مير غلام الله ٽالپر 22 سيپٽمبر 1907ع تي ٽنڊو محمد خان ۾ پيدا ٿيو ، ٽنڊو محمد خان جي ٽالپرن جي شاهواڻي سردار بهادر مير حاجي حسين بخش خان ٽالپر جو فرزند هو ، سندس پرورش سندس والد جي نظرداريءَ هيٺ ٿي جنهنڪري ٻالڪپڻ کان ئي بااخلاق ، باشعور، بيباڪ ، باهمت ۽ دلير شخصيت جو مالڪ هو، ابتدائي سنڌي تعليم ۽ قرآن پاڪ جي تعليم ٽنڊو محمد خان مان حاصل ڪيائين ، 1914ع ۾ سنڌي ٻاراڻو درجو پڙهڻ ويٺو، ٽنڊي محمد خان جي اسڪول ۾ مسٽر عبدالرحيم خان ولد غلام محمد خان نظاماڻي وٽ چار درجا سنڌي جا پاس ڪيائين . سندس ٻه سال وڌيڪ اِنهيءَ اسڪول ۾ ضايع ٿيا ، هڪڙي سال ناپاس ٿيو ۽ هڪڙو سال امتحان ڪونه ڏنائين، ڇاڪاڻ جو هڪ وبا اچي ڦهلي ، جنهنڪري سندس مائٽ جاگيرن تي لڏي هليا ويا. 1920ع ۾ انگريزي پڙهڻ ويٺو . هاءِ اسڪول حيدرآباد ۾ داخل ٿيو ۽ بورڊنگ ۾ رهڻ لڳو ، ڇهه سال اُنهي اسڪول ۾ تعليم پئي ورتائين. مير غلام الله ٽالپر ڇهين درجي انگريزي ۾ ناپاس ٿيو، تنهنڪري حيدرآباد هاءِ اسڪول مان پڙهڻ ڇڏي، 1927ع ۾ وڃي ڪراچي سنڌ مدرسي ۾ داخل ٿيو. ڇهين درجي ۾ ٻه مهينا پڙهيو ته علامه دائود پوٽي مهرباني ڪري ڇهين درجي جو امتحان وٺي پاس ڪري ستين درجي ۾ داخل ڪرايس. مير غلام الله ٽالپر هڪ ماستر سان نماز نه پڙهڻ ۽ صبح جو ڊرل نه ڪرڻ ڪري وڙهيو، جنهنڪري سنڌ مدرسو به ڇڏي، بعد ۾ 1927ع ۾ علي ڳڙهه وڃي داخل ٿيو جتي ستين درجي کان تعليم وٺڻ لڳو. مير غلام الله ٽالپر بورڊنگ هائوس ۾ هڪ شاگرد تي رات جو سُتي پاڻي جو مٽ وڃي مٿان وڌو، جنهنڪري بورڊ نگ هائوس مان ماستر کيس ڪڍي ڇڏيو، پوءِ وڃي ٻاهر هڪ پروفيسر معين الحق سان گڏ رهيو جتي خُوب پڙهائي ڪرڻ لڳو . باقي امتحان ۾ هڪ مهينو اچي بچيو هو ته لنواري شريف جي بزرگ خاندان مان ٻه صاحبزادا تعليم جي خيال سان اچي نڪتا جيڪي سندن مهمان ٿيا. کين ڪاليج ۾ جاءِ ڪانه ملي سگهي، تنهنڪري واپس وري ڳوٺ ڏانهن ٿي ويا. انهن مان هڪ پير محفوظ کيس چيو ته “ غلام الله ! تو هِت چڱا ملڪ گهمي ڏٺا هوندا ڇو نه اسان کي گهمائي پوءِ واپس ڪرين.” مير غلام الله ٽالپر جواب ڏنو ته ”ڀلي !“. پوءِ مير غلام الله ٽالپر پيرن صاحبن کي وٺي آگرو، لکنو، ٽُڊِلا ۽ دهلي جا شهر گهُمايا. مغل شهنشاهن جا سڀ يادگار کين ڏيکاريائين. قطب مينار، فتح پروسڪري، تاج محل، جامع مسجد ۽ موتي مسجد وغيره . مير غلام الله ٽالپر کي ، پير صاحبن کي گهمائڻ ۾ ٻارهن ڏينهن لڳي ويا ، باقي هڪ ڏينهن اچي امتحان ۾ بچيو هو ته علي ڳڙهه پهتو جتي مير غلام علي خان ٽالپر به ساڻس گڏ پڙهندو، جنهن چيس ته ”ڀُل ته وڏي ڪئي اٿئي جو پويان ڏينهن گهمڻ نه وڃين ها جو اِهي ڏينهن ڪمن جي يادگيري جا سٺا آهن. هاڻي شايد امتحان ۾ پاس مشڪل ٿيندين.“ پندرهن ڏينهن امتحان ڏيئي ٻئي ڳوٺ آيا. ٻن مهينن کان پوءِ خبر آئي ته مير غلام علي خان پهريون نمبر پاس ٿيو، مير غلام الله ٽالپر ناپاس ٿيس. مير غلام علي خان وڃي ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ داخل ٿيو، 1929ع ۾ مير غلام الله ٽالپر ، ڪمشنر مسٽر گبسن جي مهرباني سان وڃي گرامر هاءِ اسڪول ڪراچي ۾ داخل ٿيو. ڇو جو اهو اسڪول خاص يورپين لاءِ هو، جتي مير غلام الله ٽالپر کان سواءِ ٻيو ڪوبه شاگرد سنڌي ڪونه هو. ماستر ۽ ڇوڪرا ڇوڪريون سڀ انگريز هئا. چار مهينا تعليم وٺڻ بعد هڪ انگريز انجنيئر جي ڌيءُ نالي ڊيزيءَ سان سندس محبت جا پيچ اڙيا ، مير صاحب به سندس محبت ۾ صفا گرفتار ٿي پيو. اسڪول جو سمورو وقت پڙهائي بجاءِ محبت ۽ مستيءَ ۾ گذارڻ لڳو. محبت جي ان سفر ۾ ڪجهه مهينن بعد ان ڇوڪريءَ جو خاندان بمبئي منتقل ٿي ويو ، جنهن مير صاحب جو جيءُ جهوري وڌو ۽ هو ٻه ڏينهن بستري تي داخل هو. دل ٽٽڻ جي ڪري سندس زندگيءَ جي مزن جا رنگ ئي اُڏامي ويا. پوءِ سمورو وقت غمگين پيو گذاريندو هو. هوڏانهن ڳوٺ ۾ ميرن وڏن سندس شاديءَ جا ڏينهن ٻَڌي ڇڏيا هئا. حالت اها هئي جو 12 آڪٽوبر 1929ع تي سندس شادي ٿيڻي هئي، پر کيس ڪو به اُلڪو نه هو، آخرڪار سندس چاچو مير بنده علي خان ٽالپر کيس وٺڻ لاءِ شاديءَ جي رات ڪراچي اچي پهتو. جنهن رات شادي ٿيڻي هئي ان ڏينهن جو کيس ڇهين وڳي گاڏيءَ ۾ چاڙهي، ڏهين وڳي حيدرآباد آندائون ۽ نورائي جاگير وٽ اڳواٽ سرگس بيٺل هئي، جتان سڌا موٽر وسيلي ٽنڊي محمد خان پهتا ۽ اُنهيءَ رات پنجين وڳي مهل مير غلام الله ٽالپر لانئون لڌو. شادي بعد ٻه مهينا ٽنڊي محمد خان رهي. وري پير محمد محفوظ سان گڏ مئٽرڪ جو امتحان ڏيڻ علي ڳڙهه ويو، ٻئي ڄڻا ساڳئي پروفيسر سان گڏ وڃي رهيا . وري به پڙهائي ڇُٽي ، هي پئي گهُمندا رهيا، هڪ پروفيسر جي ڌيءَ سان پير محفوظ جا نيڻ اٽڪي پيا . اُن جي ساليءَ سان وڃي مير غلام الله ٽالپر جا پيچ اڙيا . پوءِ ته باقي پڙهائيءَ جو باقي نالو وڃي بچيو ، هنن پئي زندگيءَ جو لطف ماڻيو، هوڏانهن هر روز مٿن ڪاليج ۾ هڪ ٻه رپيا ڏنڊ جا پيا پوندا هئا. ان دؤران هر مهيني ڊيزيءَ جا خط به کيس ايندا رهيا مير صاحب به جواب ڏيندو رهيس. اها خط ڪتابت پنجن سالن تائين هلي. نيٺ پنجن سالن بعد خط پَٽ اچڻ بند ٿي ويا. مير صاحب عشق جا به وڏا امتحان پاس ڪيا ! ڊيزيءَ جي عشق کانپوءِ مير صاحب جي هٿن مان سوين آيون ويون مگر ڊيزيءَ جهڙي محبت جو سُڪون ڪنهن مان به نه مليس. زندگيءَ جي آخري گهڙين تائين به ڊيزيءَ کي وساري نه سگهيو. خير علي ڳڙهه ۾ امتحان ڏئي واپس ڳوٺ موٽيا . مير صاحب 1931ع ۾ زرعي ڪاليج پوني پڙهڻ ويو ، جتان 1933ع ۾ زراعت ۾ ڊپلوما جي ڊگري حاصل ڪري واپس ڳوٺ موٽيو ۽ سندس والد حڪم ڪَيَس ته هاڻي وڃي ددُيري جاگير سنڀال، جتي وڃڻ سان وڃي بنگلو ٺهرائي ان ۾ رهڻ لڳو. ددُيري جاگير جي پيدائش ٻيڻي ڪيائين ۽ ماڻهن سان چڱي اُٿ ويهه ڪري بهترين ماحول جوڙيائين، ميونسپالٽيءَ جو اڳي ئي ٽي سال ميمبر رهيو هو، ددُيري جاگير سنڀالڻ جي ٻن سالن بعد ميونسپالٽي جي پريزيڊنٽ لاءِ اميدوار بيٺو ۽ ڪاميابيءَ سان چونڊجي ويو ، ٽي سال ميونسپالٽيءَ جو پريزيڊنٽ ٿي رهيو. جڏهن ٽي سال پورا ٿيا ته سنڌ بمبئيءَ کان جدا ٿي ۽ ڪراچي اسمبلي ٿي، جنهن لاءِ گوني تعلقي مان اميدوار بيٺو ۽ سندس مقابلي ۾ سيد قبول محمد شاهه بيٺو، جنهن کان هڪ هزار ووٽن تان کٽيائين. 1937ع ۾ ايم. ايل. اي جو خطاب ماڻيائين ، پوءِ جاگير تي وڃڻ ڇڏي ، ڪُل وقت سياست ۾ بهرو ورتائين ، چار سال اسيمبليون اٽينڊ ڪيائين. سندس ايامڪاريءَ ۾ سنڌ اندر ٽي منسٽريون ڊٺيون ، جن ۾ مير غلام الله ٽالپر پنهنجو قيمتي ووٽ ڏنو. مير صاحب جي زندگيءَ ۾ نئون موڙ ان وقت آيو ، جڏهن 21 آڪٽوبر 1940ع تي ٽنڊو محمد خان ۾ سيٺ محمد ميمڻ ۽ سيٺ محمد جعفر پخاليءَ جا خُون ٿي پيا ، 22 آڪٽوبر 1940ع تي انهن خُونن جي ڪيس ۾ مير صاحب گرفتار ٿيو، سياسي مخالفت سبب ان ڪيس ۾ سرهندي پيرن ۽ سعيدپور جي سيدن فوتين جي وارثن جي کُلي مدد ڪئي . خميسي نالي فريادي جي فرياد تي قلم 302 تحت ڪليڪٽر حيدرآباد مسٽر اُڌارام مِنيرام ميرچنداڻي جي حڪم تي ٽنڊي سب ڊويزن جي ڊپٽي ڪليڪٽر محمد اسحاق ۽ ڊپٽي سپرنٽينڊنٽ مسٽر رامناٿ کيس ٿاڻي تي گُهرائي گرفتار ڪيو، 23 آڪٽوبر 1940ع تي سيشن جج حيدرآباد مسٽر جي . ڊي ڪپاڊيا پنجاهه هزارن جو ڪچو ضامن منظور ڪيو ۽ کيس حڪم ڪيو ته حيدرآباد اندر ئي رهي. ٻئي ڏينهن تي سرڪاري وڪيل مرزا سڪندر بيگ کي نوٽيس ڏيئي گهرايو ويو، جنهن ڪورٽ ۾ سيشن جج کي صاف اکرن ۾ ٻڌايو ته جيڪڏهن مير غلام الله جو ضامن کڻندا ته ڪيس بابت ڪابه ثابتي اصل ڪانه ملندي ۽ جي هي آزاد هوندو ته ڪوبه شاهدي ڪونه ڏيندو. ان جي نتيجي ۾ مير صاحب جو ضامن رد ٿيو، کيس وري ٽنڊو محمد خان ۾ قيد ڪيو ويو. اٺن ڏينهن جي جانچ بعد کيس سينٽرل جيل حيدرآباد روانو ڪيو ويو، جتي کيس پهرين بي ڪلاس ۾ ۽ وري ڏهن ڏينهن بعد اي ڪلاس ۾ رکيو ويو . جيل ۾ قيد رهندي خيال ڪيائين ته اهڙي ڪا تجويز ڳولي ڪڍجي، جو هي وقت ڪنهن مشغولي ۾ رڌل رهجي. . سندس طبيعت ته اڳيئي عشق ڏانهن مائل هئي، تنهن نيٺ شعر چوڻ شروع ڪيا ۽ آخر هڪ نوٽ بڪ تي پنهنجا شعر لکڻ لڳو . خُون جي ڪيس ۾ مٿس پڪيون شاهديون نه بيهڻ ڪري هو ڪيس مان نيٺ باعزت آزاد ٿي ويو. هو سنڌي ، اردو، انگريزيءَ ، فارسي جو ماهر ، هڪ بهترين سياسي ۽ سماجي ڪارڪن هئڻ سان گڏوگڏ سنڌ جو ناميارو شاعر پڻ رهيو، شاعري ۾ پنهنجو تخلص “ غلام الله ” ڪتب آندائين. سياست ته سندس خانداني ورثو هئي ، ملڪ جو اڳوڻو گهرو وزير ، سنڌ اسيمبليءَ جو اڳوڻو اسپيڪر ، سنڌ جو نامور سياسي اڳواڻ مير غلام علي خان ٽالپر، هڪ دفعو پيرزاده عبد الستار جي وزارت ۾ ۽ ٻيو ڀيرو مظفر قزلباش جي ڪابينه ۾ اوڀر پاڪستان جو وزير رهندڙ مير علي نواز خان ٽالپر سندس سڳا سئوٽ هئا، سندس والد ٽنڊو محمد خان ميونسپالٽيءَ جو پهريون صدر ، انگريز دؤر جو برک سياستدان ، بلوچ قوم جو سردار ، سنڌ اسيمبليءَ جو اڳوڻو ميمبر ٿي رهيو، تنهن کيس مختلف عهدن جي لائق بنائڻ واري تربيت ڏني ، سندس شاعريءَ ان وقت جي مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپجندي رهندي هئي. سندس ڪافين ۾ وڏو سوز سمايل هو، جن ۾ ڪافي رَس چَس ، فن ۽ فڪر جي پُختگي ملي ٿي . ڪافين سان گڏ بيت ، ڏوهيڙا ( سُر حسينيءَ ۾) ، سهرا ، راڳ ( جيڪي اسڪولي ٻار مهمانن اڳيان ڳائيندا هئا )، قصا ، ليلى ۽ مجنون جو قصو ( منظوم خط ۾ ) سرجيائين ، مٿي ڄاڻايل سندس شاعري جي ٻن مجموعن مان سندس لڳ ڀڳ 109 ڪافين جو پتو پوي ٿو، جنهن مان اندازو آهي ته ڪافي سندس پسنديده صنف هئي . سنڌ جو هي ناميارو شاعر سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ جو ميمبر پڻ رهيو . ان کان علاوه زندگيءَ جي آخري پساهن تائين ٽنڊو محمد خان ميونسپالٽيءَ جو صدر پڻ رهيو ، ميونسپالٽي جي صدر واري عرصي دؤران هي ٽنڊو محمد خان جو پهريون شخص هو جنهن ٽنڊو محمد خان ۾ “ بچاءُ ڪميٽي ” جو بنياد پڻ رکيو، ان بچاءَ ڪميٽي جو چيئرمين به پاڻ هو، شهر جا چونڊ معزز ماڻهو ان ڪميٽيءَ جا ميمبر هئا، شهر ۾ امن امان قائم رکڻ، غُنڊاگردي ۽ چوري چڪاري کي مُنهن ڏيڻ لاءِ مير صاحب پاڻ ، بچاءُ ڪميٽي جا ميمبر ۽ سندن ساٿي رات جو سڄي شهر کي پهرو ڏيندا هئا . جيڪڏهن اُهي رات جو شهر ۾ ڪنهن کي اڪيلو ڏسندا هئا ته کيس پڪڙيآڻي مير صاحب وٽ پيش ڪندا هئا ، هڪ دفعي ته هڪ نئين آيل صوبيدار کي به سوگهو ڪري آڻي مير صاحب اڳيان پيش ڪيائون. پروفيسر زيب ڀٽي جو چاچو مرحوم حاميد ڀٽي به ان بچاءُ ڪميٽي جو ميمبر رهيو، جنهن جي روايت سان زيب ڀٽي لکي ٿو ته “ مير غلام الله وڏي همت وارو شخص هو، سندس بهادريءَ جي پرک لهڻ لاءِ هڪ ڀيري بچاءُ ڪميٽيءَ جي ڪِن ميمبرن ٽنڊو محمد خان شهر جي نئين پُل وٽ هڪ مُئل نانگ رستي تي رکي ڇڏيو ته جيئن مير صاحب اُتان لنگهندو ته ڊڄندو، ڪميٽي جا اهي ميمبر وڻن جي اوٽ ۾ لِڪي بيهي رهيا، جڏهن مير صاحب نانگ جي ويجهو آيو ته ٿورو هٽي بيهي ، نانگ کي پير سان ٿُڏو هڻي اڳيان وڌي ويو ۽ ميمبرن کي ڏسي کِلي چيائين ته “ ڏاڍا ڏنگا آهيو ” . سندس وقت ۾ شهر اندر غنڊاگرديءَ بلڪل بند هئي ، ايتريقدر جو سندس نوڪر به شهر ۾ ڪنهن سان وڙهي ايندا هئا ته انهن کي دٻائي چوندو هو ته اوهين منهنجي زور تي وڙهي آيا هوندا . پوءِ ٻنهي ڌُرين کي رُوبرو گهُرائي ، ڏوهاري نوڪرن کي سزائون به ڏيندو هو ، ته جيئن وري سندس نالي جي زور تي ڪير ڪنهن سان مستيءَ نه ڪري ، سندس اهڙا سماجي ڀلائي وارا ڪم اڄ به ان دؤر جا بُزرگ سُٺن لفظن سان ڳائين ٿا. سندس وقت ۾ هڪ اخبار پڻ شايع ٿيندي هئي، ان اخبار جو نالو معلوم نه ٿي سگهيو آهي ، جنهن جو پاڻ ايڊيٽر پڻ هو، سنڌي ٻوليءَ جو ناميارو اديب غلام محمد شاهواڻي سندس گهاٽو دوست هو، . مير صاحب کي شاعريءَ سان انتها درجي جو چاهه هو، ان حد تائين جو اڪثر سندس سلوار تي پينسل سان شعر لکيل هوندا هئا، سندس شاعريءَ جو مجموعو “ عاشق جون آهون“ 1943ع ۾ ڇپيو ، سندس هڪ ٻيو ڪتاب ” دل جو چراغ “ ( 1944ع) اڻ ڇپيل صورت ۾ موجود هو ، سندس ٻيو ڪتاب ” فري ورس “ 1981ع ۾ ڇپيو ( جيڪو پڻ هن وقت ناياب آهي ) . سندس شاعري جي هاڻي ڪا خبر ناهي، شاهواڻي ٽالپرن جي ڪيترن ئي فردن سان ملي مون ان مواد بابت معلومات حاصل ڪرڻ جي ڪوشس ڪئي پر هر هنڌان ڪاريءَ وارا ڪک نظر آيا ، جنهن مان مونکي اهو اندازو ٿئي ٿو ته اهو سمورو مواد شايد ضايع ٿي چڪو آهي ، بقول پروفيسر زيب ڀٽي جي ته اهو سمورو مواد مير علي نواز خان ٽالپر ( اول ) ، مير رسول بخش خان ٽالپر يا احمد خان وساڻ وارن وٽ موجود هو. ( الله ئي بهتر ڄاڻي ٿو) . باقي هڪ ڳالهه جي حيرانيءَ ضرور آهي ته ايتريون ساريون ڪافيون لکڻ جي باوجود سنڌ جو هي نامور شاعر ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي نظرن کان ڪيئن اوجهل رهيو، جو ڊاڪٽر بلوچ صاحب سندس مرتب ڪيل ڪافين جي ٽنهي جُلدن ۾ مير صاحب کي ڪنهن به ليکي ۾ نه آندو آهي ، خبر ناهي ان جا ڪهڙا سبب آهن ؟ ائين ئي آنريبل مير الهه بخش شاهواڻي ٽالپر “ معروف ” کي پڻ ڊاڪٽر بلوچ صاحب وساري ڇڏيو، باقي مير فتح محمد خان ٽالپر جون ڇهه ڪافيون جُلد ٻئي ۾ شامل ڪيون اٿس. ڪيترن ئي اکين کان اوجهل سنڌ جو ناميارو شاعر ۽ سياستدان مير غلام الله ٽالپر ( دوئم) 12 ڊسمبر 1944ع بمطابق 25 ذوالحج 1363 هجري تي 37 سالن جي جوانيءَ واري عُمر ۾ وفات ڪري ويو . کيس ٽنڊو محمد خان جي پُراڻي بس اسٽاپ لڳ سندس اباڻي قبرستان ۾ سپرد خاڪ ڪيو ويو.
مير غلام الله خان ٽالپر جي شاعري جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو :
ڪافيون
1. جاليان ڪيئن جيڏيون ، هوتن ريءَ هتي ،
ناهي مون کي آرام ، سرتيون ويٺي ستي .
جن پريت سندس پڪا قول ڪيم ،
پيارن پرين سان ، اقرار ٻول ڪيم ،
وساري ڪيئن ويهان ، سانگي لعل سندم،
ڪاهي وينديس مان ، جانب آهي جتي …..
“ غلام الله ” ويا ڏير اُچاٽ ڪري ،
ور وريءَ ڪيئن وهي ، موڳي ماٺ ڪري ،
جگر جان ۽ دل ، ويا ڪاٽ ڪري ،
جتي جانب آهه ، وينديس ڪاهي اُتي …..
2. ونگ زلفن جا ، پيا زنجير مثل ،
چڻنگون چشمن جون لڳيون تير مثل ،
ماندو منڙو ٿيو ، مردي ظهير مثل ،
وڃائي محبت سڪ پياس ، دل جي وندر …..
“ غلام الله ” مٿان ، وساءِ نه تير وري ،
بنا يار ديدار ، ويندس مفت مري ،
جند جان جسم ويئي آهه ساري ڳري ،
فقط ملڻ سندي آهه آس دل جي اندر …..
3. محبوب دل ديواني ڌتاري هليو ويو ،
پٿر دل پلڪ ۾ ، پگهاري هليو ويو ،
کڻي نيڻ نوري ، کسيائين دل زوري ،
نشي جي ڪٽوري ، پياري هليو ويو …..
هنيائين نيزا ڀالا ، دل ۾ يار نرالا ،
ڪٽڪي ۽ ڪشالا ، ڏياري هليو ويو …..
پائي پيچ جاني ، ڪئي دل مستاني ،
تائين زندگاني ، رئاري هليو ويو …..
“ غلام الله ” اڙائي ، قابو دل ڪڙائي ،
محبوب ڪئي چڙهائي ، نهاري هليو ويو ….
نامور ليکڪا، اسڪالر ۽ محقق ڊاڪٽر فهميده حسين 5 جولاءِ 1948ع تي ٽنڊي ڄام ضلعي حيدرآباد ۾ پنهنجي وقت جي مثالي استاد محمد يعقوب ميمڻ جي گهر ۾ جنم ورتو. پرائمري تعليم حيدرآباد جي مسلم گرلس اسڪول مان؛ سيڪنڊري ڪجهه عرصو ميران اسڪول مان پڙهي ۽ پوءِ ماڊل اسڪول حيدرآباد ۾ داخل ٿي، جتان 1964 ۾ امتيازي نمبرن سان مئٽرڪ پاس ڪيائين. 1968ع ڌاري ڊي جي سائنس ڪاليج ڪراچيءَ مان بي. ايس سي ڪري، 1970ع ۾ ايم. اي (انگريزي) سنڌ يونيورسٽيءَ مان ڪيائين ۽ پوءِ اتان ئي 1972ع ۾ سنڌي ادب ۾ ايم. اي، ڪيائين. هن 1981ع ۾ ايل. ايل. بي ۽ 1990ع ۾ هندي ٻوليءَ ۾ ڊپلوما به ڪئي. ڊاڪٽر صاحبه ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ‘ عنوان هيٺ 1992ع ۾ پي. ايڇ. ڊي ڪئي. ڊاڪٽر اياز قادري (مرحوم) سندس پي. ايڇ. ڊي گائيڊ رهيو. ڊاڪٽر فهميده حسين کي ادب ۽ علم سان چاهه ننڍپڻ کان پنهنجي خاندان مان ئي حاصل ٿيو، سندس والد محمد يعقوب ’نياز‘ نه رڳو سٺو شاعر، پر هڪ عالم شخص ۽ ترقي پسند سوچ جو مالڪ هو، جنهن ڪلاسيڪي فارسي شاعر حافظ جي شاعري ’ڪلام حافظ‘ جي نالي سان ترجمو ڪئي هئي ۽ سنڌي لغت بورڊ ۾ به هڪ عرصي تائين ڪم ڪيو هو. کيس عربي، فارسي، سنسڪرت هنديءَ ٻوليءَ تي به عبور هو. ڊاڪٽر صاحبه جو وڏو ڀاءُ سراج ميمڻ به سنڌي زبان جو وڏو اسڪالر، ڪهاڻيڪار ۽ لسانيات جو ماهر هيو. سندس ٻيا ڀائر ڀيڻون به سنڌي ادب سان وابسته رهيا جن ۾ عبدالحق عظيم ڪهاڻيڪار ۽ ايڊيٽر ’بادل‘، جميله ’تبسم‘ ڪهاڻيڪار ۽ انيس ميمڻ شاعر ۽ ايڊيٽر رسالو ’سگهڙين سٿ‘ شامل آهن. اهڙي علمي ادبي ماحول ۾ سندس پرورش ٿي. ڊاڪٽر فهميده حسين عملي زندگيءَ جي شروعات ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي نيوز ٽرانسليٽر جي نوڪريءَ سان ڪئي. ان بعد 1972ع ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي انسٽيٽيوٽ آف ايجوڪيشن ۾ ليڪچرار مقرر ٿي. ڪجهه وقت اتي پڙهائڻ بعد جڏهن 1974ع ۾ سندس شادي جناب عبدالحسين سرائيءَ سان ٿي ته کيس ڪراچيءَ وڃي رهڻو پيو جتي 1978ع ۾ هوءَ سنڌي شعبي، ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ ليڪچرار مقرر ٿي، اتي ترقي ڪندي 1988ع کان 1995ع تائين اسسٽنٽ پروفيسر؛ 1995ع کان 1997ع تائين پروفيسر؛ بعد ۾ سنڌي شعبي جي چيئرپرسن مقرر ٿي. ان بعد ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ قائم ’شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر جي ڊائريڪٽر طور ڏهه سال خدمتون سرانجام ڏنائين ۽ لطيفيات جي حوالي سان جديد تقاضائن موجب ڪيترائي ڪتاب ڇپايائين. ٽماهي تحقيقي جنرل ’ڪلاچي‘ سندس ادارت ۾ جاري ٿيو. ڪيترن نوجوانن ريسرچ جي ميدان ۾ سندس رهبريءَ هيٺ ايم. فل ۽ پي. ايڇ. ڊي ڪئي آهي. ان کان پوءِ کيس سنڌ حڪومت طرفان مئي 2008ع ۾ سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جي چيئرپرسن طور مقرر ڪيو ويو، جتي پڻ هن ڏينهن رات محنت ۽ سنڌي ٻولي ۽ ادب جي خدمت واري جذبي سان 13 مارچ 2015ع تائين فرض نڀايا. ڊاڪٽر فهميده حسين لکڻ جي شروعات ننڍپڻ کان ڪئي، ٻاراڻيون آکاڻيون لکيائين، پوءِ ڊي. جي ڪاليج جي مخزن ۾ لکڻيون شايع ڪرايائين، جڏهن ’بادل‘ رسالو شروع ٿيو ته باقاعده ان ۾ لکڻ لڳي ۽ 1968ع کان 1972ع تائين ان وقت جي انهيءَ مشهور ادبي رسالي جي عورتن واري حصي جي ايڊيٽر رهي. سندس افسانا، شاعري (تسنيم يعقوب جي نالي سان) مضمون مختلف اخبارن ۽ مخزنن ۾ ڇپجندا رهيا. ان بعد 12 سال روزاني ’هلال پاڪستان‘ جي عورتن واري صفحي جي ايڊيٽر رهي. ڪجهه عرصو ”سوجهرو“ رسالي جي ايڊيٽنگ به ڪيائين. نوي جي شروعاتي سالن ۾ روزاني اخبار ’جاڳو’ ۾ ۽ ان کان پوءِ ڳچ عرصو ’عوامي آواز‘ ۾ سندس ڪالم ’منهنجون سوچون‘ نالي سان ڇپيا. شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر پاران شايع ٿيندڙ تحقيقي جرنل ’ڪلاچي‘ جي ڏهن سالن تائين ايڊيٽر رهي، گڏوگڏ سندس مقالا ۽ تحقيقي مضمون به ڇپجندا رهيا. هن ڪلاچيءَ جا لڳ ڀڳ 40 شمارا جاري ڪيا. جڏهن ته سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جي تحقيقي جرنل ’سنڌي ٻولي‘ جي ادارت سان گڏ اٿارٽيءَ جي اهم رٿا ’انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا‘ جي چيف ايڊيٽر طور ٽيم جي رهنمائي ۽ نگراني ڪندي رهي آهي ، سنڌ جي هن پهرين سنڌي جامع انسائيڪلوپيڊيا جا 9 جلد سندس نگرانيءَ ۾ شايع ٿيا. انسائيڪلوپيڊيا کي ساڃاهه وند طبقي ۾ گهڻي پذيرائي ملي آهي. ڊسمبر 2010ع ۾ انهيءَ انسائيڪلوپيڊيا جي ٻن جلدن جو مهورت سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه ۽ وقتي گورنر نثار کهڙي هٿان ٿيو. سن 1972 کان 1979ع تائين ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تان ’سنڌي اردو بول چال‘ نالي سنڌي سکيا جو پروگرام ڪيائين. ان کان پوءِ 2009ع کان ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تان ’آئيي سنڌي سيکين‘ نالي پڻ سکيا جو پروگرام ڪيائين. ڪجهه عرصو پي ٽي وي تي ادبي ٽاڪ شوز ۽ خواتين جي پروگرامن جي ڪمپيئرنگ به ڪيائين. ڊاڪٽر فهميده حسين جا هن وقت تائين ڪيترائي ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، جن جو تفصيل هن ريت آهي: (1) هوائن جي آڌار (سفر نامو) 1983ع، (2) پير حسام الدين راشدي (سوانح) 1990ع، (3) شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ (پي. ايڇ. ڊي ٿيسز) ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز 1993ع، (4) ادبي تنقيد ۽ تاريخ (ادبي تنقيد، فن ۽ تاريخ) 1996ع، (5) شاهه لطيف ڪي شاعري مين عورت ڪا روپ) (اردو) 1996ع، (6) برصغير جي ٻولين جو لسانياتي جائزو (جارج گريئرسن جي ڪتاب ’Linguistic Survey of India‘ جي اٺين جلد جو ترجمو) 2000ع، ٻيو ڇاپو 2011ع.(7) Image of Woman in the Poetry of Shah Latif- 2002، انگريزي ترجمو ڊاڪٽر امجد سراج(8) هڪ حوا ڪئين ڪهاڻيون (ڪهاڻين جو مجموعو) 2003ع، (9) دنيا جون شاعر عورتون (دنيا جي شاعر عورتن جي شاعريءَ جو سنڌي ترجمو) 2006ع، (10) شاهه عبداللطيف ڀٽائي (زندگي، شاعري ۽ فلسفو: اردو) 2008ع. ترتيب ڏنل ڪتاب: (1) Translation of Verses of Shah jo Risalo (2006)، (2) سنڌ، ماضي، حال ۽ مستقبل (2006ع)، (3) Sindh- Past, Present & Future 2006، (4) Dictionary of Classical Poets of Sindhi (1989)، (5) مزاحمتي ادب (شريڪ ايڊيٽر طور) 1998ع، (6) Shah & Sindh (1998)، (7) Poetry of Women During Last 50 Years in Sindh (1997). ڊاڪٽر فهميده حسين کي سندس علمي ادبي خدمتن جي اعتراف ۾ ڪيترائي اوارڊ ۽ ميڊل مليا آهن، جن ۾: (1) حڪومت سنڌ طرفان تحقيقي ڪم تي ’جوش مليح آباد اوارڊ‘ (2009ع)؛ (2) تعليمي خدمتن تي سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن پاران گولڊ ميڊل (2008ع)؛ (3) حڪومت پاڪستان طرفان صدارتي اوارڊ ’پرائيڊ آف پرفارمنس‘ (2004ع)؛ (4) اڪادمي ادبيات طرفان بهترين ڪتاب جو اوارڊ (2004ع)؛ (5) حڪومت سنڌ طرفان شاهه لطيف بابت تحقيقي ۽ اشاعتي ڪم جي مڃتا طؤر ’شاهه لطيف اوارڊ‘ (2003ع)؛ (6) ’سگا‘ طرفان بهترين تحقيق جو اوارڊ (1995ع)، (7) اڪادمي ادبيات پاران سال جي بهترين ڪتاب تي ’هجرا اوارڊ 1414‘ (1994ع)؛ (8) شاهه لطيف ۽ وومين اسٽڊيز تي بهترين تحقيق جو اوارڊ (1994ع)، (9) سهيوڳ فائونڊيشن، بمبئي طرفان بهترين سنڌي ليکڪ جو ’سهيوڳ اوارڊ‘، (10) 1999ع کان 2000ع تائين بهترين سماجي ڪارڪن ۽ عورتن جي ترقيءَ بابت جاکوڙ تي ’سگا اوارڊ‘.کانسواءِ کيس مڃتا طور مختلف تنظيمن ۽ ادارن طرفان اوارڊ، شيلڊون ۽ ميڊل ڏنا ويا. ڊاڪٽر فهميده حسين سنڌ جي ليکڪائن ۾ سڀ کان وڌيڪ ۽ مختلف صنفن ۾ لاڳيتو لکندڙ ۽ تحقيقي ڪم ڪندڙ واحد عورت آهي جنهن کي مختلف اشاعتي مواد توڙي تحقيقي لکڻين ۽ لغتن جي ايڊيٽنگ جو 25 سالن جو تجربو حاصل آهي، هوءَ هڪ ئي وقت ليکڪه، شاعره، محقق، لسانياتي ماهر ۽ سماجي ڪارڪن به رهي آهي. سنڌ يونيورسٽيءَ جي سينڊيڪيٽ سان گڏ ڪيترن ٻين ادارن جي بورڊ آف گورنرز جي ميمبر پڻ رهي آهي