . “جيجل- 76’’ مارچ جي مهيني ۾ پريس ۾ ويندو . اسين اتان جي ليکڪن کي ان لاءِ لکڻ لاءِ نينڍ ڏيڻ چاهينداسين . بيحد شڪر گذار رهندس جي توهين اهڙي پڌرائي اتان جي اخبارن ۾ ڇپائيندا . ان کان سواءِ “ جيجل-76 ’’ لاءِ اتان جي ليکڪن جو ڪجهه تازو مواد پڻ موڪلي سگهو ته بهتر . توهان جي لکڻ موجب ائڊريسون موڪليان ٿو :
    (1)    پروفيسر رام پنجواڻي : قريشي محل ، ريلوي اسٽيشن جي ٻئي طرف ، ماهم ، بمبئي 400016 (2)  مسٽر ڪيرت ٻاٻاڻي : 41/3
    آدرش نگر ، وورلي ، بمبئي 400025   (3) منگهارام ملڪاڻي : 1/5A 
    ٻلويدر  ، علي پور ، ڪلڪتو – 700027   (4)  پرڀو “وفا ’’ مڌوباني:
    سينٽ انڊريوز روڊ ، باندار ، بمبئي 400050  (5) مسٽر گوبند مالهي :
    6-B ، راکي بلڊنگ ايم – جي روڊ ، ڪانڊولي بمبئي . ادا ، ٻين کي ته ڇڏيو ، ليڪن خود مان پنهنجو پاڻ کي اڃا تائين “ليکڪ ’’ طور تسليم ڪري ڪونه سگهيو آهيان ، ته به وقت اچڻ تي ڪجهه ضرور موڪلي ڏيندس . جواب جلد ايندو .اهڙي اميد اٿم . باقي نياز –
    جسونت ڪمار
    ق- ت : اتان جي ساهتڪ سر گرمين جي باري ۾ واقف ڪندا رهجو  . بمبئي 7 جنوري 1976 ع

    پيارا در محمد
    هڪ ٻئي پٺيان تنهنجا ٽي خط اچي چڪا آهن .ڊپ اٿم ، جي اڄ ٻه توکي جواب نه ڏنم ته ميار نه ٿي وڃي . ان ڪري هن ڪمهلي وقت (رات جو هڪ لڳي چڪو آهي) لکڻ ويٺو آهيان . تنهنجي سوالنامي جي باري ۾ اسان ائين رٿيو آهي ته سوالنامن جون ڪاپيون ڪڍائي ڀارت ڀر جي سنڌي ليکڪن ، ساهت پريمن ، اخبارن ، سمپادڪن ، پبلشرن آلوچڪن وغيره کي موڪلي ڏيون ۽ کين اهي سوالناما ڀري جلد از جلد اسان کي موڪلي ڏيڻ جو عرض پڻ ڪيون . ان کان پوءِ وري اها معلومات تو تائين پهچائجي . ڪوشش ۾ آهيون جيئن مڪاني اخبارن ۾ به اها ڳالهه واضع ڪرائي سگهون.
    چيتن ماڙيوالا صاحب سان مان پنهنجي ليکي به لاڳاپي ۾ آهيان. فادر ڪوٽواڻيءَ جو ذڪر چورڻ جو جيتوڻيڪ موقعو ڪونه مليو اٿم ، هينئر وري جڏهن گڏباسون ته ڳالهه ڪڍندومانس ، جي فادر ڪوٽواڻيءَ قبوليو ته ڪجهه مصالحو سندس معرفت ضرور موڪلي ڏبو. تنهنجا شعر دوستن کي ڪافي پسند پيا آهن . ڪوشش ڪندس جيئن هتان جي رسالن ۾ ڇپجي سگهجن . مون گذريل خطن ۾  “جيجل ’’ جو  ذڪر ڪيو هو ، جي ٿي سگهيئي ته ڪجهه نئون ۽ اڻ ڇپيل مواد ، پنهنجو توڙي ٻين ليکڪن ۽ شاعرن کان موڪلارائجانءِ ، جيئن “جيجل’’ ۾ شايع ڪري سگهان . مون پاران سنڌ جي مڙينئي اديب دوستن کي نينڍ آهي . احوال ڏيندو رهج .

  • (جسونت ڪمار( 26 آگسٽ 1975

    جسونت ڪمار:
    جسونت ڪمار ڀارت ۾ اکيون کوليون. لڳ ڀڳ ٽيهن سالن جو ڳڀرو جوان آهي. ننڍيءَ ڄمار ۾ سڌي علم ادب جي وڏي خدمت ڪئي اٿس. اتان جي ادبي محفلن ۽ جماعتن ۾ ڀرپور حصو وٺندڙ آهي.
    کيس ڪماري پوپٽي هيراننداڻي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻيءَ سان گڏجي ڪم ڪرڻ جو موقعو مليل آهي. ناٽڪ کيتر ۾ تعريف جوڳو ڪم ڪيو اٿس. هن وقت بينڪ ۾ ملازم آهي ۽ انهي بينڪ جي سنڌي ملازمن جي جماعت طرفان 1975 ع کان وٺي ساليانه “جيجل’’ نالي مخزن ڪڍندو آهي.
    جڏهن مون تحقيقي ميدان ۾ قدم رکندي، ڀارتي عالمن ۽ اديبن کان علمي ۽ ادبي تعاون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته سڀ کان اول جسونت ڪمار سنڌي سڏ ڏنو. آءُ تحقيقي ڪم ۾ سندس تعاون کي ڪڏهن به وساري نه سگهندس. باقي ڪيترائي خط لکيا اٿس جن مان مثال طور ٻه ٽي خط هيٺ ڏجن ٿا.
    خوش هوندا!
    بمبئي، 26 آگسٽ 1975 ع
    پريه شري در محمد پٺاڻ
    توهان جي “وائي’’ اسان کي هت شري جيوت چاولا معرفت ملي هئي. هڪڙي آف پرنٽ موڪليان ٿو.
    “جيجل-75’’ ۾ توهان کان سواءِ، نسرين، ڀون سنڌي، شبنم موتي، قمر، نياز، اياز، ارشد، ملڪ نديم، امداد، تنوير، عثمان ميمڻ، محمد ابراهيم منشي، امر جليل، نجم عباسي ۽ مشتاق ڀٽي وغيرھ جون رچنائون پڻ شامل ڪيون اٿائون. انهن مان ڪنهن جون ائڊريسون موڪلي سگهو ته کين پڻ “مخزن’’ توڙي آف پرنٽس موڪلڻ جي ڪوشش ڪبي. بهر حال ”جيجل-75’’  جيئن ۽ جڏهن توهان وٽ پهچي ، پڙهي راءِ ضرور لکجو . “جيجل -75’’ توهان جيترا گهڻا دوست پڙهي، پنهنجي راءِ کان واقف ڪري سگهن، اوتري گهڻي خوشي ٿيندي . جواب ، اميد ته پڪ ملندو . سڀني اڻ سڃاتل يارن لاءِ سلام.
    سلام
    نيازمند- جسونت

     بمبئي ، 10-نومبر 1975 ع
    ادا در محمد پٺاڻ
    توهان جو قرب نامون اڳئين هفتي ئي ملي ويو هئم. ان وچ ۾ ڪن ڊرامن سان مصروف هئڻ سبب، جواب بروقت ڏيئي ڪونه سگهيس، ان لاءِ معافي طلبگار آهيان .
    اتان جي يارن جون ايڊريسون جيتريون موڪلي سگهو ، موڪليندا رهندا . شڪرانا مڙينئي لاءِ اڳواٽ ئي مڃي ٿو ڇڏيانوَ . توهان جي تحقيق جي باري ۾ پڙهي نهايت خوشي ٿي . ان ڏس ۾ مان جيڪا مدد توهان جي ڪري سگهيس، ڪندس . توهان جي خط جي، توهان جي تحقيق سان وابسته سٽن جون ڪاپيون ڪڍي ، مان مختلف اخبارن ڏانهن موڪلي رهيو آهيان . جيئن ئي شايع ٿيون ، ڪٽنگس توهان ڏي ڏياري موڪليندس. هت هند ۾ ڪجهه ڪتاب اهڙا نڪتل آهن ، جي توهان لاءِ ڪمائتا ثابت ٿي سگهن ٿا ۽ مان ڪوشش وٺي هفتي ٻن ۾ ڪجهه ڪتاب روانا به ڪري ڏيندو سانوَ .رهيو سوال منهنجي ياد گيريءَ ۽ ذاتي معلومات جو ، سو اول ته منهنجي ڪل عمر آهي 25 ورهيه ، پيدائش هندستان جي آهيان ، ان ڪري مان شخصي سطح تي ته توهان جي ڪم شايد نه به اچي سگهان . ها ، هتان جي بزرگن اديبن کان جيڪي ڪجهه حاصل ڪري سگهيس ، اوس موڪلي ڏيندس . توهان جا “هائيڪا’’ هتان جي دوستن کي ڪافي پسند آيا آهن. پنهنجو تازو شعر، جڏهن به خط پٽ لکو ته موڪليندا رهجو. هتان جي دوستن: شري ڪيرت ٻاٻاڻي ، گوبند مالهي ، موتي پرڪاش ، وشنو ڀاٽيا ، ۽ پوپٽي هيراننداڻيءَ کي توهان جو خط پڙهايو اٿم . هنن توهان جي لاءِ سلام چيا آهن .
    اتان جي مڙينئي دوستن کي سلام . جواب ڏيندا ضرور ، باقي نياز .
    جسونت ڪمار

  • (جهمون ڇڳاڻي( 24، جنوري 1978

    جهمون ڇڳاڻي:
    محترم جهمون ڇڳاڻي جي تعليمي لياقت ايم- اي، بي- ايڊ آهي. خط لکڻ وقت پاڻ “ريجنل ڪاليج آف ايڊيوڪيشن’’ شملا ۾ استاد هو. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.

    شمله، 24، جنوري 1978 ع
    اميد ته آنند ۾ هوندا
    برادرم  پٺاڻ صاحب
    گذريل ڪافي ڏينهن کان ته ڇا بلڪه مهينن ۽ سالن کان پيو روز سوچيندو هئس ته توهان کي چٺي لکان. اڄ اهو موقعو مليو آهي، سو لکڻ ويٺو آهيان.
    1976 ع ۾ مائونٽ ابوءَ جي رنگين فضائن ۾ جڏهن سنڌي ليکڪ سيمينار ٿي رهيو هو ته هڪ دوست توهان جو ذڪر ڪيو، ته توهان سنڌ جي هندو ڪوين تي ريسرچ ڪري رهيا آهيو ۽ جيئن ته مان به هڪ جهوني ڪويءَ تي کوجناتمڪ ڪم ڪري رهيو هوس ته منهنجي به جڳياسا وڌي ته توهان سان حالي احوالي ٿيان.
    هت مون کي هڪ گرنٿ، جنهن جي رچنا شاھ لطيف کان به اٽڪل 70 سال اڳواٽ ٿيل آهي، جنهن ۾ اٽڪل 18000 چوپايون آهن، جي ڏسڻ جو  موقعو مليو جيڪو گذريل ٽن سئو سالن کان سنڌي ساهتڪار کان لڪل رهيو.
    تعريف جي ڳالهه اها آهي ته اهو ڪوي پاڻ خود گجراتي هو ۽ سندس ماتا سنڌياڻي هئي. هيءُ سنت ڪوي سنڌ جي ٺٽي شهر ۾ به ڪجهه وقت رهيو، پر انهن سنڌي چوپاين جي رچنا هندستان جي هاڻوڪي مڌيه پرديش پرانت جي پنا شهر ۾ ڪئي.
    هنن چوپاين ۽ سنت ڪويءَ جي باري ۾ مون ڪجهه ليک “هندواسي’’ ۾ اٽڪل سترهن قسطن ۾ شايع ڪرايا هئا، پر انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻي اڃا نه سگهيو آهيان، جو ڪم اڌورو رهجي ويو آهي. توهان جي چٺيءَ اچڻ کان پوءِ وڌيڪ گهربل ڄاڻ توهان کي موڪلي سگهندس، جئن سنڌ جي ساهتڪارن کي به توهان هن کوجناتمڪ ڪم جي ڄاڻ ڏيئي سگهو. سنڌ جي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن مان شايع ٿيندڙ ساهتڪ رسالن وغيره جي ڄاڻ ۽ هڪ اڌ موڪلڻ جي عنايت ڪري سگهو ته مهرباني.
    هن طرف ساهتڪ کيتر ۾ ڪنهن ڪتاب يا رسالي وغيره جي ضرورت پوي ته ضرور لکندا. چٺي پيا لکندا ڪجو.
    قربان ۽ نياز مان
    توهانجو پنهنجو جهمون ڇڳاڻي.
    متفرقه خط
    ادبي ۽ علمي معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ جيئن ڪن پرڏيهي عالمن ۽ اديبن سان خط و ڪتابت ڪيم، تيئن اتان جي ڪن اڻ ٻڌل دوستن ۽ اهڙن ماڻهن به خط لکيا جن جو واسطو جيڪڏهن سڌو سنئون علم ادب سان نه هو، پر ان هوندي به اهي ادبي معلومات حاصل ڪرڻ جو باعث بڻيا. هن هيٺ انهن جا ڪجهه خط ڏجن ٿا.
    ڪبيرنگر   
    اميد ته بلڪل خوش خورم هوندا.
    1976-3-12
    پريه دوست
    مون کي ڪتابن پڙهڻ ۽ ڪٺي ڪرڻ جو شوق آهي. پاڪستان ۾ ڪيترائي عمدا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپجندا هوندا ۽ هت به ڇپجن ٿا. ان ڪري ڪرپا ڪري احوال ڏيندا ته اتي ڪراچيءَ ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪتب فروش آهن، انهن جون ايڊريسون موڪليندا ۽ حيدرآباد يا ٻين شهرن جي ڪتب فروشن جون به ايڊريسون موڪليندا ته مان انهن سان لڙھ وچڙ ۾ اچڻ جي ڪوشش ڪندس.
    اوهان به مهرباني ڪري ڪن ڪتب فروشن سان ڳالهايو ۽ جيڪڏهن هو تيار ٿين ته مان هتان کين ڪتاب وٺي موڪليندو رهان ۽ هو اتان ڪتاب وٺي مٽا سٽا ۾ موڪلين، ڇاڪاڻ ته هونءَ ڪتاب نٿا گهرائي سگهن جو شايد پيسن موڪلڻ جو ڪو ذريعو ڪونه آهي.
    ڪن ليکڪن جون به ايڊريسون موڪليو ته وڏي مهرباني ۽ ڪهڙا عمدا ڪتاب اتي ڇپيا آهن، ناول، ڪهاڻيون، ادبي نتقيد، ادبي تواريخ وغيره تي، اهو به لکندا ته شڪريه .
    جواب جي انتظار ۾
    چئن لعل آهوجا
    ڊي- 241/1 ڪٻيرنگ پوسٽ سردارنگر، احمد آباد 382340 (انڊيا)

    ……. ڌرمواڙي، سنڌو نگر (21 اپريل 1980ع)
    پرڏيهي عالمن جا خط (21 اپريل 1980ع)
    ڌرمواڙي، سنڌو نگر
    سدا باغ بهار هجو
    29، مئي 1976 ع
    پيارا مسٽر درمحمد پٺاڻ
    توهان  جو 14، مئي جو ڪارڊ مليو. سائين ڌرمداس صاحب جي جيوني، سلوڪ ۽ شبد ۽ فوٽو، سائين اٽلرام جو فوٽو ۽ جيوني ۽ سائين پيسورام جي جيوني ۽ سندن ڪوتا جدا بڪ پوسٽ ڪري موڪلجن ٿا. مهرباني ڪري پهچ ڏيندا.
    سنڌ جا ٻيا سنت سائين ٽيئون رام جو وڏو آستان جلسپور ۽ اسٽيشن روڊ تي امراپور درٻار آهي، ۽ سنت هرچورام جو  آستان جيون گهوٽ جي درٻار الهاس نگر ۽ ملٽري تلاءُ تي آهي. روهڙيءَ وارن سنتن سائين پارو شاھ، سائين وسڻ گهوٽ جي درٻار به 5 نمبر الهاس نگر ۾ آهي.
    سائين اچل پرشاد جي درٻار 2 نمبر الهاس نگر ۾ او. ٽي سيڪشن ۾ آهي. انهن ايڊريسن تان سنتن جا فوٽو، جيوني ۽ شعر گهرائي وٺو.
    پروفيسر رام پنجواڻي، ريڊر بمبئي يونيورسٽيءَ کي ورهاڱي کان  اڳ جي سنڌ جي سنتن جي ڄاڻ آهي. ان وٽان سڀني سنتن جي وائي ۽ جيون چرتر ملي سگهندو. ڊاڪٽر روچلداس روهڙيءَ وارا هاڻي سرير ڇڏي ويا آهن. انهن جي پٽ هريرام شانتي نگر الهاس نگر نمبر 3 وٽان، جيوني، شعر ۽ فوٽو ملي سگهندا. حيدرآباد سنڌ واري ساڌو واسواڻيءَ جن جو فوٽو سندن آستان تي سندن گادي ويٺل پرنسپال جشن واسواڻي ميران ڪاليج، پوني مان ملي سگهندو. مهرباني ڪري ڪتابن جي پهچ ڏيندا. اسان کي خوشي آهي جو توهان سنڌ جي غير مسلم سنتن تي کوجنا ڪري رهيا آهيو. شل سائين ان ڪم ۾ ڪامياب ڪري.
    ستگرو بابا جو ٻالڪ

  • موتي پرڪاش (31 مارچ 1980ع)

    پرڏيهي عالمن جا خط (31 مارچ 1980ع)
    موتي پرڪاش
    موتي پرڪاش 15، مئي 1931 ع تي دڙو، ضلعي ٺٽي ۾ ڄائو. بي. اي (آنرس) ڪيل اٿس. 1947 ع کان پوءِ سنڌ ڇڏي وڃي بمبئي ۾ آباد ٿيو ۽ تعليم کاتي ۾ ملازمت ڪيائين. سندس لکيل ڪتابن ۾ “انڌيرو اجالا’’ (ناول 1954 ع)، “ادبي گل’’ (مضمون 1957)، “ادينه’’ (انگريزي مان ترجمو ڪيل ناول 1952ع) ۽ “ڪلندي’’ (ترجمو ڪيل ناٿول 1953 ع) ذڪر ڪرڻ لائق آهن. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو:

    دبئي 10-اپريل 1977 ع
    ادا
    هي خط ملندءِ ته عجب ضرور لڳندءِ. سال کن اڳ يا شايد ان کان به گهڻو عرصو اڳ تنهنجو هڪ خط بمبئي ۾ مون کي پهتو هو. مون به مختصر ۾ توکي پهچ ڏني هئي. خبر ناهي ته اهو خط توکي پهتو ڪين نه. ان بعد خط و ڪتابت بند ٿي ويئي………..۽ ٻئي چپ ٿي وياسين.
    16 فيبروريءَ کان مان هتي دبئي ۾ آهيان، نوڪري جي بهاني آيو آهيان. اڃا اڪيلو آهيان منهنجي رفيقه حيات ۽ ٻه ٻار اڃا بمبئي ۾ آهن. ڏهن پندرهن ڏينهن ۾ هتي ايندا ٿوري وقت لاءِ………….وري هليا ويندا. هتي نوڪريءَ کي ڇڏي ٻه مقصد کڻي آيو آهيان پاڻ سان ته ڪنهن نه ڪنهن نموني جيڪڏهن هند- پاڪ جي سنڌي ادب جي مٽا سٽا ممڪن ٿئي ته هتان ڪريون، يا ٻنهي ملڪن جو ادب هتي جمع ڪريون. اتي ڪن دوستن سان لکپڙھ ڪئي اٿم. ڀارت ۾  به موهن ڪلپنا ۽ ٻين سان لهه وچڙ ۾ آهيان. اميد ته اتان چڱو ذخيرو اچي ويندو. هاڻي ٻڌائي ته ان ۾ تون ڪهڙي مدد ڪري سگهندين ؟
    مون هتان ٿورا پنهنجا ڪتاب ڪنهن دوست کي موڪليا آهن. ٽپال خرچ گهڻو ٿو اچي، تنهنڪري ڇا اهو ممڪن آهي ته ٽپال رستي مٽا سٽا بدران ڪنهن نه ڪنهن ڀلي شخص جي معرفت ڏي وٺ ڪريون يا سمنڊ ذريعي ڪتاب موڪليون ۽ وٺون؟ ان لاءِ جيڪڏهن توهين چاهيو ته پئسن موڪلڻ جو بندوبست مان ڪريان  يا ڪتابن عيوض ڪتاب موڪليان. يارن دوستن سان صلاح مصلحت ڪري احوال ڏج.
    مان پاڻ پي- ايڇ- ڊي لاءِ مقالي ۾ رڌل آهيان. عنوان آهي “سنڌي شعر ۾ عورت جي تصوير.’’ مان سمجهان ٿو ته اها تصوير تيستائين مڪمل نه ٿي سگهندي، جيستائين مون کي سنڌ جو ادب دستياب نه ٿيو آهي. مون کي خاص طور هي ڪتاب کپن: “حامد، گل، خاڪي، سانگي، شاھ عنايت، عبدالڪريم، بيدل، بيڪس ۽ روحل جا ڪلام. اتي ضرور اهي رسالا موجود هوندا. مون کي خبر ڪڍي لک ته ڪنهن سان لکپڙھ ڪريان.
    توهان جي نزديڪ آهيان. توهان سڀني سان ملڻ جي تار اٿم. اها ڳالهه ڪيئن ممڪن ٿي سگهندي. منهنجي اچڻ جو مکيه مقصد ٿيندو کوج لاءِ مصالحو ڪٺو ڪرڻ ۽ دوستن سان گڏجڻ . ٻڌاءِ ته ڇا ڪريان؟
    تنهنجو جواب اچڻ بعد ئي توکي وڌيڪ لکندس. جواب ۾ سرنامي تي جيڪڏهن منهنجو نالو لکڻ واجب نه سمجهين ته فقط پوسٽ باڪس لکڻ سان به خط پهچي ويندو. احوال جلد ڏج، انتظار رهندو.
    دوستن يارن جا سرناما موڪليندين؟ خاص طور تنوير عباسيءَ جو پتو گهرجي. شيخ اياز جي خبر کپيم.
    ياد گيرين مان
    موتي پرڪاش
    پوسٽ باڪس 106، دبئي (يو. اي. اي)

  • مون سي ڏٺا ماءُ قسط -1

    مون سي ڏٺا ماءُ  قسط -1

    ]علم ادب جي دنيا ۾ اچڻ کان اڳ نه ته هيون دوستيون ۽ نه دشمنيون . ماڻهن سان ايتري عليڪ سليڪ ڪانه هوندي هئي . پري کان ويٺي پئي ماڻهن جو مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو هو. پر جا دهل ڏاڍا سٺا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا .ڪيترا ماڻهو معصوم شاھ جي مناري جيان اوچا ۽ وڏا نظر ايندا هئا .  ڪن جون چوٽيون آسمان سان لڳل محسوس ٿينديون هيون . گهڻن لاءِ عزت هئي ۽ گهڻن لاءِ خوشي فهمي . پر ٿر ۾ پير پائڻ سان نظارو ئي بدلجي ويو . ڪيترائي عظمت جا  مينار ڊهي اچي پٽ پيا . جنجو نالو وٺندي فخر محسوس ٿيندو هو ، تن ن جو ذڪر ڪرڻ به گناھ ڀاسڻ لڳو . ڪيترن کي ڪک مسجهيو هيم سي لک محسوس ٿين لڳا . ڊاڪٽر مان نفرت جي بوءِ آئي ته ڪن ۾ محبت جون نديون وهنديون ڏٺم . ڪن مهربانن منهنجي محنت ۽ جاکوڙ کي ڏسي نه رڳو پنهنجا ڪتب  خانا ڏسڻ ڏنا ، پر ڪتاب به تحفي طور ڏنا . ڪن وري نه رڳو پنهنجي لائبررين جا دروازا بند ڪري ڇڏيا ، پر پنهنجا دروازا به اسان لاءِ حرام ڪري ڇڏيا . اهي مِٺا ۽ مٺا ماڻهو آئون ڪڏهن به وساري نه ٿو سگهان ، والدين جي شفقت ، استادن جي رهنمائي ۽ دوستن جي همت افزائي کي ڀلا ڪير ٿو وساري سگهي ؟ ڪير ٿو وساري سگهي انهن انسانن کي ، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ زندگيءَ جي گل ۽ خار ۾ رنگ ڀرين ٿا ؟ منهنجي جيون جي جهوليءَ ۾ ڪيترن ئي انسانن جون نشانيون اڃا باقي آهن . انهيءَ کان اڳ جو آئون سندن قرب ۽ همدرديون ، دوستون يا دشمنيون کڻي وڃي اجل جي ڪنڊ وسايان ، چاهيان ٿو ته انهن جي يادگيرين کي ڪاڳرن تي اتاري ڇڏيان . انهيءَ خواهش جي تڪميل ۾ “مون سي ڏٺا ماءُ” جي عنوان سان هڪ نئون سلسلو شروع ڪري رهيو آهيان . پٺاڻ [

     

     

  • مون سي ڏٺا ماءُ قسط-2

    حبيب الله ڀٽو
    حبيب الله ڀٽو ولد مولا بخش ڀٽو جي ولادت 1- نومبر 1917ع ۾ ٿي ، سنڌي فائينل جو امتحان 1933 ع ۾ پنهنجي پاڙي واري اسڪول “قاضي محلا پرائمري اسڪول” مان پاس ڪيائين ، انهيءَ اسڪول کي تنهن زماني ۾ “نادر وارو اسڪول” ڪري ڪوٺيندا هئا .
    ان کان پوءِ تعليم کاتي ۾ استاد جي حيثيت سان ملازمت ڪيائين انهيءَ عرصي دوران 42-1941 ع ۾ ٽريننگ ڪاليج ، سکر مان ٻيو سال استادن جو تربيتي ڪورس پاس ڪيو ، هن صاحب مئٽرڪ ، فرسٽ ائير ۽ انٽر ميڊيئيٽ ڪلاسن جا امتحان ، سالن 1955 ع ۾  ، هاءِ اسڪول ۾ اسسٽنٽ ماستر مقرر ٿي وڃڻ کان پوءِ ، خانگي طور تي ڏنا . جن مان پهرين ٻن سيڪنڊ ڊويزن پاس ٿيو ، پر امتحان جي انگريزي جي پيپر ۾ مارڪن گهٽ هئڻ سبب ناپاس ڪيو ويو . حبيب الله ڀٽو صاحب 1936 ع ۾ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا ۾ داخل ٿيو ، سنڌي ۽ اردو اخبارن ۽ رسالن ۾ سندس اڻ ڳڻيا مضمون ۽ مقالا شايع ٿيا . ريڊيو ۽ ٽي- وي تان به سندس خاڪا ۽ تبصرا نشر ٿيا ، سندس لکيل ڪتابن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو :
    1-    “رسول مقبول” (مذهبيات 1956) 2- “ اقوال دانش ” (اخلاقيات 1938) 3- “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” (شخصيات 1973) 4- “حضور اڪرم” 5- “سنڌي بيت ۽ ان جي ارتقا” (اڻ ڇپيل ) 6- “ جاگرافي تعلقه شڪارپور” 7- “ جاگرافي ضلع سکر” 8- “اسان جي جدوجهد” . ڀٽي صاحب جا مضمون ۽ مقالا ته آئون گهڻي وقت کان وٺي پڙهندو ٿي آيم . ليڪن ساڻس ملاقات ڪانه ٿي هئي . مون جڏهن ڪراچي مان شايع ٿيندڙ هفتيوار “آزاد” ۾ “سگهڙ سنگت” نالي صفحو لکڻ شروع ڪيو ته حبيب الله صاحب انهن اديبن مان هڪ هيو ، جن منهنجي ڪوشش کي ساراهيو . انهيءَ کان پوءِ سندس ڪتاب “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” تي ريڊيو پاڪستان ، ڪراچي تان تبصرو ڪرڻ جو موقعو مليو . انهيءَ اڌ ڪلاڪ جي تبصرو ڀٽي صاحب کي ويتر  متاثر ڪري ڇڏيو . اهڙين ئي حالتن ۾ هڪ ڏينهن وفائي صاحب وٽ ساڻس ملاقات ٿي.منهنجي قد بت ۽ ڄمار کي ڏسي کيس اعتبار ئي نه ٿي آيو ته ڪو آئون در محمد پٺاڻ ٿي سگهان ٿو . هن صاحب کي منهنجي لکڻين ۽ قد ، بت ۽ ڄمار ۾ ڪابه هڪجهڙائي نظر نه ٿي آئي ، پر جڏهن وفائي صاحب جي زور ڀرڻ تي اعتبار ڪيائين ته ڏاڍو خوش ٿيو . انهيءَ وقت مونکي ائين لڳو هو ته ڀٽو صاحب پنهنجي نئين نسل جي جاکوڙ ۽ خدمت کان ڏاڍو مطمئن ٿيو آهي . انهيءَ کان پوءِ حبيب الله صاحب جڏهن به ڪراچيءَ ايندو هو ته ضرور ديدار ڪرائيندو هو . خطن جو سلسلو به جاري رهيو ، ۽ مرحوم مرڻ گهڙيءَ تائين قرب ۽ وفا جي ناتن کي نه ٽوڙيو . وفات کان ڪجهه وقت اڳ جڏهن ڪراچيءَ ۾ آيو ته اسان پاڻ ۾ فيصلو ڪيو ته گڏجي هڪ منصوبي تي تحقيقي ڪم ڪرڻ گهرجي . عنوان چونڊو سين “ورهاڱي کان اڳ جا اشاعتي ادارا”
    جيئن ته آئون ڪراچيءَ جي اشاعتي ادارن تي اڳ ئي  تفصيل سان لکي چڪو  هئس . ان ڪري اسان اڳيان باقي حيدرآباد ، شڪارپور ۽ سکر جي اشاعتي ادارا وڃي رهيا . مون وٽ انهن شهرن جي به ڪيترن ادارن جي معلومات رکي هئي .فيصلو ٿيو ته “اتر سنڌ” جي ادارن تي مرحوم ڀٽو صاحب لکي ۽ “ڏکڻ سنڌ” جي ادارن کي آئون هٿ ۾ کڻان. مون هريسنگ ۽ پوڪرداس جي ادارن جي جيڪا به معلومات هئي ، سا مون سدنس حوالي ڪئي ، ۽ مرحوم صاحب مونکا کلي موڪلائي هيلو ويو . ليڪن مون کي ڪهڙي خبر ته اها سندس آخري موڪلاڻي آهي ، ۽ هو اسان کان هميشھ لاءِ جدا ٿي ويندو . نيٺ اهو نڀاڳو ڏينهن به آيو ۽ اخبارن ۾ خبر شايع ٿي ته حبيب الله ڀٽو پنهن جي عزيزن ۽ حبيبن کي جدائيءَ جو داغ ڏيئي راھ رباني وٺي هيلو ويو. يقين ئي نٿي آيو ته کلڻو ملڻو حبيب الله ، علم ادب جو بي لوث خادم واقعي اسان کان جدا ٿي ويو .