Category: KAY WADEKH SHAKHSIYATOON

ڪامريڊ محمد هاشم گهانگهرو

ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو

ڪامريڊ محمد هاشم گهانگهري جو جنم ضلعي نوشهري فيروز جي شهر محراب پور لڳ ڳوٺ پير ونهيل ۾ 13هين سيپٽمبر 1908ع تي ٿيو. سندس والد جو نالو محمد ڇٽل هو. والدين جي انتقال ٿي وڃڻ سبب سندس پالنا چاچي فيض محمد ڪئي. مائٽ کيس ٻڪرين چارڻ لاء موڪليندا هئا پر کيس ننڍ پڻ کان ئي پڙهڻ جو شوق هو انڪري سمجهه ڀريو ٿيو ته ٻڪريون جهنگ ۾ ڇڏي مائٽن کي ٻڌائڻ کانسواء ڳوٺ ڇڏي ريل ۾ چڙهي ڪراچي روانو ٿيو.

ڪراچئ ۾ کڏي پهتو جتي مدرسي مظهرالعلوم ۾ داخلا ورتائين. اتي تعليم مڪمل ڪرڻ کانپوء پڙهائڻ به لڳو. الصادق رسالي جو سب ايڊيٽر به رهيو. حڪيم فتح محمد سيوهاڻئ جي ڪراچئ مان نڪرندڙ هفتيوار اخبار الاصلاح جو 1937 ۾ ايڊيٽر به ٿيو.
آزادئ جي تحريڪ ۾ به حصو ورتائين. سندس رهبر مولانا عبيدالله سنڌي ۽ مولانا محمد صادق کڏي وارو هو.
مولاناعبيدالله سنڌئ جي چوڻ تي سڀاش چندر بوس واري آزاد هند فوج ۾ شامل ٿيو. فوج مان رٽائر ٿيڻ کانپوء مليل زمين اهو چئي هارين ۾ ورهائي ڇڏيائين ته زمين انهن جي آهي جيڪو ان کي کيڙي ٿو.

هن هارين جي حقن لاء تمام گهڻو جاکوڙيو. حيدر بخش جتوئي ۽ قاضي فيض محمد سان گڏجي الاٽي تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتائين.
هو ڪميونسٽ پارٽئ ۾ به شامل ٿيو، جنهن سبب ماڻهو کيس ڪامريڊ به چوندا هئا.هو اهو ڪامريڊ هو جيڪو ماڻهن جي حقن لاء هميشه آواز اٿاريندو رهندو هو. ان سلسلي ۾ هن پنهنجي پوري ڪٽنب کي شامل ڪيو، جيئن هن زماني ۾ احتجاج ڪرڻ ۽ احتجاج لاء ماڻهن کي گڏ ڪرڻ سولو ناهي تيئن پراڻي زماني ۾ وڌيڪ مشڪل ۽ دليرئ جو ڪم هوندو هئو. ڪنهن به ماڻهوء سان زيادتي ٿيندي هئي يا ڪو اجتماعي مسئلو ٿيندو هو ته ڪامريڊ حق سچ چوڻ سان گڏ احتجاج به ڪندو هو. پوء ان احتجاج ۾ ٻيا ماڻهو شريڪ ٿين يا نه ٿين پر هو پنهنجن نياڻين ۽ پٽن کي ساڻ ڪري لازمي احتجاج رڪارڊ ڪرائيندو هو.

ڪامريڊ محمد هاشم گهانگهرو رڳو احتجاج ئي رڪارڊ نه ڪرائيندو هو پر پنهنجي هڙان وڙان سياسي ماڻهن جي مدد به ڪندو هو. هن جو محرابپور شهر ۾ تمام وڏو ڪاروبار هو اهو به سياست تان گهوري ڇڏيائين. سندس سچائ ۽ ايماندارئ جي ڪري مٽن مائٽن توڙي ٻين کيس ڪاروبار ۾ وڏا دوکا به ڏنا. تنهن هوندي به مرڻ گهڙئ تائين سندس ارادا اٽل رهيا۽ ناحق خلاف آواز اٿاريندو رهيو.سندس وفات 15 هين مئي 1993ع تي سکر ۾ ٿي. کيس سکر جي نئين پنڊ واري قبرستان ۾ دفنايو ويو.

سندس پٽن ۾ ٽريڊ يونينسٽ ۽ مزدورن جا ڪيس وڙنهدڙ سپريم ڪورٽ جو وڪيل فيض گهانگهرو( سکر ۾ شيخ اياز۽ رشيد ڀٽيءَ سان گڏ جيل ۾ به رهيو)، شفاعت گهانگهرو (سول سوسائٽي سکر جو سرگرم رڪن) ، قمر الزمان گهانگهرو(استاد ۽ سوين ڪتابن، رسالن ۽ اخبارن جو پيسٽر) ۽ اشفاق احمد گهانگهرو(آءِ ٽي ماهر) ۽ نياڻين ۾ خورشيد پروين، زبيده گهانگهرو( شاگرد يونين ۽ پ ٽ الف جي اڳوڻي اڳواڻ ۽ هاڻي هيومن رائيٽس پروٽيڪشن فورم سنڌ جي صدر)، ڪامريڊ حميده گهانگهرو (شهيد نذير عباسيءَ جي وني، ٽريد يونينسٽ، ليکڪ، اڳوڻي شاگرد اڳواڻ ۽ هاڻي روزاني عوامي آواز جي ايگزيڪيوٽو ايڊيٽر)، مهرالنساءِ گهانگهرو (سکر جي بهترين هاءِ اسڪول ٽيچر)، پروفيسر قمرالنساءَ گهانگهرو (ڪاليج ۾ باٽنيءَ جي استاد)، نورالنساءِ گهانگهرو( آمريڪا ۾ رهندڙ سنڌين جي تنظيم سانا جي اڳوڻي مرڪزي جنرل سيڪريٽري)، ڊاڪٽر عابده گهانگهرو (محقق، ڪهاڻيڪار، 4 ڪتابن جي ليکڪ ۽ وفاقي اردو يونيورسٽيءَ جي سنڌي شعبي جي استاد) شامل آهن.

محمد زمان شاهه ”ساقي“
(1890ع – 16 مئي 1928ع)
محمد زمان شاهه ولد مرزان شاهه رضوي مهدوي تخلص ”ساقي“ مشهور ولي الله يوسف مهدي جي اولاد مان هو سندس خاندان هميشه علم ۽ اميرائي ۾ اڳڀرو هو. جڏهن سنڌ تي مغلن جا نواب حڪومت ڪندا هئا تڏهن هن خاندان جي ڪيترن بزرگن کي سرڪار ۾ وڏا عهدا مليل هئا، جنهن جو گهڻو ذڪر تحفته الڪرام ۾ ڪيل آهي. غلام مرتضيٰ شاهه مرتضائي به ساڳي خاندان مان هو.

ساقي کي سياست سان دلچسپي هئي، هو ضلعي ٺٽي جي خلافت ڪميٽي جو سيڪريٽري هو، 1920ع ۾ پير غلام مجدد جي صدارت هيٺ خلافت جو جيڪو جلسو ڪوٺايو ويو هو ان جي ڪاميابي لاءِ هن گهڻو ڪم ڪيو هو.

ساقي پنهنجي وقت جو نهايت لطيف شاعر هو. ماستر نرملداس سکر وارو سندس استاد هو هن کيس پارسي پڙهائي ۽ عروض جا ابتدائي سبق ڏنا. شاعري ۾ سندس استاد مرتضائي ۽ شاڪر هئا. هن جون ڪافيون خاص طرح ٺٽي ۽ ڪراچي ضلعي ۾ نهايت مقبول هيون. مولوي دين محمد وفائي سندس ڪافين بابت لکي ٿو، ”سندس ڪافين جا هڪ ٻه ڪتاب ڇپجي ورهائجي ويا آهن جن ۾ محمد زمان يا زمان شاهه تخلص ڪيو اٿس. سندس ڪلام جي قبوليت جي هي حالت آهي جو لاڙ ملڪ ۾ يڪتارن تي سندس ڪلام کي عام جام طرح فقير فقرا ڳائين ٿا ۽ ماڻهو حظ حاصل ڪن ٿا ۽ حقيقت ۾ آهي به ڏاڍو پرلطف ۽ شيرين ڪلام (1).

ساقي نه صرف ڪافي جو شاعر هو پر هو غزل ۽ نظم جو به شاعر هو. هو غزل ۾ پنهنجو تخلص ساقي ڪم آڻيندو هو پر ڪافيون زمان شاهه جي نالي سان ئي چوندو هو. ساقي جو لاڳاپو بزم مشاعره لاڙڪاڻي سان به رهيو هو هن جا ڪيترا غزل بزم مشاعره لاڙڪاڻي جي طرحن تي چيل آهن جي الحقيقت ۽ گلدسته سنڌ ۾ محفوظ آهن. 1925ع ۾ بزم مشاعره لاڙڪاڻي جي هڪ طرح هئي:
ٿو وڻي بلبل کي بستان هر طرح.
گلدسته ۾ ساقي جو انهيءَ طرح تي غزل شايع ٿيل آهي جنهن جو مطلع ۽ مقطع هي آهي:
مون ڏٺي رفتارِ دوران هر طرح،
هن جي حرڪت ناهه يڪ سان هر طرح.
ساقيا بندهه نوازي ڪري سگهو،
آهيان خادم به دل جان هر طرح (1).
ساقي جو ڪيترو ڪلام الوحيد، توحيد ۽ الحق (سکر) ۾ به شايع ٿيندو هو. هن هڪ مخمس ڪريما نالي لکيو هو جنهن جو ڪجهه حصو الحق ۾ شايع ٿيو هو. هن اقبال جي ”فرياد امت“ جو سنڌي ۾ ترجمو ڪيو هو جيڪو سندس وفات کان پوءِ الوحيد 16 جون 1929ع ۾ شايع ٿيو هو. ساقي گهڻو وقت ڪراچي ۾ کڏي ۾ مريدن وٽ گذاريندو هو. شيخ عبدالله، زمان شاهه ۽ سندس شاعري جي تعريف هنن لفظن ۾ ٿو ڪري، ”شعر و شاعري جي ميلان زمان شاهه ٺٽوي جي مجلس تائين پهچايو، سندس گفتگو بذله سنجي ۽ نڪته آفريني جي گلن کان سدا بهار هوندي هئي، سندس ڪلام نهايت رنگين ۽ مرصع هو“ (2).
ساقي جي زندگي زياده تر تنگدستي ۾ گذري، جنهن ڪري ڪيترن وقتن تي هن پنهنجن بزرگن جا جمع ٿيل قيمتي مسودهه به ڏئي ڇڏيا جن مان ڪجهه مولوي دين محمد وفائي ورتا هئا. ساقي ايام جواني ۾ دنيا جي ميڪدهه مان تهي دست هليو ويو. سندس وفات تي ”ساقي جي ياد“ ۾ شيخ عبدالله عبد هڪ پرسوز نظم لکيو هو، جنهن جا ٻه شعر هي آهن:
اي زمان شاهه تنهنجي رحلت ٿيو سخن سنجي جو موت
سنڌ

ڏاهپ ۽ ڏات جي ديوي انهي هما پکيءَ جهڙي آهي جيڪا جنهن جي مٿان گذري يا انهي تي ڇپر ٿئي ته قسمت جا قيمتي دروازا انهي جي مٿان کلي پوندا آهن، ڪيترا ماڻهو ته اهڙا ڀاڳوند هوندا آهن جن کي ڌڻي تعاليٰ ڄڻ هڪ خاص وقت تي ٺاهيو هجي، جنهن کي پنهنجي قدرت جي مڙني نعمتن سان مالا مال به ڪيو هجي.انهي مهان ۽ محب ۽ انمول ماڻهن مان هڪ نالو وڏي شاعر، ڀلوڙ انسان غلام محمد “در” منگي جو به آهي، ڇا ڪمال جي شخصيت هئي، تمام حسين، سهڻو مردانه وجاهت پنهنجي جاءِ تي پر حسن ۾ اهڙو سرس جو دل چاهي ته ويٺو کيس ڏسجي، سندس جواني جي دور ۾ هندستاني فلمن جو هيرو راجڪپور عروج تي هو، غلام محمد “در” به راجڪپور کان گهڻو متاثر هو، سندس انداز اٿڻ ويهڻ اهڙو ڄڻ جهڙو راجڪپور پر هڪ ڳالهه اها ته هو راج ڪپور کان سوين ڀيرا سهڻو هو. اهو قدرت جو ڪمال چئجي يا اتفاق ته غلام محمد “در” جهڙو سونهن ۾ سرس هو تهڙو بلند اخلاق، سڀاءُ ۽ انتهائي شانائتو ۽ شاندار ڪچهري جو ڪوڏيو هو، پنجاهه يا سٺ واري ڏهاڪي ۾ هر انهي ماڻهو کي لئه لست وارو سمجهيو ويندوهو جيڪو هڪ ته ڪچهري جو ڪوڏيو هجي ٻيو اوطاقي اهي ٻئي وصفون سندس سونهن جيان نمايان هيون، ڳوٺ پيارو خان آرائين تعلقو دادو، ضلعو دادو ڪچي ۽ پڪي جي اهڙي سنگم تي ۽ انتهائي زرخيز مٽي تي واقع آهي اهو به هڪ اتفاق آهي ته غلام محمد “در” جي ڳوٺ جي ويجهو استاد بخاري ۽ حاڪم علي شاهه جهڙا سندس هم عصر ۽ پاڙيسري هئا ته ٻئي طرف الهه نواز رڪڻائي، جگر رڪڻائي، عبدالرحمان شاهه، اختر لڪياري ويجها هئا ته ٻئي طرف پيرل پرديسي، وفا ناٿن شاهي، اڪرم ٻورڙائي ۽ درياهه جي ٻئي پاسي راشد مورائي جهڙا نه صرف سندس هم عصر هئا پر ويجها ۽ گهٽا دوست به هئا، جنهن جو هڪ سبب سندس تعليم کاتي ۾ استاد هئڻ هو، ٽيون سبب اهو ته هو ان وقت دادو تعلقي ۾ اسٽيج ڊرامن جو عروج هو جنهن ۾ استاد بخاري، الهنواز رڪڻائي، غلام محمد “در” فتح محمد پنهور، دادن ڀنڊ، عظيم کوکر، سرتاج آرٽ سرڪل جي نالي سان اسٽيج ڊرامه ڪندا هئا، انهن بلند پايه ڊرامن جون ڪهاڻيون استاد بخاري، حاڪم علي شاهه، سرتاج لڪياري ۽ غلام محمد “در” لکندا هئا، انهي دور ۾ پلي بيڪ سنگر جو رواج نه هو، هيرو، سائيڊ هيرو، هيروئن اسٽيج تي سڌو سنئون گانا ڳائيندا هئا ۽ اسٽيج تي پويان ساز وڄندا هئا، اها تمام گهٽ ماڻهن کي خبر آهي ته استاد بخاري، الهنواز رڪڻائي، غلام محمد “در” ۽ حاڪم علي شاهه بنيادي طور تي گلوڪار هئا بعد ۾ شاعر روشناس ٿيا.استاد بخاري سازندو به هو، ڍولڪ، طبلو۽ باجو وڄائيندو هو، اهڙي طرح غلام محمد “در” به ڍولڪ نواز هو، حاڪم علي شاهه به باجو ۽ ڍولڪ وڄائيندو هو، الهنواز رڪڻائي به ڍولڪ ۽ باجو وڄائيندو هو، اهو ئي سبب آهي ته جڏهن انهن دوستن گڏيل طور شاعري ۾ پير پاتو ته اهي هڪ ئي وقت علم عروض جا ماهر، ٻولي جا وينجهار ته سازندا ۽ موسيقار به هئا، انهي ڪري جڏهن توهان استاد بخاري، الهنواز رڪڻائي ۽ غلام محمد “در” جي شاعري پڙهندا ته اها موسيقي سان لبريز ملندي، اهو صرف ڪو حسن اتفاق نه آهي پر اها سندس سالن جي محنت ۽ سخت رياضت جو نتيجو هئي، استاد بخاري، الهنواز رڪڻائي، کاٻي ۽ ساڄي پاسي هئا جڏهن ته غلام محمد “در” جو ڳوٺ انهن جي ڳوٺن جي وچ تي هوندو هو، اڪثرٽئين شاعر موسيقار، گلوڪار ۽ سازندا دوست گڏجي ڪچهري ڪندا هئا ته ڪيترائي پهر گذري ويندا هئا.استاد بخاري بعد ۾ پروفيسر ٿي رٽائرڊ ٿيو پر غلام محمد “در” ۽ الهنواز رڪڻائي پرائمري استاد رهيا، استاد بخاري، غلام محمد “در” ۽ الهنواز رڪڻائي جو هڪ ٻيو سبب به روز ملڻ جو بهانو هو، اهو هو والي بال راند کيڏڻ، ٽئي ڄڻا والي بال راند جا ڀلوڙ رانديگر هئا، هڪ خوبي اها به وٽن هئي ته سڀ ڏاڍا خوشخط هئا، غلام محمد “در” جي خطاطي ۾ دادو ضلعي ۾ گهڻو مشهور هو.غلام محمد “در” جڏهن ڳائيندو هو ته سندس آواز پري پري تائين ويندو هو ۽ پري ويٺل به آساني سان ٻڌي سگهندو هو، اها به ڳالهه هتي چوڻ چاهيندس ته استاد بخاري، حاڪم علي شاهه، غلام محمد “در” منگي ۽ الهنوازرڪڻائي بهترين گلوڪار هئڻ باوجود ڪڏهن به گلوڪاري وارو ڌنڌو اختيار نه ڪيو.انهي سڀني خوبين جي باوجود استاد بخاري، غلام محمد “در” منگي ۽ الهنواز رڪڻائي جي شهرت جو سبب صرف ۽ صرف شاعري ئي ٿي، اڄ به ٽنهي دوستن کي سنڌ شاعر طور سڃاڻي ٿي. غلام محمد “در” بحيثيت شاعر علم عروض جو پختو شاعر هو، سندس شاعري جي شروعات 1960ع ڌاري ٿي، استاد بخاري ۽ الهنواز رڪڻائي هڪ ٻئي جي شاعري جي اصلاح پاڻ ئي ڪندا هئا، سندس شاعري ۾ ڪو نمايان استاد نه هو پراستاد بخاري جي مشوري تي غلام محمد “در” منگي شاعري جي اصلاح ان وقت جي وڏي شاعر محسن ڪڪڙائي کان حاصل ڪئي، محسن ڪڪڙائي اسٽيج جو بادشاهه شاعر هو، جڏهن اسٽيج تي شعر پڙهندو هو ته محفل کي جهومائي ڇڏيندو هو، اها ساڳئي اسٽيج جي شهنشاهه هئڻ واري حيثيت غلام محمد “در” منگي ۾ به هئي پر هن جي نمايه خاصيت اها هئي ته هو پنهنجو شعر ترنم سان پڙهندو هو ته محفل کي جهومائي ڇڏيندو هو، ان وقت وڏا وڏا مشاعرا ٿيندا هئا، هڪڙا بزم طالب الموليٰ جا پيربخش ميربحر ۾ ٻيا دادو شهر ۾ ۽ ٽيون خيرپور ناٿن شاهه ۾، انهي چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه آهي ته غلام محمد “در” جي هم عصر شاعرن وارو دور دادو ضلعي ۾ شاعري جو سونهري دورليکيو وڃي ٿو.غلام محمد “در” منگي جي پيدائش 4 اپريل 1947ع ڳوٺ پيارو خان آرائين ۾ محمد صالح منگي جي گهر ۾ ٿي. غلام محمد در جي شاعري جو پهريون مجموعو “عشق آدرش” 1975ع ۾ شايع ٿيو، وقت ۽ حالتن سبب باقي مواد وڏي تعداد ۾ اڻ ڇپيل حالت ۾ موجود آهي، غلام محمد “در” جي دوستن جو حلقو گهڻو وسيح هو جن ۾ حافظ احسن چنه، احمد خان مدهوش، پيرل پرديسي سيتائي، سومرو سودائي، احمد مجتبيٰ غالب ملڪاڻي، محمد عثمان ميمڻ، ماستر شجاع سخيراڻي، منظور سخيراڻي، غلامون ميراثي، مائي هدايت ميراسڻ، غلام قادر کهرو، عبدالله اثر چانڊيو، امام الدين ضامن، احمد خان آصف مصراڻي، ميرل جويو، آثم ناٿن شاهي سميت وسيح تعداد ۾ هو، اولاد جي پڙهائي خاطر ڳوٺ پيارو خان آرائين مان لڏي 1978ع ۾ دادو لڏي آيو پر ڪجهه عرصي کانپوءِ حيدرآباد لڏي آيو، عمر جي آخري وقت ۾ حڪمت جو ڌنڌو اختيار ڪيائين، ڊاڪٽر قادر مگسي سان ويجهڙائپ هئڻ ڪري انهي جي پارٽي لاءِ به گهڻو ڪم ڪيائين، هي نهايت پيارو خوش خلق ۽ خوش شڪل انسان 65 سالن جي ڄمار ۾ مئي 2012ع ۾ حيدرآباد ۾ وفات ڪري ويو.