خيرپور جي سرمستي ۽ الستيءَ جو زمانو
(آشڪار شمارو نمبر 7)
ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ
خيرپور، سنڌ جي تاريخ ۾ ڪيترين ڳالهين ڪري منفرد حيثيت رکي ٿي، جيتوڻيڪ مذهبي ۽ روحاني حوالي سان هن خطي جو جوڳو مطالعو نه ڪيو ويو آهي، پر جڏهن به ڪو تاريخ جا ورق ورائيندو ته اهو خيرپور جي عظمت جي واکاڻ ڪرڻ کانسواءِ رهي نه سگهندو. 1130هه مطابق 1718ع ۾ جهوڪ جي جوان شاهه عنايت کي شهيد ڪيو ويو ته ٺيڪ پندرهن سال پوءِ هتي کهڙن ۾ مخدوم عبدالرحمان وقت جي سرڪار هٿان شهادت جو جام پيتو. فرق رڳو اهو هئو ته پهريون خون ناحق ميان يار محمد جي ڏينهن ۾ ٿيو ۽ هي ٻيو ڪلور نور محمد ڪلهوڙي جي ايامڪاريءَ ۾ ٿيو. اهڙيءَ ريت جيئن ٺٽي جا عالم افغاني حڪمرانن سان سڌي لکپڙهه ڪرڻ لاءِ مشهور آهن، ائين کهڙن جي مخدومن به افغاني حڪمرانن لک پڙهه سان اثر انداز ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي. جيئن ٺٽو ۽ ڏکڻ سنڌ جا ٻيا شهر درس و تدريس جا مثالي مرڪز رهيا. شاهه عبداللطيف جيتوڻيڪ خيرپور ۾ ڪونه ڄائو پر ڀلاري ڀٽائيءَ هن حصي ۽ خطي جا دل کولي ڀيرا ڪيا. اهڙيءَ ريت شاهه عنايت شهيد پنهنجي اولاد ۽ فڪر ذريعي هن حصي کي آباد ڪيو. انهن مثالن مان خيرپور ضلعي جي اهميت ۽ عظمت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. مذهبي ۽ روحاني حوالي سان هن ضلعي جو نئون جنم ڪلهوڙن جي آخري دور کان شروع ٿيو ۽ ٽاليون جي ايامڪاريءَ ۾ پايئه تڪميل تي پهتو. انهيءَ کان اڳ واري دور کي اسان “معلمن جو دور” چئي سگهون ٿا. جنهن ۾ خيرپور جي مختلف هنڌن تي دين جي درس و تدريس جو عمل جاري رهيو. هي ٻيو دور يعني خيرپور جي مذهبي۽ روحاني جنم واري دور کي “مبلغن جو دور” چئي سگهجي ٿو. ڇو ته هن دور ۾ جن مذهبي شخصيتن جي آبادڪاري ٿي، انهن جو انداز ۽ مقصد مبلغانه هو.
ڪلهوڙن جي آخري دور ۾ جيڪي به ٻاهريان ماڻهو مذهب جي نالي تي پنهنجي پنهنجي فڪر جي تبليغ ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ آيا ته انهن مان ڪن کي خود ڪلهوڙن نفسياتي ڊپ وچان خيرپور طرف رخ رکرايو ۽ ڪن وري مذهبي ۽ روحاني شخصيتن سان ڪلهوڙن جي سخت گير پاليسي ڏسي، پاڻ مرادو انهن کان پري رهڻ جي ڪوشش ڪئي. حنفي مڪتب فڪر جي مبلغن ۽ ڪلهوڙن کان ناراض صوفي بزرگن جي خيرپور ۾ انهن ڪارڻن ڪري آبادڪاري ٿي. ان کانپوءِ جڏهن ٽالپور واڳ ڌڻي ٿيا ته اهل تشيعت جي مبلغن پنهنجي قدرداني ۽ همت افزائي جو ماحول ڌيان ۾ رکي هتي آباد ٿيڻ شروع ڪيو. خيرپور جي روحاني ۽ مذهبي سماج جي ائين نئين سر جوڙ جڪ ٿي.انهن مبلغن ۽ معلمن جي موجودگيءَ ۾ اسان کي انهيءَ دور ۾ خيرپور جي ڀرپاسي ۾ تصوف جي منظم نموني سان تند تنواريندي محسوس ٿئي ٿي. انهيءَ حوالي سان هر ڪنهن جو توجهه درازن جي درويشن ڏانهن ڇڪجي وڃي ٿو. جن مان سچل سرمست کليو کلايو وحدت الوجود جون ڳالهيون ڪيون ۽ پاڻ کي هروجه کان سرمست ۽ منصور ثاني ڪيو.مان سندس ئي قول ۽ فعل، پيغام ۽ ڪلام کي خيرپور جي مستي ۽ الستي دور جي مستي ۽ سرمستيءَ وارو آواز سڏيان ٿو.
هتي مون کي اوهان سان جا ڳالهه سلڻي آهي. اها هيءَ آهي ته جڏهن سچل سرمست منصوري مام سمجهائي رهيو هو ته انهيءَ تحريڪ ۾ تصوف جي منظم نموني سان تعليم ڏيڻ ۾ هو اڪيلو هئو يا سندس ڀرپاسي سٺ نه ته ٽي ويهان چوڻ وارو ۽ تصوف جي تند تنوارڻ وارو به ڪو هئو؟ جيڪڏهن اهڙي ڳالهه ٻئي هنڌان به ٻجهڻ ٻڌڻ ۾ اچي پئي ته اسان کي ان مان به سچل ۽ سندس پيغام جي ساک ملندي ۽ ان مان هي به ثابت ٿيندو ته سچل جيڪا ڳالهه ڪئي، اها دور جي تقاضا هئي ۽ سموريءَ سنڌ جو آواز هو. هن ڳالهه کي کولي بيان ڪرڻ لاءِ مون ڏسي وائسي پنهنجي مقالي جو عنوان “خيرپور جي سرمستي ۽ الستي جو زمانو” تجويز ڪيو آهي. “سرمستي” ۽ “الستي” جا اصطلاح ڏسي وائسي هن ڪري ڪم آندا اٿم ته جيئن ٻڌائي سگهان ته سچل سائين جيڪڏهن سرمستيءَ جا ساز وڄائي رهيو هو ته سندس ڀرپاسي ۾ پير محمد راشد روضي ڌڻي واري ماڻهن کي “الست بربڪم” وارو ۽ ان جو جواب ياد ڏياري رهيو هو. انهن ٻنهي بزرگن ۾ ڪوبه تضاد يا اختلاف ڪونه هو. ٻئي هڪ سڪي جا ٻه پاسا هئا. ٻنهي جو مقصد ساڳيو هئو ته ماڻهن کي محبت ۽ معرفت جا جام پيارجن، جيڪڏهن ڪو فرق هئو ته طريقه ڪار جو، هونءَ نه ته ٻنهي بزرگن جي وچ ۾هڪ عجيب ۽ اٽوٽ روحاني رشتو موجود آهي. ٻئي بزرگ تصوف ۾ پنهنجي پنهنجي طريقي جا مثالي اڳواڻ هئا. ٻنهي دور جي حالتن کي ڏٺو، محسوس ڪيو ۽ ڀوڳيو. ٻئي عملي زندگي جو کليو کلايو ثبوت هئا. هنن پاڻ کي ٻين اڳيان راهب جي حيثيت ۽ صورت ۾ پيش نه ڪيو، پر انسان دوست ۽ وطن دوست آدرش بڻجي پنهنجي عوام جي اڳيان آيا.
اسان هتي سچل سرمست ۽ روضي ڌڻيءَ جي دور تي نه ٿا ڳالهايو، انهيءَ دور جي نزاڪت ۽ حالتن جي سنگيني جو نه فقط هن دور جي محقق کي احساس آهي پر اڄوڪو محقق اها تصديق اوس ئي ڪندو ته هنن ٻنهي روحاني رهبرن ڌرتيءَ ڌڻين جي دک کي شدت سان محسوس ڪيو، جنهن جي جهلڪ اسان کي سندن شاعريءَ مان به ملي ٿي. جتي سچل سائين فرمائي ٿو ته:
لهر بحر جا حاڪم ڄاڻي، شوريا وتن شاهه
هند ۽ سنڌ تي فلڪ نه آڻن، مارن ملڪ سپاهه
وائڙا رکن تن مٿان، ويچارا ويساهه
آسرا آڌڻين جا، آهن منجهه الله
ڏيئي پاند پناهه، رکي وٺندو راڄ ڌڻي
اتي محمد راشد روضي ڌڻي درد جي دانهن ڪري ٿو ته:
مولا ڪڍ ملڪ مان، هاديٰ سڀ حڪام
ڏيو آبرو اسلام کي، ڪريو زير ظلام
ياجوجي جا يا نبي!خطرا خلق ددام
لاهيو غبار غيرجا، ڪريو آجا سڀ انام
وطن دوستي ۽ انسان دوستي ئي فقط ٻنهي بزرگن ۾ موجود ڪامن فيڪٽرس ڪونه آهن، پر سندس روحاني تخليق جو پس منظر ۾ زندگي جو مقصد پڻ ساڳيو آهي، سچل سرمستيءَ جو آواز هو ۽ پير محمد راشد روضي ڌڻي الستي آواز جو پرچارڪ هو. هاڻي اچو ته سندن هڪ ٻئي مگر اهم ڪامن فيڪٽرجي به نشاندهي ڪيون. ٽالپورن جي دور کان اڳ ئي درازن ۽ مخدوم محمد اسماعيل پريان لوئي جون درگاهون مشهور ۽ مقبول هيون. پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ جي والد سيد محمد بقا نقشبندي طريقي جا سلوڪ مخدوم محمد اسماعيل کان ئي پرايا. انهيءَ جي وفات کانپوءِ روحاني سڪون لاهڻ لاءِ هو بزرگ درازين به ايندو هو. سيد محمد بقا شاهه درازين اچڻ اها ڳالهه ثابت ڪري ٿو ته اڳتي هلي ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان درازن جي درگاهه ۽ پير ڳوٺ جي درگاهه وچ ۾ تضادن بدران افهام و تفهيم پيدا ٿيڻي هئي. درازن ۽ پير ڳوٺ جي درگاهن ۾ قربت آڻڻ جو وڏو ڪارڻ شاهه عبداللطيف ڀٽائي هو. شاهه عبداللطيف ڀٽائي کهڙن وارن مخدومن وٽ به ايندو هو ته شاهه عنايت شهيد جي فرزند مخدوم سلام الله ڏي به ڀيرو ڪندو هو.
شاهه لطيف جڏهن درازين آيو ته سچل سرمست کي ڏسي چيائين ته “اسان جيڪو ڪنو چاڙهيو آهي، ان جو ڍڪڻ هي ٻالڪ کوليندو.” تقريباَ شاهه لطيف جو اهوئي سئر سفر آهي. سندس ملاقات پير محمد بقا شاهه سان ٿئي ٿي، جيڪو شاهه لطيف کي پنهنجي معتقدن ۽ مريدن جي ٽولي سان ڏسي ڀوڳ ٿو ڪري ته “شاهه صاحب! هيترن ماڻهن کي کڻي رلايو ٿي.” ان تي شاهه لطيف پيشن گوئي ڪندي وراڻيس ته “توکي جيڪو فرزند ڄمندو اهو ته وڏي خلق کي رلائيندو.” ٻنهي بزرگن جا جملا روحاني معنيٰ ۽ مطلب رکن ٿا. شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو ائين خيرپور ضلعي جي سار لهڻ. شاهه عنايت شهيد جي فرزند سان ملڻ، سچل سائين ۽ پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ لاءِ پيشن گويون ڪرڻ، ثابت ڪري ٿو ته هن سنڌ ۾ جنهن تصوف جي تعليم جو بنياد رکيو هو، تن ٻن مکيه مرڪزن لاءِ ماحول قائم ڪرڻ لاءِ هو هتان جا ڀيرا ڪندو هو.
جهڙوڪ کيس يقين ٿي چڪو هجي ته جنهن روحاني تحريڪ جو ٻج هو پاڻ ۽ شاهه عنايت شهيد ڇٽي چڪا آهن، اهو هتي ئي وڌي وڻ ٿيندو ۽ انهيءَ کي رکوالا ۽ مالهي هتان ئي ملندا. لطيف کي جهڙوڪ روحاني وارث هتي ملي چڪا هجن. اهڙي ريت لطيف ۽عنايتي فڪر کي وارث ضلعي خيرپور مان ئي مليا. شاهه لطيف، سچل سرمست ۽ پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ ڏٺو وائٺو، ٽي الڳ شخصيتون آهن. پر ٽنهي تند ساڳي ئي تنواري آهي، فڪر ۽ خيال جي هڪ جهڙائي جو هي مثال ملاحظ فرمايو:
شاهه لطيف ٿو فرمائي:
هوت تنهنجي هنج ۾، پڇين ڪوهه پرياڻ،
ونحن اقرب اليه من حبل الوريد، تنهنجو توهي ساڻ،
پنهنجو آهنِ پاڻ، آڏو عجيبن جي
سچل ٿو چئي ته:
پنهون پنهون ٿي ڪريان، پنهون آهيان پاڻ
اديون ٿيس اڻ ڄاڻ، جو ڪين سڃاتم پاڻ کي
پير محمد راشد ٿو چئي ته:
سڄڻ ڪول لڌم، جنهن لئه ڏونگر ٿي ڏوريم
دوستن دير دل ۾، مون ٿي پريان پارپڇيم
يا
گڏيون وتن گڏ، سڄڻ ساهه پساهه ۾
ڪهڙو ڪبو سڏ، اهڙي هيڪاند کي
سچل سرمست ۽ پير محمد راشد روضي ڌڻي ۾ ڪيتريون ڳالهيون هڪ جهڙيون آهن، ٻنهي جو تعلق قادري طريقي سان هيو. البته سچل سرمست وٽ چشتي طريقو به موجود آهي ۽ اهڙي ريت پير پاڳاري وٽ نقشبندي طريقو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. سچل جي ڪلام پڙهڻ مان معلوم ٿئي ٿو ته رومي سعدي، جامي، بايزيد بسطامي، عطار وغيره جهڙا صوفي مفڪر سندس ڪلام تي اثر انداز آهن.
اهڙي ريت جيڪڏهن اسان پيرپاڳاري جي ملفوظات جا ورق ورائيندا سين ته تنهن ذڪر ڪيل بزرگن کان علاوه حسن بصري، عبدالله احرار، يعقوب چرخي، رابع بصري ۽ خواجه بهاءالدين ذڪريا جا نالا ۽ حوالا پڻ ملندا. “توحيد” ۽ “وحدانيت” جي تشريح سچل سائين ڪيئن ڪئي آهي؟ انهيءَ جي سڀني کي ڪل آهي. پر اچو ته ڏسون ته پير محمد راشد روضي ڌڻي انهيءَ حوالي سان ڇا ٿو فرمائي، ملاحظه ٿئي
سندس هي به شعر:
ونحن اقرب ڪيائون، عجيبن کي نيڻين اکيون لاتائون
فاينما تولو رکيائون رايو، فثم وجه الله ائين حق فرمايو،
نظر تنين کي غير نه آيو، ڏٺائو هر حال ۾ حبيبن کي
يا
وفي انفسکم ڏٺائون منجهه ڏيل
ٻي سڀ ڇڏيائون قال قل
صوفي فنا في الله جي منزل ماڻي ٿو يانه؟ فنا في الله جي منزل مان مراد ڇا آهي؟ انهيءَ سوالن جا جواب جڏهن اسان پير محمد راشد روضي ڌڻيءَ کان پڇون ٿا ته اسان جي نظر سندس انهيءَ خط جي جواب تي پئي ٿي. جيڪو هن مير سهراب خان ٽالپر جي خط جي موٽ ۾ ڏنو آهي. مير سهراب خان مثنوي شريف جي ٻن شعرن جي تشريح گهري آهي. اهي شعر آهن:
من آن وقت بودم که آدم نبود
که ذات و صفات خداهم نبود
من آن وقت کردم خدارا سجود
که آدم نبود و خدا هم نبود
پير محمد راشد روضي ڌڻي جي تفصيلي جواب جو اقتباس ملاحظ ٿي:
“منهنجا من! هي گفتگو انهيءَ شخص جي آهي، جيڪو شهودي توحيد ۾ آهي، جنهن پنهنجي وجود کي امڪان جي کڙڪئي، مان ذرن وانگر ٻاهر ڪڍي پاڻ کي حقيقي سج جي نور ۾ گم ڪري ڇڏيو يا قطري وانگر جنهن پاڻ کي هويت جي بحر ۾ گم ڪري، مان سج ۽ مان ئي درياهه آهيان چوڻ لڳو.
پير روضي ڌڻي هڪ سچي صوفيءَ جيان حقيقت تان پردو هن ريت هٽائي ٿو:
ڪُن ڪنهن چيو، فيڪون ڪير ٿيو
جي عدم تي احديت جو، پرتو پيو
تنهين مجهان ٿيو، مادو معلومات جو
جيئن شاهه لطيف فرمايو، تيئن پاڳارو تند تنواري ٿو ته:
پڙهيو سڀ وسار، وسريو الف ياد ڪر،
ناحق ڪي م نهار، پنا ٻيا پرينءَ لئي
پير پاڳارو اها منزل ماڻي پوءِ ٻين کي درس ڏئي ٿو، جيئن ته سچل اها منزل ماڻي چڪو هو، انڪري پنهنجو حال هيئن ٿو اوري
الف اسان نون يا پڙهايا،
بي دي بانس نه بون
شاهه درازين سچل وسدا
من جو مرحوم تون
گدازنامي ۾ سچل سرمست فرمائي ٿو
جابجا موجود آهي هڪ خدا
سربسر مشهور آهي هڪ خدا
هر جڳهه تي آهي هو جلوه نما،
ظاهر و باطن سندس آهي لقا
پير روضي ڌڻيءَ ساڳي ڳالهه هن ريت ٿو ڪري:
ونحن اقرب سڀ کان، اوڏو آهه من حبل الوريد
لاوجودي ماسويٰ، الله غير الا الله جو،
پاڻ ٿيو “راشد” مرشد، حامد و محمود پڻ،
ٿيو اچي مرشد مربي شهه ولي الله جو.
پير پاڳاري جي ملفوظات، مڪتوبات ۽ شاعري مان کوڙ سارا مثال ڏئي ثابت ڪري سگهجي ٿو ته، سچل سرمست جي هم عصر ۽ پاڙيسري بزرگ تصوف جي مثالي تدريس ڪئي، جيڪي ماڻهو سندس طريقي ۾ شامل ٿيا، انهن جي ذاتي طور تي روحاني تربيت ڪيائين، کين ٻين بزرگن، فقيرن ۽ صوفين جو ادب احترام ڪرڻ سيکاريائين، هن جي زبان ۽ عمل سان سندس معتقدن ۽ مريدن کي الستي آواز ٻڌڻ ۾ آيا. پير پاڳاري تصوف جي تربيت کي شريعت جي تاج بڻايو. هن جهڙوڪ ڇٻر ۾ هاٿي لڪايو يا ائين چئجي ته شيشي کي لوهه سان زوردار طريقي سان ٽڪرايائين انهيءَ ٽڪراءَ جا آواز ته ٻڌڻ ۾ آيا، مگر شيشو ڪونه ٽٽو. ان جي برعڪس سچل ٻنهي تربيت، ماحول ۽ دل هٿان مجبور هو. بقول سچل جي.
جنهن دل پيتا مئي دا جام
سا دل مستئون مست مدام
سوليءَ تي منصور چڙاهيا،
انا الاحق ڪلام
انڪري سچل سائينءَ جي ڪهاڻي سرمستيءَ جي ڪهاڻي ۽ پير پاڳاري جي ڪهاڻي الستيءَ جي ڪهاڻي بڻجي پئي.