علام آءِ . آءِ قاضي جي سوانح ۽ خدمتن جو خاڪو ڪرانالاجي جي روشني ۾ .
ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ
تعارف. علامه آءِ . آءِ . قاضي اسان جي ڏيھ جو ڏاهو انسان هو . هن پنهنجي حياتيءَ جو هڪ هڪ پل علم کي عام ڪرڻ ۾ صرف ڪيو . سندس انهي امر ڪهاڻي جي ابتدا “مبلغ” جي صورت ۾ ٿي ۽ پڄاڻي “معلم” جي حيثيت سان ٿي .
سنڌ جي وڏن انسانن جيان پاڻ سچو سيلائي پڻ هئو . کين ديس پرديس گهمڻ ۽ ڏسڻ جو موقعو مليو . انهيءَ حوالي سان سنڌ ۽ انگلينڊ کي خوب ڏٺائون . هنن ئي ملڪن ۾ رهيا ، پڙهيا ۽ پاڙهيائون . درس وتدريس جي سلسلي ۾ پهريون “تعليم ڌارين لاءِ” جي اصول کي قائم ڪندي ، لنڊن ۾ تبليغ جو مرڪز قائم ڪيائون ، سندن انهي جذبي جو محرڪ برنارڊشا جي تحرير بڻيو . وري سنڌ جي حالتن کين انهي ڳالهه تي مجبور ڪيو ته پاڻ خاص طور ته مسلمانن ۾ ديني ۽ دينوي تعليم کي عام ڪن . سندن انهي سوچ پٺيان سنڌي عوام جي غربت ۽ جهالت ، مٿيئن طبقي جي بي حسي ۽ حڪمران طبقي جي پرماريت اهم ڪارڻ ٿيا . علامه مرحوم علم کي علم ڪرڻ لاءِ سنڌ جي هلنديءَ پڄنديءَ وارن ۾ اميدون رکيون . اتان موٽ نه ملڻ تي سنڌ مدرسي ۾ ملازمت ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائون . هتي به ڪجهه نه ٿيو ته پنهنجي گهر ۾ خانگي طور تي تعليم ڏيڻ شروع ڪيائون ۽ ائين مايوس ٿيڻ بدران هر موقعي کي غنيمت ڄاڻي علم کي عام ڪندا رهيا . پر جڏهن کين سنڌ يونيورسٽيءَ جهڙو ادارو مليو ته پنهنجي محبت ۽ محنت ، لياقت ۽ صلاحيت جي پالوٽ ڪري ڏيکاريائون .
علامه مرحوم “مبلغ” ۽ “معلم” جي حيثيت ۾ ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو . ليڪن سندن نجي زندگيءَ تي ڪنهن قلم نه کنيو آهي . پاڻ ڪيتريون شاديون ڪيائون؟ “ايلسا قاضي” جو داستان سنڌ جي ٻين رومانوي داستانن سان ڪهڙي هڪ جهڙائي رکي ٿو؟ هن اهم سوالن تي ته اڃا تفصيل سان روشني وجهڻ جي ضرورت آهي .
علامه مرحوم اهل علم کان سواءِ اهل قلم پڻ هو . سندن ڪتابن ۽ مقالن کان سواءِ اڻ ڳڻين خطن ۽ خطبن جو خزانو اڃا عوام جي اڳيان ڪونه آيو آهي . پاڻ ڪنهن ڪنهن ڏانهن “قرب ناما” موڪليائون ۽ ڪيتريون جمعن تي نمازون پڙهائي خطبا ڏنائون؟ محققن کي اها معلومات پڻ گڏ ڪرڻي آهي . خوش قسمتي سان انهي معلومات جا ذريعا ۽ وسيلا اڃا موجود ۽ محفوظ آهن ان کان سواءِ پاڻ جن ادارن ۾ تعليم حاصل ڪيائون اهو رڪارڊ پڻ موجود آهي. “سنڌ يونيورسٽيءَ” جي رڪارڊ مان سندن علم کي عام ڪرڻ جون اهم ڪوششون نمايان ڪري سگهجن ٿيون . اهو سمورو ڪم منظم تحقيق کان سواءِ ڪري نه ٿو سگهجي .
اميد ته انهي ڏس ۾ “علامه آءِ . آءِ . قاضي ميموريل ڪاميٽي” پاڻ ملهائيندي .
هن موقعي تي جڏهن “پاڪستان اسٽڊي سينٽر” سنڌ يونيورسٽيءَ جي باني ۽ محسن جي ياد رکي تازي ڪرڻ لاءِ سيمينار سڏائڻ جو فيصلو ڪيو ته انهي سلسلي ۾ 20 مارچ 1989 ع تي پاڪستان اسٽڊي سينٽر جي ڊائريڪٽر ۽ سيمينار ڪاميٽيءَ جي ڪنوينر محترم پروفيسر ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل حڪم ڪيو ته سيمينار ڪاميٽيءَ جي سيڪريٽريءَ جي حيثيت ۾ ٻانهن ٻيلي ٿي ڪم ۾ هٿ ونڊايان . محترم پروفيسر ڊاڪٽر عبدالغفار جوڻيجي ۽ اسان ٻنهي کي گڏجي سيمينار ، ان جي پبلسٽي ۽ پلاننگ، سووينئر ان جي مواد جي ميڙي چونڊي ۽ ترتيب ، نمائش جي اهتمام کان وٺي اشتهارن جي حصول لاءِ ڏينهن رات هڪ ڪري ڪم ڪرڻو پيو . انهي مصروفيت دوران هڪ ڏينهن جي مهلت ملي ته پنهنجي ميڙي چونڊي کي اڳيان رکي هئي ڪرانالاجي تيار ڪئي اٿم ، جيڪا اڌوري ۽ اڻپوري هوندي به علامه مرحوم جي سوانح ۽ خدمتن جو خاڪو پيش ڪري ٿي . انشا الله تعالي مٿي ذڪر ڪيل علامه مرحوم جي سوانح ۽ خدمتن جي ٻين پهلوئن تي پڻ هن کان پوءِ تحقيق ڪري ، پڙهيندڙ اڳيان جامع ڪرانالاجي پيش ڪئي ويندي .
1886 (9 اپريل) علامه آءِ . آءِ . قاضي جي پاٽ ، ضلعي دادو ۾ ولادت ٿي .
1891 علامه مرحوم آخوند ميان عبدالعزيز وٽ ابتدائي تعليم وٺڻ شروع ڪئي .
1902 علامه مرحوم کي اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو علامه مرحوم صوفي فقيرن جي صحبت اختيار ڪئي . جن مان احمد فقير ٿيٻو خاص اهميت رکي ٿو .
1904 علامه مرحوم خانگي طرح سنڌي فائينل جي تياري ڪري ، امتحان ڏنو . هن امتحان ۾ فارسي زبان ۾ پهريون نمبر کنيائين .
1904 علامه آءِ . آءِ . قاضي ٻن مهينن لاءِ سنڌ مدرسي جي شاگرد ٿي رهيو .
انهي عرصي دوران پاڻ پرنسپال وائنس جي بنگلي جي هيٺئن حصي ۾ رهيو
1905 بمبئي يونيورسٽيءَ مان خانگي طرح مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين .
1906 اعلي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ علي ڳڙھ ڪاليج پڙهڻ ويو، پر ڪجهه عرصي بعد اتان واپس هليو آيو.
1907 اعلي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ انگلينڊ هليو ويو.
1909 علامه مرحوم لنڊن جي اسڪول آف اڪنامڪس ۾ داخلا ورتي ۽ ڊاڪٽر ڪئنن وٽ پڙهيو . ساڳي وقت ڪنگس ڪاليج ۾ ڊاڪٽر برائون وٽ نفسيات جي تعليم ورتي ۽ ڊاڪٽر آرنولڊ کان فلاسافي پڙهيو .
1910 علامه صاحب جي ملاقات ايلسا سان ٿي ۽ ساڻس شادي ڪيائين .
1911 علامه مرحوم“لنڪن ان” مان بار ايٽ لا جي ڊگري حاصل ڪئي ۽ ان بعد وطن واپس وريو .
1913 (16 مارچ) علامه مرحوم جي گهرڌياڻي ايلسا قاضي عيد جي موقعي تي پنهنجي سهري قاضي امام علي کي لنڊن مان عيد مبارڪون موڪليون .
1915 علامه مرحوم يورپ دورو ڪيو . انهي سفر دوران اٽلي ۽ جرمني پڻ ويا . پاڻ 1919 ع تائين ٻاهر رهيا .
1920 (ڊسمبر) “سنڌ زميندار” سکر اخبار ۾ علامه مرحوم جو “ڀائرو، جاڳو، پر براءِ خدا ڪر ٿورا موڙي” جي عنوان سان مضمون شايع ٿيو .
1921 ٽنڊي محمد خان ۾ ماجسٽريٽ مقرر ٿيا .
1922 (1 اپريل) علامه مرحوم خيرپور رياست ۾ ڊسٽرڪٽ ائنڊ سيشن جج مقرر ٿيو . پاڻ هن عهدي تان آگسٽ 1927ع ۾ دستبردار ٿيا .
1923 (نومبر) علامه مرحوم جي گهرڌياڻي مادام ايلسا قاضي خيرپور ۾ مير علي نواز نازجي هڪ غزل جو انگريزي ۾ منظوم ترجمو ڪيو .
1924 ع انگلينڊ جي پوئٽري سوسائٽي مخزن “دي پوئٽري رويو” ۾ علامه مرحوم “مشرقي شاعري” جي موضوع تي مقالو شايع ٿيو. هن مقالي جي قدردانيءَ طور کين سوسائٽيءَ جو نائب صدر مقرر ڪيو ويو ، جيڪو عهدو پورا پنجويهه سال ماڻيائون .
1924 علامه آءِ . آءِ . قاضي جي ڪوشش سان خيرپور ۾“پوئري سوسائٽي” قائم ٿي جنهن کان پوءِ ان جون شاخون لاڙڪاڻي ۽ حيدرآباد ۾ به قائم ٿيون .
1925 (28 جون) مير علي نواز خان لاهور جي اقبال بيگ عرف بالي سان شادي ڪئي . محترمه ايلسا قاضي ۽ بالي جي وچ ۾ دوستيءَ وارو رشتو قائم ٿيو .
1925 (11 سيپٽمبر) “پوئٽري سوسائٽي” جي حيدرآباد شاخ جي گڏجاڻي شمس العلماءَ مرزا قليچ بيگ جي صدارت هيٺ ٿي جنهن ۾ علامه مرحوم ۽ سندس گهرڌياڻي شرڪت ڪئي .
1926 ( 23 اپريل) پوئٽري سوسائٽي لاڙڪاڻه شاخ طرفان مشاعرو ٿيو جنهن ۾ شمس العلماءَ قليچ بيگ، علامه مرحوم ۽ سندس گهرڌياڻي شرڪت ڪئي.
1926 کين خيرپور رياست جي ايزيڪيٽو ڪائونسل جو هوم ميمبر مقرر ڪيو ويو .
1927 علامه آءِ . آءِ قاضي ۽ مير علي نواز خان ناز جي وچ ۾ پوليس ناظم شيخ حفيظ الله غلط فهميون پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي . جنهن جي نتيجي ۾ کيس پنهنجي نوڪريءَ مان هٿ ڌوئڻا پيا .
1927 (31- آگسٽ) علامه صاحب خيرپور رياست جي نوڪري تان دست بردار ٿيو . پاڻ اتي ڊسٽرڪٽ ائنڊ سيش جج کان سواءِ رياست جي ڪائونسل جا هوم ميمبر پڻ هئا .
1927 علامه مرحوم انگلينڊ جو دورو ڪيو هن دوري دوران “دي فلاسافر” رسالي ۾ ڪنهن محترمه جو “فلسفي ڪير آهي” جي عنوان سان شايع ٿيل مضمون پڙهيائون جنهن تي پوءِ تنقيد ڪيائين .
1927 علامه مرحوم لنڊن ۾ اسلامي تبليغ جو ڪم شروع ڪيو ۽ ان سلسلي ۾ ايسٽ اينڊ ۾ هڪ مرڪز کوليائين . هن مرڪز ۾ لڳاتار ٻه سال ڪم ڪيائين .
1928 لنڊن اسڪول آف اورينٽل اسٽڊيز ۾ استاد ۽ ممتحن جي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏنائين.
1928 فلاسافيڪل سوسائٽي انگلينڊ جي مخزن “دي فلاسافر” جي جولاءِ ، سيپٽمبر پرچي ۾
“فلاسافرڪير آهي؟ ” جي عنوان سان تنقيدي خط شايع ٿيو . هن خط جي بنياد تي ئي کين فلاسافيڪل سوسائٽيءَ صوفيا ۾ ٻيهر شايع ڪيو ويو .
1929 (1- جنوري) علامه مرحوم مختلف سنڌي اڳواڻن ڏانهن نئين سال جون مبارڪون موڪليون .
1929 (13-مارچ) علامه مرحوم رمضان شريف جي عيد ملهائي ۽ انهيءَ موقعي تي خطن ذريعي پنهنجي دوستن احبابن کي عيد مبارڪون موڪليون .
1929 (20 مئي) علامه مرحوم پنهنجي وطن ۾ حج جي عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي پنهنجن دوستن احبابن کي خطن ذريعي عيد مبارڪون موڪليون.
1929 حيدرآباد ۾ وڪالت شروع ڪيائون ۽ کين حيدرآباد ضلعي جو پبلڪ پراسيڪيوٽر مقرر ڪيو ويو.
1929 (1 جولاءِ) ڪراچي جي ٿياسافيڪل هال ۾ “ڪردار” جي موضوع تي علامه مرحوم ليڪچر ڏنو .
1929 (18 آگسٽ) “دي سنڌ هيرالڊ” جي “پيغمبر نمبر” ۾ علامه مرحوم جو “ڪردار” جي موضوع سان ليڪچر شايع ٿيو . جيڪو پاڻ هن کان اڳ ٿياسافيڪل سوسائٽي ۾ ڏئي چڪا هئا .
1929 ( 5- سيپٽمبر) علامه مرحوم ڪراچيءَ ۾ وڪٽوريا روڊ جي بنگلي نمبر 4 ۾ رهيو .
1929 ( 6- سيپٽمبر) ڊي . جي سنڌ ڪاليج ۾ ڪلچرل شو ٿيو . جنهن جي صدارت علامه مرحوم جي گهرڌياڻي صدر ايلسا قاضي ڪئي .
1929 ( آڪٽوبر) سنڌ جي فرقيوارنه ماحول ۽ حالتن تي علامه مرحوم ڏکوئجي مسئلي جي حل لاءِ ويچارڻ شروع ڪيو ، ۽ خاص طور تي انهيءَ ڳالهه تي توجهه ڏنائين ته ڪنهن نه ڪنهن طرح سنڌي مسلمان مطالعي ، مشاهدي ۽ تجربي جي بنياد تي پاڻ کي ڪارائتو انسان بڻائي حالتن جو مقابلو ڪري .
1929 ( 5- آڪٽوبر) “سنڌ هيرالڊ” جي هن پرچي ۾ ايڊيٽر هندو مسلم فرقيواريت کي هوا ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي . اها ڳالهه علامه مرحوم کي پسند نه آئي جنهن جو اظهار پنهنجي خط وڪتابت ۾ ڪيائون .
1929 ( 7- آڪٽومبر) علامه مرحوم سيد غلام مرتضي شاھ سنائي ڏي خط لکي کيس “پرائمر آف پاليٽڪس” ڪتاب پڙهڻ جو تاڪيد ڪيو ۽ سندس توجهه “ سنڌ هيرالڊ جي 5 – آڪٽوبر واري پرچي ۾ شايع ٿيل مسلمان ڪارڪن بابت رمارڪ طرف ڇڪرايو علامه مرحوم انهي ڏينهن تي ڪراچي ۾ قيام پذير هئو .
1929 ( 17- ڊسمبر) علامه مرحوم جو حيدرآباد ڪئنٽونمينٽ واري بنگلي نمبر 4 ۾ قيام پذير هئڻ جو پتو پئي ٿو . انهي تاريخ تي پاڻ خط وڪتابت پڻ ڪيائون .
1929 ( 26- ڊسمبر) علامه مرحوم حيدرآباد مان مختلف سنڌي اڳواڻن سان خط وڪتابت ڪئي ۽ سندن توجهه سنڌي عوام جي غربت ۽ جهالت طرف ڇڪرايو . هن خط لکڻ کان اڳ ڪيترا دفعا پاڻ آس پاس جي ڳوٺن ۾ ويندو رهيو ۽ حالتن کي ڏسندو عوام سان ملندو رهيو .انهيءَ تاريخ تي لکيل خط ۾ پئسن گوئي ڪري ٿو جيڪڏهن حالتون نه بدلايون ويون ته ويهن سالن اندر تباھ ڪن نتيجو نڪرندو .
1930 ( 13 فيبروري) اڍائي مهينن کان غربت ۽ جهالت واريون حالتون ڏسي ، سنڌي مسلمان ڌن –ڌڻي ۽ اڳواڻ طبقي جي بي بسي کي محسوس ڪري علامه مرحوم هفتيوار اخبار ڪڍڻ جو خيال ڪري چڪو هو .انهيءَ سلسلي ۾ هن تاريخ تي حيدرآباد مان ڪن ماڻهن سان خط وڪتابت ڪيائين .
1930 ( 3- مارچ) علامه مرحوم رمضان شريف جي عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي پنهنجن دوستن احبابن کي پڻ خطن ذريعي عيد مبارڪون ڏنيون .
1930 (14 – اپريل) همشيره جي نياڻيءَ جي بيمار ٿي پوڻ ڪري علامه مرحوم جن حيدرآباد ۾ ئي موجود رهيا . اتي کين معلوم ٿيو ته سنڌ جو ڪمشنر “ينگ ڪرشچن ائسوسيئيشن” جي سرپرستي ڪري ٿو . کين احساس ۽ خيال پيدا ٿيو ته جيڪڏهن مسلمانن طرفان کيس سرپرستيءَ جو سڏ ڏنو وڃي ۽ شايد هو قبول نه به ڪري مسلمانن جي اهڙي نڌڻڪائي کيس خط وڪتابت ذريعي حال اورڻ تي مجبور ڪيو .
1930 ( 10 مئي) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي پنهنجن دوستن احبابن کي خطن ذريعي عيد مبارڪون موڪليون .
1930 ( 30 – سيپٽمبر) ڪراچي ۾ محمد علي جناح کي دعوت ڏئي سنڌي مسلمان اڳواڻ سان “سنڌ جي بمبئي کان علحدگي” واري مسئلي تي خيالن جي ڏي وٺ ڪئي . هي گڏجاڻي سيد غلام مرتضي شاھ جي بنگلي تي ٿي ، جنهن ۾ علامه مرحوم پڻ شرڪت ڪئي .
1930 (21- نومبر) ڪراچيءَ ۾ سنڌي مسلمان اڳواڻن ۽ دانشورن جي گڏجاڻي ٿي ته جيئن انگريزي اخبار جي اجرا لاءِ سوچ ويچار ڪري سگهجي ، علامه مرحوم هن گڏجاڻي ۾ شرڪت ڪئي .
1930 (ڊسمبر) جنگشاهيءَ “اڪبر آشرم” ٺاهڻ لاءِ ڪوشش ڪئي ۽ ان سلسلي ۾ علامه مرحوم جي رهبري حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين .
1931 ( 1 جنوري) نئين سال جي موقعي تي علامه مرحوم سنڌ جي ڪيترن ئي اڳواڻن کي خطن ذريعي نئين سال جون مبارڪون موڪليون .
1931 ( 5- جنوري) ريلوي ذريعي علامه حيدرآباد کان دادو ويا ۽ انهيءَ ڏينهن وري اتان واپس ٿيا . لڪي ڀڳي ٽوڙي جي پر لطف نظاري کين متاثر ڪيو ، جنهن جو اظهار خط و ڪتابت ۾ ڪيائون .
1931 ( 7 جنوري) علامه مرحوم نئين سال جي موقعي تي جن ماڻهن کي مبارڪون موڪليون هيون ، تن جي کين موٽ نه ملي ، ان ڪري خطن ذريعي موٽ نه ڏيڻ واري ڳالهه تي تعجب جو اظهار ڪيائون سنڌي مسلمان سياستدانن کي “سياسي علم” حاصل ڪرڻ ۽ وڌيڪ مطالعي ڪرڻ لاءِ جيڪا اڳ ۾ علمي ۽ قلمي تحريڪ هلائي چڪا هئا . ان سلسلي ۾ محترم جي . ايم سيد ڏانهن “روم جي مختصر تاريخ” ۽ افلاطون جو “ريپبلڪ” ڪتاب موڪلي ڏنائون .
1931 ( 9- فيبروري) علامه مرحوم طرفان اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل خط مان معلوم ٿئي ٿو ته پاڻ ڪو رسالو جاري ڪيو هيائون . جنهن جا فقط ٽي پرچا نڪري سگهيا . هن خط جي پڄاڻي ۾ لکن ٿا ته “افسوس اهو اٿم ته مونکي سنڌي مسلمانن جي ٻڏندڙ قوم جي بچائڻ لاءِ ڪو رستو ڏسڻ نه ٿو اچي ڪاش هي وڏا زميندار سندن ذاتي مفاد کي ڪجهه پاسيرو رکي ، قوم لاءِ ڪجهه ڪندا .”
1931 ( 20- فيبروري) علامه مرحوم رمضان شريف جي عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي پنهنجن دوستن احبابن کي خطن ذريعي عيد مبارڪون ڏنيون .
1931 (20 – فيبروري) معلوم ٿئي ٿو ته علامه مرحوم شاھ لطيف جي ڪلام جو تفصيلي مطالعو ڪري رهيو هو . ان ڪري خط وڪتابت ۾ پڻ لطيف سائين جا بيت حوالن ۾ شاهدن طور ڏيڻ شروع ڪيائين اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل هڪ خط ۾ راءِ قائم ڪئي اٿن ته ساڌو وسواڻي کي هندو موٽ ڏئي رهيا آهن ، مگر هو پاڻ جيڪڏهن اهڙي ريت تعليم ۽ تبليغ جو ڪم شروع ڪندو ته کين مسلمانن وٽان اهڙي موٽ نه ملندي .
1931 (مارچ) مهيني جي آخري هفتي ۾ علامه مرحوم جن سنڌ مان پرڏيهه لاءِ روانا ٿي ويا .
1931 (31 – مارچ) علامه مرحوم انگلينڊ ڏانهن ويندي سيئز واھ پهتو . جتان پڻ سنڌ جي اڳواڻن مان ڪن خاص اڳواڻن سان خط وڪتابت ڪيائين .
1931 (29 – اپريل) علامه مرحوم حج عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي خطن ذريعي پنهنجن دوستن احبابن کي عيد مبارڪون موڪليون .
1931 (مئي) مئي جي شروعات تاريخن ۾ علامه مرحوم لنڊن پهچي ويو . جتي اولڊ براڊ اسٽريٽ اي . سي جي گهر نمبر 22 ۾ رهيو .
1931 (14 – مئي ) علامه مرحوم خط لکي اها خواهش ظاهر ڪئي ته هن ۾ جيڪڏهن کين تبليغي ۽ تعليمي مرڪز قائم ڪرڻ ۾ مدد ڏني وڃي ته هو انهيءَ مقصد لاءِ وطن واپس موٽڻ لاءِ تيار آهي . پر پاڻ اها راءِ قائم ڪري چڪا هئا ته ٿيا سافسٽن سان گڏجي اهڙو ڪم نه ڪندا ڇو ته اهي پنهنجي نظريئي کي هڪ نئون قومي ۽ دستوري فرقو بنائڻ گهرن ٿا .
1931 (15 – مئي ) علامه مرحوم ڄيٺل پرسرام جي انهي تجويز جي مخالفت ڪئي ته سنڌي صورتخطيءَ کي اهميت ڏيڻ نه گهرجي . علامه مرحوم راءِ ڏني ته لفظن جي صورتخطي بدلائڻ سان انهن جي معني بدلجي ويندي .
1931 (21 – مئي ) علامه مرحوم انگلينڊ مان خط لکي سيد غلام مرتضي شاھ کي پنهنجي انهي خواهش کان ٻيهر تفصيل سان ٻڌائڻ گهريو ته پاڻ سن ۾ جيڪو تدريسي ۽ تبليغي مرڪز قائم ڪرڻ گهري ٿو . ان جو سيد صاحب جي مصروفيتن ۽ مالي ذريعن تي اثر نه پوندو
1931 ( 13 – آگسٽ) علامه مرحوم انگلينڊ مان سيد غلام مرتضي سنائي ڏي خط لکي اڳ ۾ 21 جولاءِ واري خط جي موٽ موڪلڻ جو تاڪيد ڪيو .
1931 ( 9- سپٽمبر) علامه مرحوم انگلينڊ مان سيد غلام مرتضي سنائي ڏي خط لکي يادگيري ڏياري ته هن وٽان کيس 21 جولاءِ واري خط جي جوڳي موٽ نه ملي آهي ، ان ڪري کيس ٻڌايو وڃي ته شاھ صاحب پنهنجي ڪيل وعدي تي قائم آهي يا نه ؟ شاھ صاحب اهو وعدو ڪيو ته علامه مرحوم کي سن ۾ تعليمي ۽ تبليغي تربيتي مرڪز قائم ڪرڻ ۾ مدد ڪندو .
1931 ( 9- آڪٽوبر) علامه مرحوم انگلينڊ ۾ مطالعي ۽ غور فڪر ۾ مصروف رهيو ، ان جي جهلڪ سندس اڄوڪي تاريخ تي لکيل خط مان ملي ٿي . جنهن ۾ “گرنٿ” ۽ قرآن شريف مان حوالا ڏنا اٿن . سيد غلام مرتضي ڏانهن لکيل اڄوڪي خط جي پڄاڻي هنن لفظن سان ڪري ٿو ته “مسلمان زميندار هر سال جيترو پيسو وڪيلن جي فين تي خرچ ڪري ٿو . ان مان وڏو ڪاليج هلي سگهي ٿو.
1931 ( 2 – ڊسمبر) برطانيه جي وزيراعظم سنڌ کي جدا صوبي بنائڻ جو اعلان ڪيو علامه مرحوم اڄوڪي تاريخ تي سنڌ جي ڪيترن اڳواڻن ڏي خط لکي نئين صوبي جي مستقبل ۾ تعمير ۽ هندو مسلم اتحاد جي مسئلن تي سندن خيال معلوم ڪرڻ گهريا .
1932 لنڊن جي اسڪول آف لينگويجز ۾ شيخ گوما ۽ پروفيسر ڊاڪٽر ٽريٽن کان عربي ٻولي جي سکيا ورتائون .
1932 (27- جنوري) علامه مرحوم جي گهرڌياڻي مدرايلسا قاضي سيد غلام مرتضي شاھ ڏي خط لکي انهي ڳالهه تي خوشيءَ جو اظهار ڪيو ته “حڪمت مرڪز” جو قيام ۽ وطن واپسي جو بندوبست ٿي رهيو آهي .
1932 ( 9- فيبروري) علامه مرحوم رمضان شريف جي عيد ملهائي ۽ ان موقعي تي خطن ذريعي پنهنجي دوستن احبابن کي عيد مبارڪون موڪليون.
1932 ( 12- اپريل) مدر ايلسا قاضي سيد غلام مرتضي شاھ ڏي خط لکيو ، جنهن جي پڄاڻي هنن لفظن سان ٿئي ٿي “مون کي آرام ، شانتي، شعر ۽ دائميت جي حصول جي ضرورت آهي . مون کي هتي جي ڊانسنگ هالن جي جازي پيازن کان ڳوٺاڻي نار جو آواز وڌيڪ پسند ايندو.
1932 ( 12- اپريل) علامه مرحوم جي گهرڌياڻي مدر ايلسا قاضي لنڊن مان اي . ڪي. بروهيءَ کي خط لکيو جنهن ۾ فارسي بيت ته “ڪئين گل مٽيءَ کي خوشبو پهچائي ٿو” جي تشريح ڪئي.
1932 ( 17- اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ انهيءَ موقعي تي پنهنجي دوستن احبابن کي خطن ذريعي عيد مبارڪون موڪليون .
1932 ( 27- اپريل) علامه مرحوم انگلينڊ مان خط لکي سيد غلام مرتضي شاھ کي ٻڌايو ته هو ٻه ٽي مهينا ترسي پوءِ وطن واپس ٿيندا . انهيءَ خط ۾ ڄيٺل پرسرام جي جيل پوڻ تي کيس خراج تحسين ڏيندي افسوس جو اظهار ڪيو اٿس ته سنڌ جا مسلمان اهڙي قرباني ڏيڻ کان به ڪيٻائين ٿا .
1932 ( 22- آگسٽ) علامه انگلينڊ مان سيد غلام مرتضي شاھ ڏي خط لکي اها شڪايت ڪئي ته کين سندن خطن جي موٽ نه ٿي ملي . حاتم علوي ۽ شاھ صاحب کيس جواب نه ٿو ڏئي .
1932 ( 6- آڪٽوبر) ائين ٿو محسوس ٿئي ته علامه آءِ . آءِ . قاضي وطن واسين جي اڳواڻن جي سرد مهري ڏسي پنهنجي وقت کي انتظار ۾ وڃائڻ بدران ، انگلينڊ ۾ رهي تبليغ تربيت ۽ تدريس جو ڪم شروع ڪرڻ جو فيصلو ڪري چڪو هو . اهڙي تاثر هن تاريخ سيد غلام مرتضي شاھ ڏانهن لکيل خط مان ملي ٿيو .
1933 علامه مرحوم پنهنجي گهرڌياڻي سان گڏ انگريزي ۾ “ايڊوينچر آف دي برائون گرل ان سرچ آف هر گاڊ” لکيائون . دراصل برنارڊ شاجي هڪ ڪتاب جو رد هو .
1933 انگلينڊ ۾ “جميعت المسلمين” جو پايو وڌائون ۽ اتي اسلامي تبليغ شروع ڪيائون .
1933 ( 28- جنوري) علامه مرحوم رمضان شريف جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن کي احبابن عيد مبارڪون ڏنيون .
1933 ( 6- اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن احبابن کي مبارڪون موڪليون .
1934 ( 5- جنوري) علامه مرحوم لنڊن ۾ جمعي جي نماز پڙهائي ۽ خطبو ڏنو ، ۽ پوءِ هر هڪ جمعي تي نماز پڙهائيندا ۽ خطبو ڏيندا رهيا . اهو سلسلو آڪٽوبر 1934 تائين هليو .
1934 ( 27- مارچ) علامه حج جي عيد لنڊن ۾ ملهائي ۽ ان موقعي تي وطن واسين مان ڪيترن ڄڻن کي عيد واڌايون موڪليائون .
1934 ( 21- جون) معلوم ٿئي ٿو ته علامه مرحوم لنڊن ۾ جاءِ مٽائي اولڊ براڊ اسٽريٽ جي گهر نمبر 28 ۾ رهڻ لڳو جتان هن تاريخ تي سيد غلام مرتضي شاھ ڏانهن خط لکيو اٿن ته “هاڻ اسان کي خط ڇو نه ٿو لکين؟” ڇا ، دنيا جا معمولي معاملا توکي اهڙو مشغول رکيو ويٺا آهن جو دوستن کي وساري ڇڏيو اٿئي .
1934 ( 6- آگسٽ) علامه آءِ . آءِ . قاضي انگلينڊ مان سيد غلام مرتضي شاھ ڏي خط لکيو ته جيڪڏهن تون وعدو ڪرين ، هڪ مسجد، هڪ خانقاھ ، هڪ ليڪچر روم ۽ پنجاھ شاگرد ميسر ڪري سگهين ته آئون سڀاڻي ئي ايڏانهن هليو اچان .هن مهيني جي آخري تاريخن ۾ پاڻ ولايت ڇڏي سنڌ ڏانهن روانا ٿيا .
1934 ( 5- ڊسمبر) علامه مرحوم سکر مان پنهنجي ساٿين سان خط وڪتابت ڪئي .
1935 (جنوري) علامه مرحوم ڪراچي پهتو ۽ برٽوروڊ جي گهر نمبر 934 ۾ رهائش پذير ٿيو .
1935 ( 7- جنوري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن کي مبارڪون موڪليون .
1935 ( 3-مارچ) علامه مرحوم جي ڪوشش سان ڪراچي ۾ “ انجمن تبليغ اسلام” جو اجلاس ٿيو .
1935 ( 16- مارچ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليائين .
1935 (اپريل) شِخ عبدالعزيز ڪتابن شايع ڪرائڻ جو خيال ڪري ، علامه مرحوم سان صلاح مشورو ڪيو ۽ کين پاڻ سان شريڪ ٿيڻ جي گذارش ڪئي .
1935 ( 30- جون) سيد غلام مرتضي شاھ جي ڪوشش سان ڪراچي ۾ سنڌي سياستدانن ، مدبرن ۽ دانشورن جي گڏجاڻي ٿي ۽ صوبي جي نئين انتظامي جوڙجڪ جي روشني ۾ نئين سياسي پارٽي ٺاهڻ لاءِ ويچار ڪيو ويو . هن گڏجاڻي ۾ علامه مرحوم پڻ شرڪت ڪئي .
1935 ( 28- ڊسمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ پنهنجي دوستن احبابن ڏانهن خطن ذريعي مبارڪون موڪليون .
1936 ( 5- مارچ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1936 ( 16- ڊسمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1937 ( 22- فيبروري) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1937 ( 17- اپريل) علامه مرحوم لنڊن ۾ ئي موجود هيو ۽ هن تاريخ تي سنڌ جي مختلف اڳواڻن ڏانهن خط لکيائون ، جن مان سيد غلام مرتضي شاھ ڏانهن لکيل خط پڻ هڪ آهي .
1937 ( 5- ڊسمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1938 هن سال جي شروعات ۾ علامه مرحوم لنڊن ڇڏي وطن واپس وريا .
1938 ( 11-فيبروري) پاڻ مسلم هاسٽل جي مسجد م جمعي جو خطبو ڏنائون ۽ ائين لڳاتار هر هڪ جمعي تي خطبو ڏيندا رهيا .
1938 ( 12 – فيبروري) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن عيد جو مبارڪون موڪليون .
1938 ( 3- مئي) علامه مرحوم جو ڪراچي ۾ رهڻ ثابت ٿئي ٿو ، پاڻ انهيءَ تاريخ تي خط وڪتابت ڪئي اٿائون معلوم ٿئي ٿو ته هن دفعي کين سنڌ مدرسي ۾ وائيس پرنسپال ٿيڻ جو خيال پيدا ٿيو ليڪن مدرسي بورڊ اها ڳالهه منظور نه ڪئي .
1938 (16- جون) “سنڌ مدرسه بورڊ” جي گڏجاڻي ٿي ، جنهن وائيس پرنسپال جي آسامي ڀرڻ لاءِ ويچار ڪيو ويو علامه مرحوم پڻ انهي آساميءَ لاءِ ڪوشش ڪئي هئي . ليڪن کين مايوس ڪيو ويو .
1938 ( 15- جولاءِ) سنڌ جا سياستدان ۽ اڳواڻ سنڌ اسيمبلي ۾ جيئن سياست جي مٽي پليد ڪري رهيا هئا ، انهن ڳالهين کان متاثر ٿي ، علامه مرحوم هڪ خط ۾ لکيو آهي اڳواڻ انهن هزارن ماڻهن کان بهتر ڪونه آهن جن کي هر سال 11 قلم هيٺ بند ڪيو وڃي ٿو .
1938 ( آگسٽ) “ دي مسلم اسٽوڊنٽ” ڪراچي جي پرچي ۾ سندن انهيءَ خطاب جو متن شايع ٿيو ، جيڪو پاڻ هن کان اڳ ڪراچي جي فارسي ڪميونٽي کي ڪري چڪا هئا .
1938 ( 24- نومبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوست ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1938 ( 15- ڊسمبر) ڪراچي جي خالق ڏني هال ۾ “اردو ڊي” ملهايو ويو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي . پاڻ ان موقعي تي جيڪو خطاب ڪيائون اهو سندن ڪتاب “ڪيزيوئل پيپس ائٽ صوفيا ” ۾ شامل ڪيو ويو .
1939 سنڌ سرڪار طرفان يونيورسٽي قائم ڪرڻ لاءِ ميران محمد شاھ جي چئيرميني ۾ 15 ڄڻن جي هڪ ڪاميٽي ٺاهي وئي . جن ۾ علامه مرحوم کي پڻ ميمبر طور کنيو ويو . هن ڪاميٽيءَ جون جملي 39 گڏجاڻيون ٿيون جن مان قاضي مرحوم ٻن گڏجاڻين ۾ شرڪت ڪئي .
1939 ( 1- فيبروري) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1939 ( 12 مئي) علامه مرحوم ڪراچيءَ ۾ پنهنجي تبليغي ۽ تربيتي تحريڪ کي جاري رکيو ۽ ان ڏس ۾ اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل خط مان معلوم ٿيو ته پاڻ ڪراچي ڇڏڻ لاءِ في الحال تيار ڪو نه آهن البت مولانا عبيدالله سنڌي جي سهڪار جي خواهش ضرور رکن ٿا .
1939 ( 26- آگسٽ) اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل خط مان معلوم ٿئي ٿو ته علامه مرحوم کي ڪورٽ آف وارڊس طرفان مقيم شاھ بخاري جي تربيت ۽ سنڀال جو ڪم سونپيو ويو هو، ۽ انهيءَ عرصي دوران پاڻ زميندار ماڻهن جي اولاد لاءِ ساڳي نوعيت جو ڪم ڪندا هئا .
1939 ( 13- نومبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1940 ( 16- جنوري) علامه مرحوم “مسجد منزل گاھ تحريڪ” کي ناپسند ڪيو ۽ اهڙن جذبن جو اظهار اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل خط ۾ ڪيائين. خط ۾ لکن ٿا ته مسلمانن جا سمورا ادارا مسلمانن هٿان برباد ٿي رهيا آهن . مسجدون ويران ٿي رهيون آهن . تعليمي ادارا ردي حالت کي پهچي رهيا آهن ۽ پوءِ به مسلمان هليا آهن مسجد منزل گاھ تحريڪ هلائڻ!
1940 (21 جنوري) علامه حج جي عيد ملهائي ۽ خطن جي ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1940 ( 7- جون) پاڻ مسلم هاسٽل جي مسجد ۾ جمعي جو خطبو ڏنائون .
1940 ( 8- جون) تڏهوڪي تعليمي وزير سنڌ فزيڪل ڪلچر سٽ جي آسامي ڀرڻ لاءِ هڪ اميدوار کي انٽرويو لاءِ علامه آءِ . آءِ . قاضي ڏانهن ڏياري موڪليو ، جنهن جو انٽرويو ورتو ويو .
1940 ( 13- ڊسمبر) يونيورسٽي قائم ڪرڻ واري ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، قاضي مرحوم خط لکي ان ۾ شريڪ نه ٿيڻ جو اطلاع ڏنو . مسلم هاسٽل ۾ جمعي جو خطبو ڏنائون .
1941 ( 9- جنوري) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1941 ( 19- فيبروري) ڪجهه وقت کان وٺي علامه مرحوم اڌ ڊزن کن شاگردن کي پاڻ وٽ رهائي تعليم ۽ تربيت جو خانگي تجربو ڪيو. ڪن حلقن اها تنقيد ڪئي ته علامه مرحوم جن ڏوڪڙن ڪمائڻ گهرن ٿا . هن تاريخ تي جي. ايم سيد ڏانهن خط لکي علامه آمدني ۽ روانگيءَ جا تفصيل ڏنا ، جن مان معلوم ٿئي ٿو ته ماهوار آمدني يارهن سو روپيا هئي ، جڏهن ته خرچ تيرهن سو روپيا ٿي آيو!
1941 ( 13- مارچ) علامه مرحوم خانگي طور تي تعليم جو جيڪو سلسلو شروع ڪيو ، ان تي ڪم ڪندي وقت بوقت شاگردن جي والدين سان خط وڪتابت ڪندا هئا ۽ کين حال احوال ڏيندا هئا . هن تاريخ تي پڻ اهڙا خط لکيائون ، جن مان هڪ خط سيد غلام مرتضي شاھ ڏي پڻ لکيو ويو .
1941 ( 22- آڪٽوبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوست ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1941 ( 29- ڊسمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1942 ( 11- آڪٽوبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1942 ( 18- ڊسمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1943 ( 3- مارچ) سيد غلام مرتضي شاھ سنڌ اسيمبلي ۾ پاڪستان جي ٺهراءُ پيش ڪرڻ وقت تقرير ڪئي، جنهن جي متن جو گهڻو تڻو مواد علامه مرحوم جن مهيا ڪيو .
1943 ( 22- مارچ) 3- مارچ تي سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ واري ٺهراءُ پاس ٿيڻ کان پوءِ هندو مسلم اتحاد کي خطرو لاحق ٿيو . ان سلسلي ۾ علامه مرحوم ڌرتيءَ جي قرض لاهڻ لاءِ نهچلداس ۽ ٻين سان ڳالهه ٻولهه ڪئي، پر مثبت نتيجا نه نڪتا . انهن ڳالهين جو اظهار اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل هڪ خط ۾ ڪيو اٿس .
1943 ( 29- مئي) علامه مرحوم پنهنجي جاءِ تي خانگي تعليم جو جيڪو سلسلو جاري ڪيو هو ، ان سلسلي جي ڪڙيءَ طور شاگردن جي والدين کي اطلاع ڏنو ويو ته جون کان کين ويڪيشن ڏني پئي وڃي .
1943 ( 3- ڊسمبر) علامه مرحوم سيد غلام مرتضي شاھ ڏي خط لکي آل انڊيا مسلم ليگ ڪانفرنس جي استقباليه ڪاميٽيءَ جي صدر طور پيش ڪندڙ خطبي جي متن تي پنهنجي راءِ ڏني .
1943 (7- ڊسمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1943 ( 24- ڊسمبر) ڪراچيءَ ۾ ٿيل آل انڊيا مسلم ليگ اجلاس ۾ محترمه جي. ايم. سيد جيڪو صدر استقباليه طور خطبو پڙهيو ،ان جي متن جي تياريءَ ۾ علامه مرحوم سندن مدد ڪئي .
1943 ( 31- ڊسمبر) پاڻ مسلم هاسٽل جي مسجد ۾ جمعي جو خطبو ڏنائون . اهو سلسلو 1938 ع کان شروع ڪيو هيائون .
1944 ( 6- جنوري) علامه مرحوم خط لکي سيد غلام مرتضي شاھ کي صلاح ڏني ته هو سنڌ مدرسي جي اسٽينڊنگ ڪاميٽيءَ جي خالي ٿيندڙ جاءِ تي ميمبر ٿي اچڻ لاءِ ڪوشش ڪري .
1944 ( 24- مئي) علامه مرحوم پنهنجي گهر واري ۽ خانگي شاگردن سميت سولن ۾ رهيو
1944 ( 18- سيپٽمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1944 ( 26- نومبر) علامه مرحوم جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1945 ( 17- جنوري) شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ 1924 ۾ هڪ ليڪچر ڏنو جيڪو “هندوستان جي سياسي مسئلن تي هڪ نظر” جي نالي سان رسالي جي صورت م شايع ٿيو .هن تاريخ جي علامه مرحوم ان جو تعارف لکيو .
1945 ( 2- مئي) علامه مرحوم آرام ۽ سير سفر لاءِ سولن ، شملا روانو ٿي ويو .
1945 ( 3- آگسٽ) علامه مرحوم پنهنجي گهرڌياڻي ۽ شاگردن سميت سولن کان ڪراچي لاءِ روانو ٿيو.
1945 ( 9- سيپٽمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1945 ( 29- سيپٽمبر) علامه آءِ . آءِ . قاضي سيد غلام مرتضي شاھ کي خط لکي پارت ڪئي ته ڏيپلي جي قاضي احمد ايڊوڪيٽ کي سنڌ اسيمبلي جي اميدوار جي ٽڪيٽ ڏني وڃي .
1945 ( 29- سيپٽمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1945 (ڊسمبر) سنڌ اسيمبلي جي ا ميدوارن ۾ ٽڪيٽ ورهائڻ جي مسئلي تي سنڌ مسلم ليگ ۾ اختلاف پيدا ٿي پيو اهي اختلافي ڳالهيون علامه مرحوم ختم ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي ، پر کين ايتري ڪاميابي ڪانه ٿي .
1946 ( 6- اپريل) علامه مرحوم پنهنجي شاگردن جي ابتدائي تربيت ڪرڻ کان پوءِ کين سٺن اسڪولن ۾ داخل ڪرائڻ لاءِ پاڻ ڪوشش وٺندا رهيا . ان سلسلي ۾ مختلف ادارن جي پرنسپالن سان رابطو رکيو ايندا هئا . اها ڳالهه اڄوڪي تاريخ ۾ لکيل خط مان ثابت ٿئي ٿو .
1946 ( 29- آگسٽ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1946 ( 5- نومبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1947 ( 26- اپريل) سنڌ يونيورسٽي جو قيام عمل ۾ آيو.
1947 ( 26- اپريل) علامه مرحوم سيد غلام مرتضي شاھ طرفان موڪليل “نئين سنڌ لاء جدو جهد” ڪتاب جو مسودو ڏسي پورو ڪيو ۽ انهيءَ لاءِ راءِ ڏنائين ته ڪتاب دلچسپ آهي . پهرين نون فصلن ۾ وڌيڪ وضاحت ٿيڻ گهرجي .
1947 ( 19- آگسٽ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنيج دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1947 ( 3- سيپٽمبر) ڪراچي ۾ راڪ هائوس ۾ اجي. ايم. سيد “شاھ لطيف جو قومي تخيل” جي موضوع تي تقرير ڪئي . جنهن کي علامه مرحوم پڻ ساراهيو .
1947 ( 26- آڪٽوبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1947 (آڪٽوبر) هندوستان جي تقسيم کان پوءِ ننڊي کنڊ ۾ قتل وغارت جي جيڪو ماحول پيدا ٿيو . تنهن علامه مرحوم کي ولايت اسهڻ تي سوچڻ لاءِ مجبور ڪيو .
1947 ( نومبر) علامه مرحوم هن مهيني جي آخري تاريخن ۾ انگلينڊ پهچي ويو . اتي تعليم جي اهميت تي ڪتاب لکڻ جو ڪم شروع ڪيائين .
1948 هن عرصي دوران پاڻ لندن جي ايينتو وڊ جي گهر نمبر 45 ۾ رهڻ لڳا .
1948 ( 7- آگسٽ) علامه مرحوم هن سال تائين انگلينڊ جي پوئٽري سوسائٽي جو نائب صدر رهيو .
1948 ( 14- آڪٽوبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1949 ( 28- جولاءِ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1949 ( 4- آڪٽوبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1949 ( 23- ڊسمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1950 ( 17- جولاءِ) علامه مرحوم اڄوڪي تاريخ ۾ سيد غلام مرتضي شاھ ڏي لکيل هڪ خط ۾ وطن واپس ورڻ جي خواهش ڏيکاري .
1950 ( 23- سيپٽمبر) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1951 ( 9- اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
علامه آءِ . آءِ . قاضي سنڌ يونيورسٽيءَ جي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ عهدو سنڀاليو .
1951 ( 28- اپريل) علامه آءِ. آءِ. قاضي جي ڪوششن سان سنڌ گورنمينٽ کي يونيورسٽي ڪئمپس جي جامع رٿا پيش ڪئي ويئي .
1951 ( 4- مئي) علامه مرحوم جي ڪوششن سان سنڌ يونيورسٽي کي حيدرآباد ڏانهن منتقل ڪيو ويو .
1951 ( 6- جولاءِ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1951 سنڌ يونيورسٽي ۾ ماھ سيپٽمبر ۾ پهريون شعبو (ايڊيوڪيشن ڊپارٽمينٽ) قائم ڪيائون .
1951 ( 12 سيپٽمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1951 ( 11- نومبر) دادو ۾ يارهين آل سنڌ ادبي ڪانفرنس ٿي ، جنهن لاءِ علامه مرحوم صدارتي خطبو لکي ڏياري موڪيلو .
1952 علامه مرحوم جي گهرڌياڻي جو انگريزي ناول “اولڊ انگلش گارڊن سيفوني” شايع ٿيو .
1952 علامه مرحوم لياقت ميڊيڪل ڪاليج ۾ “ميڊيڪل اسٽوڊنٽس يونين” جو افتتاح ڪيو .
1952 علامه مرحوم جي ڪوششن سان سنڌ يونيورسٽي ۾ ايڪسٽينشن ليڪچرس جو سلسلو شروع ٿيو .
1952 ( 25- جون) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1952 ( 1- سيپٽمبر) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1953 ( 1- فيبروري) سنڌ يونيورسٽي ۾ علامه مرحوم جي صدارت هيٺ ايڪسٽينشن ليڪچر ٿيو، جنهن ۾ پاڻ “سرڪاري ملازم” جي موضوع تي خطاب ڪيائون ..
1953 علامه مرحوم جي صلاح ۽ ڪوششن جي نتيجي ۾ حڪيم شمس الدين ، ڊاڪٽر بلوچ ، ۽ ٻين “سنڌ طبي ڪاليج ائسوسيئيشن” ٺاهي جنهن اڳتي هلي حيدرآباد ۾ سنڌ طبيه ڪاليج قائم ڪيو.
1953 ( 14- جون) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1953 ( 21- آگسٽ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1953 ( 30- آڪٽوبر) “شاھ لطيف جو دنيا جي شاعرن ۾ مقام ” جي عنوان سان علامه مرحوم جو انگريزي مضمون حيدرآباد جي “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿيو .
1953 ( 30- نومبر) انگريزي اخبار “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ علامه مرحوم جي تحرير “شاھ لطيف جي دنيا جي شاعرن ۾ حيثيت” جي عنوان سان شايع ٿي .
1953 ( 3- نومبر) علامه آءِ. آءِ . قاضي سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسيلر جي حيثيت ۾ حيدرآباد جي اورينٽئل ڪاليج جو دورو ڪيو ۽ ان موقعي تي عملي کي خطاب ڪيو .
1953 ( 15- نومبر) علامه مرحوم وائيس چانسيلر جي حيثيت ۾ جيڪو “اورينٽئل ڪاليج” جو دورو ڪيو ۽ ان وقت خطاب ڪيو . انهي دوري جي تفصيلي خبر ۽ خطاب جو متن انگريزي اخبار “ٽارچ فورٽ نائٽلي” ۾ شايع ٿيو .
1953 ( 30- نومبر) يارهين فيبروري 1953 تي سنڌ يونيورسٽي ۾ علامه مرحوم جي صدارت هيٺ ڊاڪٽر حميد جيڪو ليڪچر ڏنو ۽ ان موقعي تي علامه مرحوم صدارتي خطبو ڏنو . انهن جو متن “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿيو .
1953 ( 11- ڊسمبر) علامه مرحوم جي صدارت هيٺ سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ ڊاڪٽر ڪي. اي. حميد شعبه فلاسافي“ايمان ۽ ان جو منهنجي فلسفي تي اثر” جي موضوع تي ليڪچر ڏنو .
1953 ( 18- ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽي ۾ يونيورسٽيءَ جي رجسٽرار آغا تاج محمد “هڪ صحيح استاد” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو . جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي ان موقعي تي صدارتي خطبو ڏنائون .
1953 ( 25- ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽي جي انگلش ڊپارٽمينٽ جي تڏهوڪي سربراھ پروفيسر جي ڊبيلو سعيد “جمهوريت ۽ اسلام” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو . ان موقعي تي علامه مرحوم “اسلام ۾ سيڪيولر جمهوريت” جي عنوان سان صدارتي خطبو ڏنو .
1954 ( 1- جنوري) سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ سنڌي شعبي جي تڏهوڪي سربراھ پروفيسر علي نواز جتوئي گروهڙيءَ جي فلاسافي تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي پاڻ انهيءَ موقعي تي تعارفي خطبو پڻ ڏنائون .
1954 ( 8- جنوري) سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ پروفيسر شفيع محمد ميمڻ “موت کان پوءِ جي حياتيءَ” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو . جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي . پاڻ ان موقعي تي تعارفي ۽ صدارتي خطبو پڻ ڏنائون .
1954 ( 15- جنوري) اسلام ۽ سيڪيولر جمهوريت جي عنوان تي علامه مرحوم جي صدارت هيٺ پروفيسر سعيد جيڪوليڪچر ڏنو ۽ علامه مرحوم صدارتي خطبو پڙهيو ، انهن جو متن “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿيو .
1954 ( 22 – جنوري) سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پروفيسر اين – اي- جي خان “لازمي تعليم” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي . ان موقعي تي پاڻ صدارتي خطبو پڻ ڏنائون.
1954 (27- جنوري) علامه مرحوم سنڌ يونيورسٽي جي و ائيس چانسيلر جي حيثيت سان “اسٽوڊنٽس يونين” جو افتتاح ڪيو.
1954 ( 29- جنوري) سنڌ يونيورسٽيءَ جي سينٽ هال ۾ڊاڪٽر هاليپوٽي “شاھ ولي الله جو سماج بابت تصور” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي ۽ ان سلسلي ۾ صدارتي خطبو پڻ ڏنو .
1954 ( 16- فيبروري) سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ شروع ڪيل ايڪسٽينش ليڪچرس جي سلسلي جي ڪڙيءَ طور ڊاڪٽر نبي بخش قاضي ليڪچر ڏنو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي .
1954 ( 15- فيبروري) سنڌ يونيورسٽي جي عظيم اجتماع کي خطاب ڪيائون .
1954 ( 19- فيبروري) سنڌ يونيورسٽي جي مسلم هسٽري ڊپارٽمينٽ جي تڏهوڪي سربراھ قاضي احمد ميان اختر “ آڳاٽن مسلمانن جو سائنسي کوجنائن ۾ حصو” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو . ان موقعي تي علامه مرحوم ساڳي طرح صدارتي خطبو ڏنو .
علامه مرحوم هڪ مهيني لاءِ موڪل تي ويو .
1954 ( 30- مارچ) “سائنسي ايجادات ۾ مسلمانن جو حصو” جي عنوان جي علامه مرحوم جي صدارت هيٺ جيڪو پروفيسر قاضي اختر سنڌ يونيورسٽي ۾ ليڪچر ڏنو ۽ علامه مرحوم صدارتي خطبو پڙهيو . ان موقعي جو متن “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿيو.
1954 ( 30- مئي) پروفيسر نبي بخش قاضي جي ڏنل ليڪچر وقت علامه مرحوم جيڪو صدارتي خطبو پڙهيو هو، ان جو متن “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿيو.
1954 (3- جون) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1954 (15- جولاءِ) ٽارچ فورٽ نائيٽلي جي اڄوڪي پرچي ۾ علامه مرحوم جو انگريزي مضمون “شري ڪرشنا جو تاريخي پهلو” شايع ٿيو .
1954 (26- جولاءِ) سنڌ يونيورسٽي ۾ عيد ملن پارٽي ملهائي وئي، هن موقعي تي علامه مرحوم جن خطاب ڪيو .
1954 (30- جولاءِ) ٽارچ فورٽ نائيٽلي” جي اڄوڪي پرچي ۾ علامه مرحوم جي انهيءَ خطاب جو متن شايع ٿيو، جيڪو پاڻ پروفيسر شفيع محمد ميمڻ جي ليڪچر “موت بعد جي حياتي” جي صدارت ڪندي ڏنو هئائون .
1954 ( 10- آگسٽ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1954 ( 15- آگسٽ) “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” جي اڄوڪي پرچي ۾ علامه مرحوم جو “رفليڪشن” جي عنوان سان مضمون شايع ٿيو .
1954 (30- آگسٽ) علامه مرحوم جي مضمون رفليڪشن جي ٻي قسط “ٽارچ فورٽ نائيٽلي” ۾ شايع ٿي .
1955 ( 24- مئي) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1955 (30- مئي) عيدالفطر جي موقعي تي سنڌ يونيورسٽي جي استادن کي خطاب ڪيائون .
1955 (20 جولاءِ) سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ نئين تعليمي سيشن جي شروعات جي موقعي تي علامه مرحوم استادن کي خطاب ڪيو ۽ تعليم جي موضوع تي پنهنجن خيالن جو اظهار ڪيو.
1955 (31 جولاءِ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1955 (5 آگسٽ) سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ “طبيعات” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ٿيو، جنهن ۾ علامه مرحوم صدارتي خطاب ڏنو.
1955 (19 آگسٽ) سنڌ يونيورسٽي جي زولاجي ڊپارٽمينٽ جي ڊائريڪٽر فاروقي “فش ڪلچر” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي، پاڻ انهي موقعي تي صدارتي خطبو پڻ ڏنائون.
1955 (21 آگسٽ) سنڌ يونيورسٽي ۾ محترمه نقوئي “دنيا جا ڪئلينڊر” جي عنوان تي ليڪچر ڏنو، ان موقعي تي علامه مرحوم “اسلامڪ ڪئلينڊر” جي عنوان سان صدارتي خطبو ڏنو.
1955 (19 سيپٽمبر) سنڌ يونيورسٽي ۾ “انساني حياتي جا ثقافتي بنياد” جي موضوع تي ڊاڪٽر ڪي. اي حميد جو ايڪسٽينشن ليڪچر ٿيو، جيڪو سندس پاران شفيع محمد ميمڻ ڏنو، هي ليڪچر علامه مرحوم جي صدارت هيٺ ٿيو ۽ پاڻ موقعي جي مناسبت سان خطاب ڪيائون.
1955 (1 آڪٽوبر) سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ سنڌ يونيورسٽي جي “جنرل آف ايڊيوڪيشن” جو عالمانه انداز ۾ مهاڳ لکيائون، جنهن جو عنوان هئو “تعليم ڇا لاءِ؟”
1955 سنڌ يونيورسٽي جو چوٿون ڪانووڪيشن ٿيو، جنهن ۾ تڏهوڪي سنڌ جي گورنر نواب آف ممدوٽ چانسلر جي حيثيت ۾ شرڪت ڪئي، علامه مرحوم ان موقعي تي سنڌ يونيورسٽي جي رپورٽ پيش ڪئي.
1955 (8 فيبروري) علامه مرحوم انگلنڊ کان واپس ٿيڻ تي سنڌ يونيورسٽي جي استادن کي خطاب ڪيو.
1956 (24 فيبروري) “سنڌ يونيورسٽي” ۾ تاريخ جي شعبي جي صدر ڊاڪٽر خان “مغل دور” تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو. ان موقعي تي علامه مرحوم پڻ انهي موضوع تي صدارتي تقرير ڪئي.
1956 (27 فيبروري) سنڌ يونيورسٽي جي سينٽ هال ۾ علامه مرحوم “سائنس” جي موضوع تي تقرير ڪئي.
1956 (12 مئي) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1956 (19 جولاءِ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1956 (23 جولاءِ) سنڌ يونيورسٽي جي 57-1956 جي پهرين اڪيڊمڪ سيشن جو افتتاح ڪيائون ۽ “تعليم جو عمل ۽ مقصد” جي موضوع تي استادن ۽ شاگردن کي خطاب ڪيائون.
1956 (آگسٽ) چند ماڻهن طرفان علامه مرحوم جي يونيورسٽي بابت پاليسي خلاف اردو اخبارن ۾ پروپيگنڊا شروع ڪئي وئي، ۽ ان سلسلي ۾ ڪي خط لکي وڏن ماڻهن ڏي پڻ موڪليا ويا.
1956 (30 نومبر) سنڌ يونيورسٽي ۾ علامه مرحوم جي صدارت هيٺ “جيالاجي جو تعارف” جي عنوان تي ايس – ايم – شعيب ليڪچر ڏنو.
1956 (14 ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽيءَ جي زولاجي ڊپارٽمينٽ جي ڊاڪٽر فاروقي “حياتيءَ جو تصور” جي موضوع تي ايڪسٽيشن ليڪچر ڏنو، جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي، ان موقعي تي پاڻ صدارتي خطبو پڻ ڏنائون.
1956 (17 ڊسمبر) “ٽارچ” جي ايڊيٽوريل ۾ “دي پائيونيئر بلڊر“ جي عنوان سان علامه مرحوم تعليمي خدمتن تي روشني وڌي.
1956 ٽه ماهي “مهراڻ” نمبر 2، 1956 واري پرچي ۾ علامه مرحوم جي سورهين سنڌي ادبي ڪانفرنس جي موقعي تي ڏنل پيغام شايع ٿيو.
1956 ٽه ماهي مهراڻ جي نمبر 2، 1956 ۾ علامه مرحوم جو اهو پيغام شايع ٿيو، جيڪو پاڻ سورهين سنڌي ادبي ڪانففرنس لاڙڪاڻه جي موقعي تي ڏنو هئو.
1957 (12 جنوري) ڪامن ويلٿ وائيس چانسلر ائسوسيئيشن سنڌ يونيورسٽيءَ جو معائنو ڪيو، ۽ علامه مرحوم جي بي لوث خدمتن جي واکڻ ڪئي، هي وفد سورهن وائيس چانسلرن تي مشتمل هو.
1957 (12 جنوري) “ٽارچ” جي اڄوڪي ايڊيٽوريل ۾ برمنگهم يونيورسٽي جي وائيس چانسلر ڊاڪٽر ائٽڪن جي خراجِ تحسين کي ڌيان ۾ رکي علامه مرحوم جي يونيورسٽي لاءِ ورتل خدمتن تي روشني وڌي وئي.
1957 ( 25 فيبروري) سنڌ يونيورسٽي ۾ محترمه حسن شعبه نفسيات “ذهن ۽ جسم” جي موضوع تي ايڪسٽينشن ليڪچر ڏنو جنهن جي صدارت علامه مرحوم ڪئي پاڻ انهي موقعي تي صدارتي خطبو پڻ ڏنائون .
1957 (2 مئي) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1957 (7 مئي) علامه مرحوم سنڌ يونيورسٽي مان موڪل تي ويو، سندس اها موڪل 18 سيپٽمبر 1957 تائين هلي.
1957 (9 جولاءِ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون.
1957 (19 سيپٽمبر) موڪل ڪاٽڻ کانپوءِ علامه مرحوم وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ چارج ورتي.
1957 (30 سيپٽمبر) سنڌ يونيورسٽي جي ايڊيوڪيشن شعبي ۾ ٽيچرس ڊپلوما ڪلاسن کي خطاب ڪندي استاد جي ذميوارين تي روشني وڌائون.
1957 (7 آڪٽوبر) سيپٽمبر 1957 ۾ سنڌ يونيورسٽي ۾ “ٽيچرس ڊپلوما” حاصل ڪندڙ کي الوداعي پارٽي ملڻ واري وقت علامه مرحوم جيڪو خطاب ڪيو، ان جو متن “ٽارچ” اخبار ۾ شايع ٿيو.
1957 (25 آڪٽوبر) حيدرآباد جي حڪيم شمس الدين احمد ۽ مشهور عالم عبدالعزيز مينائي سنڌ يونيورسٽي لائبريري کي ڪتابن جو تحفو ڏنو، ان موقعي تي پاڻ خطاب ڪيائون ۽ ڪتاب جي اهميت تي روشني وڌائون.
1957 (5 نومبر) ورلڊ يونيورسٽي جي مقمي شاخ سنڌ يونيورسٽي ۾ اسٽوڊنٽس ڊسپينسري قائم ڪئي، انهي موقعي تي خطاب ڪندي ورلڊ يونيورسٽي سروس تي روشني وڌائون.
1957 (6 ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽي ۾ شرو ڪيل ايڪسٽينشن ليڪچرس جي سلسلي ۾ علامه مرحوم جن “خلفاءِ راشدين جي دور جهوريت جي موضوع تي مظهر الدين صديقي جي ڏنل ليڪچر جي صدارت ڪئي ۽ تعارفي خطبو ڏنو.
1957 (13 ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽي ۾ “هيومن رائٽس ڊي” ملهايو ويو، جنهن موقعي تي علامه مرحوم گڏجاڻيءَ جي صدارت ڪئي ۽ خطاب ڪيو.
1958 (23 فيبروري) علامه آءِ آءِ قاضي سنڌ يونيورسٽي جي باٽني شعبي طرفان منعقد ڪيل گلن جي نماءُ جو افتتاح ڪيو.
1958 (5 مارچ) پاڪستان جي يونيورسٽين جي گڏيل ڪوششن سان حيدرآباد ۾ “تحقيق ۽ اعليٰ تعليم” جي موضوع تي ڪانفرنس ٿي، جنهن جو افتتاح پاڪستان جي تڏهوڪي صدر، اسڪندر مرزا ڪيو. علامه مرحوم انٽر يونيورسٽي بورڊ آف پاڪستان جي چيئرمين جي حيثيت ۾ آڌر ڀائي تقرير ڪئي.
1958 ( 15 مارچ) سنڌ يونيورسٽي جي ڪوششن حيدرآباد ۾ “آل پاڪستان فلاسافيڪل ڪانگريس” جو پنجون اجلاس ٿيو جنهن جو افتتاح علامه مرحوم وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ ڪيو سندن افتتاحي خطبو ڪتاب “ڪيزيوئل پيپس ائٽ صوفيا” ۾ ڏنو ويو آهي .
1958 ( 18 مارچ) سنڌ يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ “پاڪستان فلاسافيڪل ڪانگريس” جي پنجين اجلاس کي خطاب فرمايو سندن اها تقرير ٽه ماهي “مهراڻ” جي 1959،1 واري پرچي ۾ شايع ٿي
1958 (1 اپريل) ڪراچي ۾ “علامه اقبال ڊي” ملهايو ويو جنهن ۾پاڻ خطاب ڪيائون .
1958 (21 اپريل) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1958 (31 مئي) حيدرآباد ۾ 18- آل سنڌ ادبي ڪانفرنس ٿي، جنهن جو افتتاح علامه آءِ . آءِ . قاضي ڪيو . هيءَ ڪانفرنس سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ٿي .
1958 ( 9 جون) “ٽارچ ويڪلي” جي اڄوڪي ايڊيٽوريل ۾ “سنڌي ادبي ڪانفرنس” جي حوالي سان علامه مرحوم جي خطاب تي روشني وڌي وئي .
1958 ( 30 جون) “ٽارچ) اخبار جي اڄوڪي پرچي ۾علامه مرحوم جي انهيءَ خطاب جو متن شايع ٿيو، جيڪو پاڻ حيدرآباد ۾ سڏايل 18- آل سنڌ ادبي ڪانفرنس جي موقعي تي ڪيائون.
1958 ( 1 جولاءِ) علامه مرحوم سنڌ يونيورسٽيءَ مان موڪل تي ويو . سندس اها موڪل سيپٽمبر 1958 تائين هلي .
1958 ( 1 آڪٽوبر) علامه مرحوم موڪل تان واپس اچي وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ چارج ورتي .
1958 ( 20 ڊسمبر) سنڌ يونيورسٽيءَ جي ايڊيوڪيشن شعبي ۾ بي. ٽي ڪلاس کي خطاب ڪيائون .
1959 ( 19 مارچ) علامه مرحوم موڪل کائي يونيورسٽي جي وائيس چانسلر جي حيثيت سان چارج سنڀالي .
1959 ( 10 اپريل) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1959 ( 25 مئي) علامه مرحوم سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ وائيس چانسلر جي حيثيت ۾ آخري دفعو آفيس ۾ آيو ۽ ان کان پوءِ استعيفي ڏئي ڇڏيائين .
1959 ( 17 جون) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1959 ٽه ماهي “مهراڻ” جي نمبر 4 – 1959 ۾ “ادب ۽ زندگي” جي عنوان سان علامه مرحوم جي اها صدارتي تقرير شايع، ٿي جيڪا پاڻ 18- آل سنڌ ادبي ڪانفرنس جي موقعي تي ڪئي هئائون .
1959 ٽه ماهي “مهراڻ” جي 1- 1959 واري پرچي ۾ علامه مرحوم جي “پاڪستان فلاسا فيڪل ڪانگريس” جي پنجين اجلاس ۾ ڪيل تقرير جو متن شايع ٿيو .
1959 (29 مارچ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1960 علامه مرحوم جي گهرڌياڻيءَ جي انگريزي شاعريءَ جو ڪتاب “ٽيرسٽريل ائنڊ سيلسشل اڪوز” شايع ٿيو .
1960 سنڌ مدرسي جي پليٽينم جوبلي ملهائي وئي . انهيءَ موقعي تي علامه مرحوم پڻ پيغام ڏنو، جنهن ۾ ٻڌايو ته هو پاڻ 1904 ع ۾ هن اداري جو شاگرد رهي چڪو آهي.
1960 ٽه ماهي “مهراڻ” جي نمبر 1-2/1960 ع ۾ علامه مرحوم جو اهو مضمون شايع ٿيو ، جيڪو پهريون ڊسمبر 1920 ۾ “سنڌ زميندار” سکر ۾ شايع ٿيو .
1961 ( 19 مارچ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1961 ( 26 مئي) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1961 “سنڌي ادبي بورڊ” علامه مرحوم لاکيڻي لطيف جي فن جي مطالعي تي ڪتاب “اي اسٽڊي آف شاھ عبدالطيف” شايع ڪيو.
1962 (8 مارچ) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1962 (15 مئي) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1963 ( 26 فيبروري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1963 ( 5 مئي) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1964 ( 23 اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1964 ( 2 جولاءِ) سنڌ يونيورسٽيءَ جي اڳواڻي وائيس چانسيلر جي حيثيت ۾ سنڌي شعبي طرفان شايع ٿيندڙ مخزن “سوکڙي” لاءِ پيغام لکيو .
1964 علامه مرحوم جي گهرڌياڻيءَ جي انگريزي شاعريءَ جو ڪتاب “ڊپارچر آف ڊسگسٽيڊ ڪانسائنس” شايع ٿيو جنهن جو مهاڳ علامه مرحوم پاڻ لکيو .
1965 ( 4 فيبروري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1965 ( 13 اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1965 سنڌي ادبي بورڊ علامه مرحوم جي تقريرن ۽ تحريرن شايع ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو . هن ڪم لاءِ ڊاڪٽر بلوچ ، ڊاڪٽر هاليپوٽي ، شفيع محمد ميمڻ ، ڊاڪٽر نبي بخش قاضي ۽ محمد ابراهيم جويي تي مشتمل هڪ ڪاميٽي ٺاهي وٺي . ته جيئن مواد هٿ ڪري .
1965 “مهراڻ” نمبر 3-4/1965 ع ۾ علامه مرحوم جي تقريرن بعنوان “علم ادب” شايع ٿي .
1966 ٽه ماهي “مهراڻ” جي 1-2/1966 ع واري پرچي ۾ علامه مرحوم جي 1954 ۾ ڪيل تقرير “محبت جي ضرورت” جي عنوان سان شايع ٿي .
1966 ٽه ماهي “مهراڻ” 3-4-/1966 ع واري پرچي ۾ علامه مرحوم جي انهي خطاب جو متن شايع ٿيو، جيڪو پاڻ ان وقت ڪيو هئائون ، جڏهن سنڌ يونيورسٽيءَ کين “ڊاڪٽر آف لا” جي اعزازي ڊگري پيش ڪئي هئي .
1966 ( 24 جنوري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1966 ( 2 اپريل) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي .
1966 ( 4 مئي) شاگردن لاءِ پاڻ روزانه “عبرت” کي پيغام ڏنائون ، جيڪو “مهراڻ” 1-1967 ع ۾ پڻ شايع ٿيو .
1966 ( 4 مئي ) سنڌ يونيورسٽيءَ علامه آءِ . آءِ . قاضي کي “ڊاڪٽر آف لا” جي اعزازي ڊگري پيش ڪئي .
1966 ( 4 مئي) سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪانووڪيشن جي موقعي تي خطاب ڪيائون .
1967 ( 13 جنوري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1967 ( 22 مارچ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1967 ( 28 مئي) علامه آءِ . آءِ . قاضي جي پياري گهرڌياڻي مدر ايلسا قاضي رحلت ڪئي .
1967 سنڌي ادبي بورڊ علامه مرحوم جي پندرهن مضمونن ۽ تقريرن جو مجموعو “ ڪيزيوئل پيپس ائٽ صوفيا “ شايع ڪرايو .
1968 ( 2 جنوري) علامه مرحوم رمضان جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1968 ( 10 مارچ) علامه مرحوم حج جي عيد ملهائي ۽ خطن ذريعي پنهنجي دوستن ۽ احبابن ڏانهن مبارڪون موڪليون .
1968 ( 13 اپريل) علامه مرحوم رحلت ڪئي .