Category: Chronology

  • Thematic Chronology of Mass Violence in Pakistan, 1947-2007

    Thematic Chronology of Mass Violence in Pakistan, 1947-2007

    1. Mass Violence Related to the State’s Formation

    1.1 The Partition Massacres, 1946-1947

    The exact number of casualties during the Partition violence will always remain a matter of debate. Estimates range from around 200,000 to one-and-a-half million. A British contemporary estimates claimed that 180,000 people died (Moon, 1998: 269, 293). Another contemporary estimates from India put the death toll at 500,000, approximately 200,000-250,000 non-Muslims and 200,000-250000 Muslims (Khosla, 1999: 298-99). According to Butalia, it would be closer to 1,000,000 dead, half of which are Muslims and the other half non-Muslims (Butalia, 1998: 1). However, Brass noted that a consensus figure would today be around 500,000 but that the sources that are most likely closer to the truth give figures that range between 200,000 and 360,000 (Brass, 2006: 18). The estimate given by Corruccini and Kaul is close to this as they put a maximum of 400,000 deaths with a wide margin of error that is plus or minus 100,000 (Corruccini and Kaul, 1990: 37). It further generated at least 13 million refugees, out of which 10 million from Punjab alone, comprising four and half million non-Muslims and five and half million Muslims (Hansen, 2002: 1). Besides, approximately 75,000 women have been raped and/or abducted across the two sides of the new border, placing them as the first victims of the Partition Massacres (Butalia, 1998: 1).

    While some argue that the violence that erupted at the moment of Partition was popular and spontaneous and that it can’t be considered as a general phenomenon due to the non-involvement of large-scale organizations (Alam, 1998: 98), the nature and the extent of the violence clearly underline the organized and planned character of the attacks. Furthermore, it suggests the involvement of private armies such as the Muslim League National Guard, the Rashtriya Swayam Sevak Sangh (RSS) and the Akal Fauj, counting respectively 42,300, 59,200 and at least 8,000 members (Hansen, 2002: 135). Although the State did not directly participate in the violence, the communalized role of the police, the complicity if not direct involvement of the political leaderships and the State’s attitude of laissez-faire point to its responsibility (Virdee, 2007: 16-36; Khan, 2007: 36-60). During its existence, between August 1 and 31, the 50,000 men Punjab Boundary Force was unable or unwilling to maintain peace and order (Jeffrey, 1974: 491-520).

    Violence was not just a marginal phenomenon, a sudden and spontaneous communal frenzy that accompanied Partition. It was on the contrary at the very heart of the event. Nor was it merely a consequence of Partition but rather the principal mechanism for creating the conditions for Partition. Violence constituted the moral instrument through which the tension between the pre-Partition local character of identity and its postcolonial territorial and national redefinition was negotiated (Gilmartin, 1998: 1069-1089). Violence operated as the link between the community and its new national territory. That is precisely what gave it its organized and genocidal dimension as it was meant for control of social space so as to cleanse these territories from the presence of other religious communities (Hansen, 2002).

    The most frequent form of collective violence was the attack by huge crowds upon villages, trains, refugee camps and long files of migrants. It generally took the shape of tit-for-tat mass murders, raids on villages and train stations, abduction, loot, arson, derailment of train and stabbing of the passengers, castration, mutilation and rape. Sexual molestation of women was deliberately meant to emphasize the vulnerability of the community and the incapability of men as protectors. As a result, some women were killed by members of their own families and communities, in order to avoid the honor of the whole community to be tarnished by atrocities against them (Butalia, 1998: p. 171). This practice was used particularly among Sikhs. The Muslim League’s direct actions strongly contributed to the spread of violence from August 1946 to March 1947. The Rawalpindi massacre had a huge impact upon the Sikhs. According to many witnesses and analysts such as Governor of Punjab Sir Jenkins and Field Marshall Sir Claude Auchinleck, Sikhs, and especially their leaders such as Master Tara Singh and Giani Kartar Singh, bear an important responsibility in the development of violence, particularly in East Punjab in August 1947 (Brass, 2003: 81; Hansen, 2002: 14). In West Punjab, Muslims carried out the same kind of violence against non-Muslims. Thus, the Partition violence seems, on the one hand, to be best described as a retributive genocide characterized by the forced expulsion of the opposed communities on both sides of the new boundary to establish a Muslim State, free of troublesome minorities, and on the other hand a consolidation and regroupment of the Sikh community as well as revenge and retaliation. To this must also be added local acts of violence carried out for a multiplicity of reasons and motives that were not genocidal in intent: loot, capture of property, abduction of women (Brass, 2006: 12, 48).

    During the forties, the advent of independence generated increasing awareness among Hindus, Sikhs and Muslims – who composed respectively 31%, 15% and 53% of the population in Punjab; and 54.7% of Muslims and 41.5% of Hindus in Bengal (Census of India, 1941) – that it will imply the partition of the British Raj between two independent dominions, namely India and Pakistan. Whether the Partition of the British Raj was ineluctable or not will always remain a matter of debate. However, it appears that it was rather late, actually only after the failure of the Cabinet Mission in May-June 1946, that the project of partitioning British India acquired a territorial meaning. Until the May 16 Plan, the main demand was the establishment of a loose confederation formed by Hindu-majority and Muslim-majority provinces under the authority of a weak center. The impossibility or reluctance of reaching an agreement on that matter between the leaders of the Muslim League and the Indian National Congress made the territorial partition of the British Raj the only available option.

    Violence first erupted in Calcutta, Bengal, on August 16, 1946, one year before Independence. It then spread in the rest of the province, especially in Noakhali on October 1946, as well as in Bihar. It subsequently receded but then peaked again in March 1947, this time in Punjab, which was to become the epicenter of Partition violence. The hastily announcement on June 3, 1947, of the Partition Plan by Lord Mountbatten, which officialized the territorial partition of the British Raj on August 15, 1947, triggered unprecedented acts of communal violence, especially in the two Muslim majority provinces Bengal and Punjab that were to be divided. Communal violence climaxed between August 13 and 19, just before and after the Independence and the release of the Boundary Award. During the night of August 14 to 15, Pakistan and India became independent Nation States due to the dismantlement of the British Raj. The exact layout of the international border that was to divide Punjab between India and Pakistan was still not known at the time of Independence. It is only on August 16, 1947, that the Punjab Boundary Award was finally made public. This further aggravated the communal violence. During the following months until October 1947, the province of Punjab was the scene of numerous mass killings between Hindus and Sikhs on the one side, and Muslims on the other side.

    1946; August 16, The Direct Action Day or the Great Calcutta Killings : Muhammad Ali Jinnah, leader of the Muslim League, chose August 16, 1946, to launch a “direct action for the achievement of Pakistan” following his refusal of the Cabinet Mission’s plan and his decision to boycott the newly elected Constituent Assembly. On that day, which was declared as a provincial public holiday by Hussain Shaheed Suhrawardy (Chief Minister of Bengal), Muslims in Calcutta were asked to stop their activity and to stage a protest in the streets of the city. In the morning, Muslim volunteers forced Hindu shopkeepers to close their shops in the Northern part of Calcutta. Then, Hindus answered by blocking the advance of the Muslim League’s processions toward the Ochterloney Monument. Violence spread quickly as both the police and the military were prevented by Suhrawardy from interfering in the riots.

    The official estimate of casualties, mostly Muslims, varies between 5,000 dead and 15,000 injured (Moon, 1998: 58) and 4,000 dead and 10,000 injured according to another (Hansen, 2002: 9) and 10,000 killed (Sengupta, 2007: 133). The role of the Muslim League in the organization of the riots is undeniable in regard of arming and transporting its followers. However, if Muslims were clearly the initial aggressors, non-Muslims, especially Sikhs, retaliated, hence aggravating the death toll dramatically. It is only on the fourth day of the riot, while violence was increasing, that the army intervened. Finally, violence decreased on August 22. Following the riot, thousands started fleeing Calcutta. Some were caught in the violence that spread from Calcutta to the entire Bengal region and even in Bihar. *** (Moon, 1998; Hansen, 2002; Sengupta, 2007).

    1946; October 10, The Noakhali Anti-Hindu Massacre: Retaliatory violence against Hindus then spread in Noakhali district and in some parts of the adjacent Tripura district. The majority of the population in the area was Muslim, around 82%, while most of the land belonged to Hindu landlords. As a consequence of the riots in Calcutta, a massive anti-Hindu pogrom was organized by Muslim locals so as to cleanse the region from Hindu presence either by killing them or by forcing them to flee the area. The death toll is close to 5,000 dead according to the press (Sengupta, 2007: 138), though Moon considered that it should rather be counted in hundreds (Moon, 1998: 59). It is claimed that nearly 75% of Hindus previously in the area left the place. ** (Sengupta, 2007; Moon, 1998).

    1947; The Bihar Anti-Muslim Riots: The cycle of retributive violence went on in Bihar where anti-Muslim riots broke out at the beginning of 1947. The constant flux of non-Muslims refugees from Bengal to Bihar and the news they propagated, especially of killings of Hindu Biharis in Calcutta and Noakhali, propelled armed bands of Hindus to attack Muslim villages in the Bihar countryside as acts of revenge. Village after village were looted and burnt and their population killed, resulting in the death of thousands of Muslims in the province by armed groups of Hindus. ** (Sengupta, 2007: 143).

    1947; March 3, The Rawalpindi Massacre or the March Killings: Khirz Hayat Khan Tiwana’s Punjabi government (a coalition government gathering Congressists, Akalis and Unionists, under the leadership of the latter) resigned under the pressure of Muslim League’s demonstrations and direct actions. The day after, Hindus and Sikhs staged a counter-demonstration and threatened Muslims. The latter then retaliated and launched large-scale attacks on Hindus and Sikhs in the frontier districts, especially in Rawalpindi division.

    _ By March 20, when law and order were finally restored, 2,049 people were killed and 1,103 injured, most of them Sikhs (Jeffrey, 1974: 494). Another estimate, though biased against Muslims, counts 2,263 non-Muslims and 38 Muslims casualties in Rawalpindi district alone (Khosla, 1999: 112) while another one counts 3,000 killed and 1,200 injured (Hansen, 2002: 11). *** (Jeffrey, 1974; Khosla, 1999; Hansen, 2002).

    1947; August, The Gory Climax or the August Anarchy

    1947; August 6: More than sixty people, essentially Muslims, were declared killed in Amritsar district, allegedly by Sikhs opposing Partition as it would divide their community and reduce them to a mere minority in both new countries (Jeffrey, 1974: 502).

    1947; August 8: Muslims retaliated and killed seventy-four Hindus and Sikhs near Jalalabad, north of the Ludhiana-Ferozepur road, in Ferozepur District (Jeffrey, 1974: 503). During the first week of August, casualties are estimated at an average daily killing of about 100 people with sporadic raids killing 70 to 80 people (Brass, 2003: 87).

    1947; August 13 to 19: Violence peaked during this week.In addition to derailment – the first case being the one of a “Pakistani Special” train carrying Pakistani government employees and their families from Delhi to Karachi, next to Patiala State in East Punjab, killing one woman and one child (Aiyar, 1998: 18: Hansen, 2002: 14) – attacks on train and stabbing of the passengers began. Lahore train station also became the scene of bloody carnages. On August 13, 43 non-Muslims were stabbed in the Mughalpura Railway Workshops. On August 14, 35 Sikhs were stabbed in Lahore station. On August 15, a train was held up near Wazirabad. On August 15 to 16, a Pakistani Special train was derailed next to Amritsar. Two train derailments occurred in Sialkot between August 14 and 17. Three trains were attacked by Muslims mobs in the Wazirabad-Sialkot area. Two attacks on train happened in Rawalpindi area. (Aiyar, 1998: 18-19) Notwithstanding the train attacks, bands of armed men were going on raiding villages and killing their inhabitants.

    1947; August 26: A group of Pakistani Baluchi soldiers killed around 10,000 non-Muslim civilians in Sheikhupura and raped girls and women so as to dishonor the whole community and to prove its inability to protect them (Hansen, 2002: 15).

    1947; September 3: Bands of Muslims and Hindus fought each other at Harnoil in Mianwali district. Muslims were supported by Pakistani military and used tanks against their opponents. The total death toll is over 3,000 (Hansen, 2002: 17: Kirpal Singh, 1972: 150).

    1947; September 21: A refugee train was attacked during the night by armed Muslims at Harbanspura making 1,500 non-Muslim victims (Aiyar, 1998: 21). Finally, by October 1947, the situation improved in both parts of Punjab. However, if law and order was relatively reinstated, the burden of the rehabilitation of refugees remained till the end of 1947.

    *** (Kirpal Singh, 1972; Jeffrey, 1974; Aiyar, 1998; Brass, 2003).

  • 1947

    3 مارچ 1947ع

    سنڌ سرڪار سر راجر ٽامس مور جي سربراهيءَ ۾ هارين جي مسئلن تي غور ڪرڻ ۽ رپورٽ تيار ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميٽي ٺاهي، جنهن ۾ محمد مسعود، نور الدين صديقي ۽ آغا شاهي کي ميمبر طور کنيوويو، اڳتي هلي آغا شاهيءَ جي جاءِ تي گوپيچند کي سيڪريٽري طور رکيوويو.

    هن ڪيمٽي 298 صفحن تي پنهنجي رپورٽ تيار ڪئي جنهن ۾ محمد مسعود 37 صفحن جو اختلافي نوٽ پڻ لکيو، هن رپورٽ ۾ اها راءِ قائم ڪئي وئي ته هارين جي حالتن بدلائڻ کان سوا3 کين دائمي حق ڏيڻ سان سندن زندگي جو معيار نه سڌرندو، خاص زمين جي ٽڪرن تي هارين کي ٽيننسي حق ڏيڻ مان هارين کي ئي نقصان ٿيندو.

    4 مارچ 1947ع

    سرهاريءَ ۾ سنڌ هاري ڪاميٽي جي اهتمام سان سالياني هاري ڪانفرنس ٿي، جيڪا ٻه ڏينهن هلي، هن ڪانفرنس ۾ ”بٽئي اڌواڌ“ تحريڪ جو شعور ڏنوويو۽ فيصلو ڪيو ويو ته هاري پنهنجي حصي جو اڌ وٺن ۽ ابوابن ڏيڻ کان انڪار ڪن.

    4 اپريل 1947ع

    جيڪب آباد ۾ ڊسٽرڪٽ مسلم ليگ جي ڪوششن سان ”پاڪستان ڪانفرنس“ ٿي، جنهن ۾ سنڌ جي مختلف حصن کان سواءِ بلوچستان، پنجاب ۽ هندستان جي ٻين حصن کان وفدن شرڪت ڪئي.

    شام جو مختلف صوبن کان آيل مسلم نيشنل گارڊز جي دستن جي مارچنگ ۽ ڊسيپلين جو مقابلو ٿيو، جنهن ۾ ڪوئيٽا مسلم نئشنل گارڊ پهريون انعام کٽيو، ان کان پوءِ جلسي جي ڪاروائي شروع ٿي، هن جلسي جي صدارت مسٽر يونس سابق وڏي وزير بهار ڪئي، مير جعفر خان  جمالي سنڌيءَ ۾ آجيان ڪئي، ان کان پوءِ اجلاس جي صدر پنهنجو لمبو خطبو پڙهيو. انهيءَ موقعي تي ڪوئيٽا جي قاضي عيسيٰ ۽ ٻين اڳواڻن به تقريرون ڪيون.

    5 اپريل 1947ع

    جيڪب آباد ۾ ”پاڪستان ڪانفرنس“ جي ٻئي ۽ آخري ڏينهن جي ڪاروائي هلي، ڪاروائي رات جو نائين وڳي هلي ۽ صبح جو چئين وڳي ختم ٿي، آخر ۾ پندرهن ٺهراءُ پاس ڪيا ويا.

    هن ڪانفرس ۾ شرڪت ڪندڙن مان پير الاهي بخش، پيرزاده عبدالستار، خان بهادر کهڙو، قاضي محمد عيسيٰ (ڪوئيٽا)، محمد يونس (بهار)، عبدالستار نياري (پنجاب)، مولوي عبدالقدوس بهاري، مير قادر بخش (بلوچستان)، ميان ضياءَ الدين بار ايٽ لا، عبدالڪريم ايڊيٽر ”الاسلام“، فضل احمد (بلوچستان9، ملڪ محمد عثمان (ڪوئيٽا) ۽ مير جعفر خان جماليءَ جا نالا ذڪرلائق آهن.

    5 اپريل 1947ع

    نواب شاهه ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي جي صدارت هيٺ ”اٺين سنڌ ادبي ڪانفرنس“ ٿي. هن ڪانفرنس جي مشاعري لاءِ طرح هئي:

    ”درد پنهنجي ديس جو دل ۾ جوانو ڌارجو“

    هن ڪانفرنس ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان اديبن ۽ شاعرن جي وڏي تعداد شرڪت ڪئي، لاڙڪاڻي واسين مان حاجي محمود ”خادم“، ”عبد، عاقلي، عبدالله ”اثر“ محمد ڇتل ”فدا“، در محمد ”خاڪ“، نظام الدين ”نظام“، صوفي شاهه محمد، ميان غلام عباس ”جوش“ ۽ نواز علي ”نياز“ جا نالا ذڪر لائق آهن.

    3 مئي 1947ع

    غلام احمد ”نظامي“ جي صدارت هيٺ ڪراچيءَ ۾ ”سنڌي بزم ادب“ طرفان مشاعرو ٿيو، الله بخش ”سرشار“ عقيلي، محمد اسحاق، عبدالڪريم، عليمحمد ”خالدي“، جمن هالي ۽ جمعه خان پنهنجو پنهنجو ڪلام پڙهيو.

    29 مئي 1947ع

    .سنڌي سڌار سوسائٽي، لاڙڪاڻي جي بزم مشاعره طرفان طرحي مشاعرو ٿيو. جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”ڳجهو آهن جو طوفان آهه هاريءَ جي پسيني ۾“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    1 جون 1947ع

    شهدادپور ۾ زميندارن ۽ هارين جي نمائندن جي، غلامصطفيٰ قاضي (ڊپٽي ڪليڪٽر) جي صدارت ۾ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ”بٽئي اڌواڌ“ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو ۽ ٻنهي ڌرين ۾ ٺاهه ٿيو، جنهن جون خاص ڳالهيون هي آهن: مزدوريءَ جو سمورو ڪم هاري ڪندو، ڀاڻ جي قيمت زميندار ڀريندو، زميندار هاري کي بنا وياج قرض ڏيندو، ڪو به زميندار پنهنجي مرضيءَ سان هاريءَ کي بيدخل نه ڪندو، ٻن سالن جي هارپ هاري کي هارپ جو حق ڏيندي ۽ زميندار هاريءَ کان لاپو، رسائي، اوطاق خچر يا ڪمدار جو خرچ نه وٺندو.

    16 جون 1947ع

    ميرپورخاص ۾ ڪليڪٽر غلام حسين آغا جي صدارت ۾ هارين ۽ زميندارن جي نمائندن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ سموري ضلعي جا مختيارڪار ۽ ڊپٽي ڪليڪٽر به شامل ٿيا، وڏي بحث مباحثي کان پوءِ زميندارن بٽئي اڌواڌ جو مطالبو تسليم ڪيو.

    20 جون 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”نئين ترڪيب نڪتي امتحان جي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    22 جون 1947ع

    سجاول جو ناميارو زميندار، پير، خلافتي، جميعتي ۽ مدرسه هاشميه سجاول جوباني سيد حاجي عبدالرحيم شاهه وفات ڪري ويو.

    29 جون 1947ع

    ضلعي لوڪلبورڊ ٿرپارڪر جو سابق صدر بمئي ليجسليٽو ڪائونسل جو سابق ميمبر ۽ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر خانبهادر حاجي غلام نبي شاهه ولد سيد موج علي شاهه وفات ڪري ويو.

    20 جولاءِ 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”منهنجي هر خون جو قطرو به درخشان آهي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    21 جولاءِ 1947ع

    ڪراچيءَ ۾ ”سنڌ شاگرد ڪانفرنس“ ٿي، جنهن ۾ ٻين ڳالهين سان گڏ هڪ ٺهراءُ ذريعي سنڌ ۾ هارين جي سجاڳيءَ ۽ تحريڪ کي سنڌ ۾ سياسي مستقبل لاءِ سٺو سُڀ چيو ويو.

    24 جولاءِ 1947ع

    ڪراچيءَ جي آڳاٽي سماجي تنظيم ”شرڪ ۽ سرسوت سماج“ جي سالياني گڏجاڻي ٿي جنهن ۾ هن ريت نئين سال جا عهديدار چونڊيا ويا:

    اين ڊي رتنهور (صدر)، آسانند جوشي (نائب صدر)، هيرالال ڀاونجي (جنرل سيڪريٽري)، لڪشمي شنڪر (جوائنٽ سيڪريٽري)، لاوجي پانڌي (خزانچي) ۽ ڊاڪٽر شوداس، هيرا لال ڊي ستا، جڳجيون پرڌان مئنيجنگ ڪاميٽيءَ جا ميمبر.

    15 آگسٽ 1947ع

    پاڪستان حاصل ڪرڻ تي سنڌ مسلم ليگ جي سمورين شاخن مسجدن ۾ جمعي جي نماز بعد شڪراني جون دعائون گهريون ۽ پاڪستان جي تحفظ خواهه ترقيءَ لاءِ ڌڻي در ٻاڏايو.

    20 آگسٽ 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي صدارت عبدالفتاح ”عبد ڪئي، مشاعري طرح هئي:

    ”چوي ٿو ڀنئور کي بلبل ڪريون تقسيم گلشن کي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    24 آگسٽ 1947ع

    شاعر، ليکڪ ۽ ديني عالم مولانا قمر الدين مهيسر وفات ڪئي، سندس ولادت ڌڱاڻي مهيسر ۾ ٿي ۽ وفات شهدادڪوٽ ۾ ٿي، هن مختلف ڳوٺن جي مدرسن ۾ ديني تعليم ڏني، مشهور شاعر محمد علي ”جوهر“ ۽ پروفيسر گل حسن ”گل“ ٻرڙو سندس شاگردن مان هئا.

    20 سيپٽمبر 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان، عبدالفتاح ”عبد“ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”قطرو دريا آههجي دريا سان شامل ٿي وڃي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    آڪٽوبر 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ سنڌ جي سهاري هيٺ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان رتيديري ۾ سيد وريل شاهه جي صدارت هيٺ مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”ڇا هئڻ قانون گهجي ملڪ پاڪستان جو“

    هن مشاعري ۾ حافظ ضياءَ الحق، ”اسلم“، ”نظام“، ”اثر“، ”فدا“، ”زيب“، ”ناظم“، ”جمال“، ”عاشق“، ”قلندر“، عباسي، ”جوهر“، ”اياز“ قادري، الطاف، ”شوق“ ۽ ”قائد“ پنهنجا شعر پڙهيا..

    20 آڪٽوبر 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”ڇا هئڻ قانون گهرجي ملڪ پاڪستان جو“

    هن مشاعري جي صدارت آغا گل ڪئي، مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    24 آڪٽوبر 1947ع

    سريچند ميلهومل ڪيسواڻي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، پاڻ اڃا ابهم ٻار هئو جو کيس پنهنجي وڏن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، هو اڄ ڪلهه احمد آباد ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور ليکڪن، اداڪارن ۽ مصورن ۾ ٿئي ٿ و، هن ڪيتري شاعري به ڪئي آهي ۽ ڪهاڻيون به لکيون آهن.

    20 نومبر 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”بلبل جو شور رهندو گلستان ۾ ڪيترو“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

    20 ڊسمبر 1947ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”اي چرخ ڪڏهن تو ڀي ڪا ڏٺي تخريب سوا تعمير ڪٿي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ، ۾ شايع ٿيو.

  • 1946

    1946ع

    ديپچندر تلوڪچند، حيدرآباد ۾ ”نيوجيون ساهتيه منڊل“ نالي اشاعتي ادارو قائم ڪيو، جنهن جو دفتر ڪوڙو جمعدار روڊ تي هو، 1947ع تائين هن اداري ڪيترا ڪتاب شايع ڪرايا، جن مان ”ڪانگريس ڪهاڻي“، ”راجپوتي ڪهاڻيون“، ”آزاد هند“، ”انقلابي“، ”استري سنسار“ ۽ ”سڀاش چندر بوس“ ذڪر لائق آهن، ان کان سواءِ هن منڊل طرفان ”نيو جيون“ نالي سان رسالو به جاري ڪيو ويو.

    1946ع

    قمبر علي خان ۾ ديني درس و تدريس کي جاري رکندڙ ۽ آخر ۾ شهدادڪوٽ ۾ حڪمت ڪندڙ مولوي حڪيم غلام صديق فاضل ديو بند وفات ڪري ويو، سندس جنم 1312هه ۾ ٿيو، پاڻ ڪيترو وقت ”قمبر خلافت ڪاميٽي“ جو صدر ٿي رهيو، ان کان پوءِ ”جمعيت العلماءِ سنڌ“، ”ڪانگريس“ ۽ ”جمنا نربدا ساگر پارٽي“ ۾ سرگرميءَ ۾ حصو ورتائين.

    9 جنوري 1946ع

    هوند راج بلواڻي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، پاڻ اڃا ابهم ٻار هئو جو 1947ع جو ورهاڱي جي نتيجي ۾ کيس پنهنجن وڏڙن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، هي اڄ ڪلهه احمد آباد ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور لکيڪن، شاعرن، اداڪارن، هدايتڪارن ۽ مصورن ۾ ٿئي ٿو، ٻاراڻي ادب جي اوسر ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو اٿس، سندس ڪيترائي ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن ۽ هو ڪيترن رسالن جو ايڊيٽر پڻ رهي چڪو آهي.

    11 جنوري 1946ع

    سنڌ مسلم ليگ جي عارضي صدر محمد هاشم گذدر هڪ وضاحتي بيان جاري ڪيو ۽ جنهن ۾ هن ٻڌايو ته محترم جي ايم سيد کي مسلم ليگ جي سڀني عهدن تان خارج ڪيو ويو آهي، ان ڪري هن ايندڙ چونڊن لاءِ جيڪي ٻارنهن اميدوار بيهاريا آهن، تن کي حقيقي مسلم ليگ جي ڪا به حمايت حاصل ڪا نه آهي.

    12 جنوري 1946ع

    آل انڊيا مسلم ليگ جي صدر محمد علي جناح، يوسف هارون ڏانهن تار موڪلي سنڌ جي مسلمانن کي اپيل ڪئي ته هو ايندڙ چونڊن ۾ جي ايم سيد جي خلاف آزاد اميدوار شهمير خان ڪاڇي جي مدد ڪن.

    20 جنوري 1946ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”لک لک گذارشون ٿو ڪيان هر نگاهه ۾“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ شايع ٿيو.

    21 جنوري 1946ع

    سنڌ اسيمبليءَ جون چونڊون ٿيون، جن ۾ مسلم ليگ 27، ڪانگريس 21، ترقي پسند جي ايم سيد گروپ 4، قوم پرست مسلمانن 4، يورپين 3 ۽ مزدورن 1 سيٽون کنيون.

    29 جنوري 1946ع

    سنڌ اسيمبلي لاءِ ٿيل چونڊن جي ڳڻپ شروع ٿي.

    23 مارچ 1946ع

    ”ڪئبينيٽ مشن“ ڪراچيءَ پهتو.

    1 اپريل 1946ع

    لاڙڪاڻي ۾ ”ستين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس“ جي موقعي تي ”جمعيت الشعراء سنڌ“ قائم ڪئي وئي، جنهن جا هن ريت عهديدار چونڊيا ويا:

    شيخ ابراهيم ”خليل“ (صدر)، رئيس ضياءَ الدين ”ضيا“ (نائب صدر)، عبدالفتاح ”عبد“ (نائب صدر)،. حاجي محمود ”خادم“ (جنرل سيڪريٽري)، سرور علي ”سرور“ (جوائنٽ سيڪريٽري) ۽ غلام احمد ”نظامي“ (ايڊيٽر9، پهريان ڏهه سال ”خليل“ هن تنظيم جو صدر رهيو ۽ پوءِ مخدوم محمد زمان طالب موليٰ ان جو صدر ٿيو.

    16 اپريل 1946ع

    اڌرام ڪيولرام ممتاڻي ”انپڙهه“ گمبٽ ۾ چائو، اڃا ٻار ئي هئو ته هن هندستان جو ورهاڱو ٿيو ۽ هن کي وڏن سان گڏجي وڃي ڀارت وسائڻو پيو، هن اتي ئي ادبي دنيا ۾ پاڻ ملهايو.

    20 اپريل 1946ع

    لاڙڪاڻي ۾ ”ستين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس“ ٿي، جنهن جي صدارت ڊاڪٽر دائودپوٽي ڪئي، هن ڪانفرنس جي مرحبا ڪاميٽي جو چيئرمين ميان غلام عباس قادري ۽ سيڪريٽري عبدالفتاح ميمڻ هو، ڪانفرنس جون ٽي نشستون ٿيون، جنهن ۾ طرحي مشاعرو به هو، ان لاءِ طرح هئي:

    ”ڪو زمانو هو جو مون تي ناز هو تلوار کي“

    لاڙڪاڻي جي مڙني شاعرن ۽ اديبن کان سواءِ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان شاعرن ۽ اديبن شرڪت ڪئي.

    20 اپريل 1946ع

    ستين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس، سنڌي سڌار سوسائٽي جي سهاري هيٺ لاڙڪاڻي ۾ ٿي، ڪانفرنس جي صدارت ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽي ڪئي، ڪانفرنس جي استقباليه ڪاميٽي جو چيئرمين ميان غلام عباس قادري ۽ سيڪريٽري عبدالفتاح هو.

    ڪانفرنس جون ڪل ٽي نشستون ٿيون، پهرين نشست صبح جو اٺين وڳي ٿي، جنهن ۾ مرحبائي ۽ صدارتي تقريرون ٿيون، هن نشست ۾ ڊاڪٽر خليل، غلام احمد .”بيم“، رشيد احمد لاشاريءَ، محمد خان جتوئي، احسان بدوي ۽ محمد بخش واصف پڻ مختلف موضوعن تي تقريرون ڪيون.

    ٻي نشست شام جو پنجين وڳي ٿي، جنهن ۾ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقيءَ بابت ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، ٽين نشست جيڪا رات جو ٿي، جنهن ۾ مشاعرو ٿيو، هن مشاعري جي مصرع طرح هئي

    ”ڪو زمانو هو جو مون تي هو ناز تلوار کي“

    هن ڪانفرنس ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان سوين اديب ۽ شاعر اچي شريڪ ٿيا.

    20 مئي 1946ع

    شهدادڪوٽ جي بزرگ ميان غلام صديق جي ڀاڻيجي ۽ سندس وفات کان پوءِ درگاهه جي سجاده نشين ميان محمد نصيرالدين ولد ميان عبداالعليم ميڪڻ جو شهدادڪوٽ ۾ جنم ٿيو، هن دين ۽ دنيا جي تعليم ورتي ۽ انگريزي استاد ٿيو، شاعري ڪيائين ۽ ڪجهه ڪتاب لکيائين، سندس وفات 1977ع ۾ ٿي.

    2 جون 1946ع

    خواجه محمد حسن جان ولد خواجه عبدالرحمان سرهندي، پنهنجي تر جو برزگ ۽ عالم، ڪتاب بينيءَ جو شوقين ۽ عربي خواهه فارسيءَ جي ڪن ڪتابن جو منصف ٽنڊو سائينداد ۾ وفات ڪري ويو.

    16 جولاءِ 1946ع

    پي ڊبليو ڊيءَ جي وزير خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي صدارت هيٺ ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچيءَ ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي ماليات جي سابق وزير ”سنڌ جي سياست“ جي موضوع تي شاگردن کي ليڪچر ڏنو، انهيءَ ليڪچر جي تفصيلي ڪاروائي ۽ صدر جي خطبي جو اختصار ”گل حيات“ ۾ موجود آهي.

    20 جولاءِ 1946ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”شهيد ناز جي تربيت تي بار بار نه آءُ“

    مشاعري جي لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب اڳتي هلي”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    21 جولاءِ 1946ع

    سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ لاءِ چونڊون ٿيون، جنهن ۾ جي ايم سيد آل انڊيا مسلم ليگ جي مخالفت باوجود بنان مقابلي چونڊجي آيو، هنن چونڊن جو پارٽيءَ وارو نتيجو هينءَ بيٺو:

    مسلم ليگ 27، ڪانگريس 21، جي ايم سيد گروپ 4، قومپرست مسلمان گروپ 4، يورپين 3.

    16 آگسٽ 1946ع

    آل انڊيا مسلم ليگ طرفان ”ڊائريڪٽ ائڪشن ڊي“ سموريءَ سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ به ملهايو ويو، مسلم ليگ جي سڏ جي موٽ ڏيندي ماڻهن دڪان ۽ ڪاروبار بند رکيو ۽ هڙتال ڪئي.

    20 سيپٽمبر 1946ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”پوئتي هو ڪوه مون کان ڪاروان رهجي ويو“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب اڳتي هلي ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    26 سيپٽمبر 1946ع

    سنڌ ڪانگريس طرفان ”گانڌي جينتي پروگرام“ تي عمل ڪيو ويو، هي پروگرام ٻي آڪٽوبر تائين هليو.

    26 سيپٽمبر کان 2 آڪٽوبر 1946ع

    هند ۽ سنڌ جيان لاڙڪاڻي جي ڪانگريس ڪاميٽي ”گانڌي جينتي“ هفتو ملهايو، جنهن ۾ مختلف هنڌن تي پورو هفتو ”پرڀات ڦيري“ ”جهنڊي جي سلامي“ ۽ پبلڪ ميٽنگ جو بندوبست ڪيو ويو.

    29 سيپٽمبر 1946ع

    ميهڙ ۾ بزم مشاعره صوفي ۽ بزم بلبل جي گڏيل ڪوششن سان مشاعرو منعقد ٿيو، جنهن جي مصرع هن طرح هئي:

    ”اڄ فقط بلبل نه پر خود باغبان چڪر ۾ آهه“

    7 آڪٽوبر 1946ع

    تعلقي ميهڙ جو ناميارو زميندار، سالن جا سال ڪراچي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو پريزيڊنٽ خانبهادر محمد پريل ولد ميان قادر بخش گذاري ويو.

    18 آڪٽوبر 1946ع

    هدايت الله ولد غلام رسول منگي ٻلهڙيجي ۾ ڄائو، ڏهه سال پرائمري استاد ٿي رهيو ۽ پوءِ صحافت جي دنيا سان لاڳاپو رکيائين، سندس شمار سٺن صحافين ۽ نقادن ۾ ڪري سگهجي ٿو.

    19 آڪٽوبر 1946ع

    غلام احمد نظامي جي ڪوششن سان قائم ٿيل ”سنڌي بزم ادب“ طرفان مشاعرو ٿيو، جنهن ۾ ڪيترن شاعرن شرڪت ڪري پنهنجو ڪلام پيش ڪيو، ڪراچيءَ جي هيءَ ادبي تنظيم 1923ع کان 1947ع تائين فعال رهي، ان طرفان ڪيترائي مشاعرا ۽ تقريري مقابلا ڪرايا ويا.

    20 آڪٽوبر 1946ع

    سنڌي سڌار سوسائٽي، لاڙڪاڻي جي بزم مشاعره طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”جا سهي صدما اها سا دل ڪٿي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    2 نومبر 1946ع

    غلام احمد ”نظامي“ جي صدارت هيٺ ”سنڌي بزم ادب“ طرفان مشاعرو ٿيو، حافظ احمد قرآن مجيد جي تلاوت ڪئي ۽ محمد حسين ”شيرو“ عبدالڪريم ۽ ”غني“ نظاميءَ ۽ ٻين مقامي شاعرن ڪلام پڙهيو.

    12 ڊسمبر 1946ع

    سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ لاءِ چونڊون ٿيون، هنن چونڊن ۾ 34 سيٽون مسلم ليگ حاصل ڪيون ۽ هڪ سيٽ آزاد اميدوار سردار کوسي کي ملي، جيڪو پوءِ مسلم ليگ ۾ شامل ٿي ويو، جي ايم سيد جو مقابلو قاضي محمد اڪبر ڪيو، هن چونڊ ۾ جي ايم سيد هارايو ۽ قاضي محمد اڪبر ڪامياب ٿيو.

    18 ڊسمبر 1946ع

    رتن چتنداس ليلاڻي ”دلبر“ لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، پاڻ اڃان ابهم ٻار هئو جو سندس وڏا 1947ع جي ورهاڱي کان پوءِ لڏي وڃي ڀارت ۾ ويٺا، هي پاڻ بمبئي ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور شاعرن ۽ ڪهاڻيڪارن ۾ ٿئي ٿو، هن جي شايع ٿيل ڪتابن مان ”فٽ پاٿ“ (1966ع)، ”ستيم شوم سندرم“ (1967ع) ۽ ”ترانا“ (1971ع) ذڪر لائق آهن.

  • 1945

    31 جنوري 1945ع

    ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”باعمل ٿي روز شب رک ملڪ ملت جو خيال“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    21 فيبروري 1945ع

    مسلم ليگ جي مجلس عمل جي ٽن ميمبرن چوڌري خليق الزمان، نواب اسماعيل خان ۽ قاضي عيسيٰ جي موجودگيءَ ۾ سنڌ مسلم ليگ جي اسيمبلي ميمبرن جي ڪراچيءَ ۾ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ جي ايم سيد ۽ غلام حسين هدايت الله جي باهمي اختلافن تي غور ڪيو ويو ۽ وزير اعليٰ سر غلام حسين تي مڪمل اعتماد جو اظهار ڪيو ويو.

    24 فيبروري 1945ع

    جي ايم سيد گروپ جي ڪوششن سان سنڌ اسيمبلي ۾ سر غلام حسين وزارت کي شڪست آئي، انهيءَ کان اگاهه ڪرڻ لاءِ ساڳئي ڏينهن تي جي ايم سيد محمد علي جناح کي تار موڪلي، انهيءَ تار جو متن هئو ته:

    ”سنڌ اسيمبليءَ ۾ مسلم ليگ جي 28 ميمبرن مان 15 ميمبرن لکيل تقاضا ڪئي ته موجود وزارت هلندڙ اجلاس ۾ ئي ڊهڻ گهرجي، انهيءَ طلب جي بنياد ۽ فيصلي موجب جنرل ايڊمنسٽريشن جي سپليمينٽري گرانٽ ۾ هڪ روپيو ڪتر جي رٿ آندي وئي، ڏهن ميمبرن فائدي ۾ ووٽ ڪيو.“

    25 فيبروري 1945ع

    ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”پڄي اسان کان نه ٿي ڪا محنت چئون ٿا کوٽو نصيب آهي“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    27 فيبروري 1945ع

    جي ايم سيد محمد علي جناح ڏانهن تار موڪلي جنهن جو متن هن ريت آهي:

    ”ادب سان اوهان جو ڌيان پنهنجي 24 تاريخ واري تار ڏانهن ڇڪايان ٿو، غلام حسين ظاهر ڪيو ته اوهان مون کي ۽ گذردر کي ليگ مان خارج ڪرڻ جو حڪم ڪيو آهي، ان مان اسان جي ميمبرن تي خراب اثر ڪيو، هندو آزاد گروهه اڃا تائين اسان جي مسلم گروهه سان سڃو بيٺو آهي، ووٽن کان پوءِ حاجي مولا بخش اسان سان ڪوئيليشن ٺاهڻ جي تقاضا ڪئي، جا قبول نه ڪئي سون، جنهن کان پوءِ سر غلام حسين مسلم پارٽي سان ڪوئليشن ڪري، حاجي مولا بخش کي وزارت ۾ کنيو ۽ هڪ ٻئي وزير کڻڻ جو اعلان ڪيو، سر غلام حسين ظاهر ڪري رهيو آهي ته مرڪزي پارليامينٽري بورڊ جي ان لاءِ منظوري حاصل ڪري رهيو آهي، مهرباني ڪري پنهنجي راءِ ٻڌايو ۽ فون نمبر 7651 تي ڳالهايو، جيڪڏهن ضرورت هجي ته.

    اوهان جي حڪمن جي انتظار ۾ ترسيل

    جي ايم سيد

    2 مارچ 1945ع

    ”الوحيد“ جي پرچي ۾ ”جي ايم سيد، قائداعظم جي نگاهه ۾!“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، جنهن ۾ جي ايم سيد تي سخت لفظن ۾ تنقيد ڪئي وئي هئي، ايڊيٽوريل جو خاتمو هن ريت ٿئي ٿو:

    ”اسان وقت به وقت ٿڌي نموني ۾ مسٽر جي ايم سيد تي نڪته چيني ڪندا رهيا آهيون، مگر قائد اعظم، سيد صاحب جي صورت چٽيندي جيڪي الفاظ استعمال ڪيا آهن، سي بلڪل سخت ۽ انتهائي درجي جا سنگين آهن، جن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته مسٽر جي ايم سيد جي شرارتن ۽ ڪافر ماجرائن قائد اعظم جي دل کي ڪيتري قدر صدمو پهچايو آهي ۽ ان جو جرم ڪيتري حد تائين سنگين ۽ افسوسناڪ آهي.

    31 مارچ 1945ع

    ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”وطن جي محبت ٿو ايمان سمجهان“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    29 اپريل 1945ع

    ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”الاهي آهه منهنجي ۾ پيدا اثر ڪر“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    4 مئي 1945ع

    بزم ادب ڪراچيءَ طرفان مشاعرو منعقد ٿيو، جنهن جي مصرع طرح هئي:

    ”دل جي دنيا ۾ محبت جو چمن آباد ڪر“

    25 مئي 1945ع

    ڳوٺ خير محمد آريجا ۾ حاجي گل محمد پٺاڻ کي در محمد نالي فرزند ڄائو، جنهن اڳتي هلي 1990ع ۾ پنهنجي ڳوٺ ۾ ”گل حيات“ نالي جڳ مشهور ادارو ٺاهيو، 1985ع ۾ سنڌالاجي جي ڊپٽي ڊائريڪٽر جي حيثيت ۾ اتي ”ڏات ڌڻين جي رٿا“ نالي مواد ۽ معلومات ميڙي چونڊي ڪري شهرت ماڻيائين، ضلعي حڪومت جي نئين نظام ۾ لاڙڪاڻي ضلعي جو پهريون ڊسٽرڪٽ آفيسر ڪاليجز ٿيو، 1974ع کان لکڻ شروع ڪيائين، شاعري، ڪالم نگاري، ڪهاڻي نويسي کان سواءِ تحقيق جي دنيا ۾ ڄاڻ سڃاڻ پيدا ڪيائين.

    27 مئي 1945ع

    .بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”هئڻ گهرجن ڇا وصفون دوستو ڪنهن قومي ليدر ۾“

    مشاعري لا3 پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    جون 1945ع

    لاڙڪاڻي مان نڪرندڙ ماهوار رسالي ”اديب سنڌ“ جو ايديٽر بدلايو ويو، ماستر جمعي خان ”غريب“ جي جاءِ تي عبدالفتاح ”عبد“ ايڊيٽر ٿيو.

    1 جون 1945ع

    جئديو ڊيٽارام تنواڻي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، 1947ع کان پوءِ کيس پنهنجي وڏڙن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، هي اڄ ڪلهه الهاس نگر ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور اداڪارن ۾ ٿئي ٿو.

    3 جون 1945ع

    صوبه مسلم ليگ ڪائونسل جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جي هاءِ ڪمانڊ ۽ سنڌ وزارت خلاف ٺهراءِ پاس ٿيا، انهن ٺهرائن جو تفصيل ۽ پس منظر جي ايم سيد جي ڪتاب ”نئين سنڌ لاءِ جدوجهد“ ۾ موجود آهي، ياد رهي ته ڪائونسل جي گڏجاڻي ٽي ڏينهن هلي هئي.

    3 آگسٽ 1945ع

    اڄ ڪراچي ڪارپوريشن جي ميٽنگ شروع ٿيڻ تي ڊاڪٽر خان ٺهراءُ آندو ته خانبهادر کهڙي کي ڪورٽ بي ڏوهي ٺهرائي ڇڏي ڏنو آهي ۽ ان ڪري کيس مبارڪون ڏنيون وڃن ۽ ميٽنگ تي مهمل ڪيو وڃي، بهرحال گهڻي بحث و مباحثي کان پوءِ ڊاڪٽر خان ۽ گبول جي گهڻي بحث و مباحثي کان پوءِ ڊاڪٽر خان ۽ گبول جي نوٽيس سان هڪ ٻي رٿ تي عمل ٿيو ۽ 25 جي مقابلي ۾ 15 ووٽ مخالفت يعني 10 ووٽن جي گهڻائي سان هائوس مهمل ڪيو ويو.

    3 آگسٽ 1945ع

    اڄ رات جو خانبهادر کهرو ريل جي رستي ڪراچي ويندي هر ڪنهن وڏي اسٽيشن تي خانبهادر صاحب جي پرجوس مرحبا ٿيندي رهي، باگڙجي، سکر، روهڙي ۽ خيرپور ميرس اسٽيشن تي بنا ڪنهن اڳواٽ پوري اطلاع جي به سوين ۽ هزارين مسلمان اچي گڏ ٿيا.

    3 آگسٽ 1945ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي آزاد ٿيڻ جي خبر تي شڪارپور، ٺٽي، شاهه آباد، بدين، ڳڙهي ياسين، حيدرآباد ۽ هالا ۾ ماڻهن خوشيءَ وچان جلوس ڪڍيا.

    4 آگسٽ 1945ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙي سندس ڀاءُ ۽ ٻين ملزمن کي ”الله بخش قتل ڪيس“ مان باعزت طور تي آزاد ڪيو ويو، سنڌ جي طوع عرض ۾ اها خبر پئي ته ماڻهن خوشيون ملهايون، ڪراچي ڪارپوريشن جي هلندڙ اجلاس کي انهيءَ خبر پهچڻ تي مهمل ڪيو ويو، کهڙو 11 بجي وڳي صبح ”لاهور ميل“ ذريعي ڪراچيءَ روانو ٿيو، صدر اسٽيشن کان سندس بنگلي (يعني صدر اسٽيشن کان فريئر هال واري رستي برنس روڊ ۽ ايلفنسٽن اسٽريٽ گارڊن روڊ ۽ بندر روڊ ايڪسٽينشن کان مسلم ڪالوني) تائين کيس جلوس جي صورت ۾ آندو ويو، ”الوحيد“ سندس رهائي تي ايڊيٽوريل لکيو.

    4 آگسٽ 1945ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙي کي سندس باعزت آزاد ٿيڻ تي، چوڌري خليق الزمان، نواب محمد يوسف مبارڪ بادجون تارون موڪليون.

    7 آگسٽ 1945ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙو شام جو ڪراچيءَ کان لاڙڪاڻي روانو ٿيو، کيس رخصت ڪرڻ لاءِ سيد محمد علي شاهه، سيٺ يوسف هارون، غلام علي الانا ۽ مسٽر محمد حنيف اسٽيشن تي موجود هئا.

    هن ٻڌايو ته هو انهيءَ مقصد لاءِ لاڙڪاڻي وڃي رهيو آهي ته جيئن مسلمانن جي مختلف گروهن وچ ۾ ٺاهه ڪرائي ۽ کين متحد ڪري سگهي.

    16 آگسٽ 1945ع

    ٻين صوبن ۽ پرڳڻن جيان سنڌ ۾ به مسلم ليگ جي سڏ تي ”ڊائريڪٽ ائڪشن ڊي“ ملهايو ويو.

    20 آگسٽ 1945ع

    .بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”دير و حرم ۾ جنگ آهي دل ڪٿي رهي“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾شايع ٿيو.

    1 آڪٽوبر 1945ع

    صوبي سنڌ مسلم ليگ پارليامينٽري بورڊ جي گڏجاڻي ڪراچيءَ ۾ جي ايم سيد جي جاءِ تي ٿي، جنهن ۾ بورڊ جي سمورن ميمبرن، جي ايم سيد، سر غلام حسين، هدايت الله، مير غلام علي ٽالپر، پير الاهي بخش، خانبهادر ايوب کهڙي، سيد خير شاهه ۽ آغا غلام النبي پٺاڻ شرڪت ڪئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ ايندڙ چونڊن لاءِ اميدوارن کي ٽڪيٽون ڏنيون ويون، بقول جي ايم سيد جي ته ڪل 35 جاين لاءِ اٽڪل 70 درخواستون آيل هيون ۽ سر غلام حسين گروهه پنهنجي ماڻهن کي ٽڪيٽون ڏيڻ شروع ڪيون. ان ڪري جي ايم سيد چيئرمين جي حيثيت سان بورڊ جي ڪاروائي مهمل ڪئي، ان ڪري سر غلام حسين هدايت الله، مير غلام علي ٽالپر، پير الاهي بخش ۽ خانبهادر کهڙو اتان اٿي کهڙي صاحب جي جاءِ تي ويا ۽ اتي وڃي خود خيال ميٽنگ جو ڪم جاري رکيائون.

    14 آڪٽوبر 1945ع

    سنڌ صوبه مسلم ليگ ڪائونسل جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ ٺهراءُ پاس ڪري مرڪزي مسلم ليگ کي استدعا ڪئي وئي ته اها پاڻ سنڌ ۾ مسلم ليگ جي ٽڪيٽن ڏيڻ جو ڪم هٿ ۾ کڻي.

    20 آڪٽوبر 1945ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”ذلت جي زندگيءَ کان عزت جو موت بهتر“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب بعد ۾ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    20 نومبر 1945ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”اسيران قفس جو دم لب منقار تي پهتو“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    13 ڊسمبر 1945ع

    مرڪزي هند اسيمبليءَ جي سنڌ لاءِ واحد سيٽ جي چونڊ ٿي، هن چونڊ ۾ يوسف هارون مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي حصو ورتو ۽ سندس مقابلو پير علي محمد شاهه راشديءَ ڪيو، سيٺ يوسف هارون کي 17165 ۽ پير علي محمد شاهه راشديءَ کي 7887 ووٽ مليا، هن چونڊ ۾ يوسف هارون ڪامياب ٿيو.

    20 ڊسمبر 1945ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”زبان منهنجي هريل ناهي ان جي غيبت تي“

    مشاعري لاءِ تخليق ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

  • 1944

    1944ع

    شاعر، ڳائڻي، لطيف ٻاري ۽ ٽئگور ڪاءِ سان لاڳاپيل سرڳداسي نرمل جيوتاڻي جي نالي ۽ ياد ۾ حيدرآباد ۾ سندر پي ملڪاڻي ۽ ارجن جهوڙي ملاڻي جي گڏيل سيڪريٽري شپ ۾ ”نرمل پبليڪيشن سوسائٽي“ ٺاهي وئي، سوسائٽي جو دفتر حيدرآباد ايڪسٽينشن جي سهجرام روڊ تي هو، هن سوسائٽي نرمل جيوتاڻيءَ جا ڪتاب ”نرمل لات“ (شاعري) ”بينا“ (ناول) ۽ ”زندگي“ شايع ڪرايا، سوسائٽي 1977ع تائين فعال رهي.

    جنوري 1944ع

    مولوي حاجي داؤد تنيو، لاڙڪاڻي ضلعي جو پهريون اهل حديث، امرتسر جي اهل حديث مدرسي مان فارغ التحصيل ٿي، ڳوٺ محبوب تنئي ۾ مدرسو قائم ڪيائين، ڳوٺ ۾ دوڪانداري به ڪندو هو ۽ قومي تحريڪن ۾ حصو ورتائين، سو وفات ڪري ويو.

    30 جنوري 1944ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره، طرفان غلام عباس قادريءَ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”شوق فراق الغياث شوق وصال هاءِ هاءِ“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    27 فيبروري 1944ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان مولانا علي انور جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”سرسو سرهو آهه جنهن ۾ سندءِ سودا هجي“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    14 مارچ 1944ع

    صوبه سنڌ مسلم ليگ جون چونڊون ٿيون، جنهن ۾ جي ايم سيد کي ٻيهر صدر ۽ سيد غلام حيدر شاهه کي ميرپور خاص واري کي جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو.

    19 اپريل 1944ع

    ”پنجين سنڌ ادبي ڪانفرنس“ ڊاڪٽر ابراهيم ”خليل“ جي صدارت هيٺ لاڙڪاڻي جي مدرسه هاءِ اسڪول ۾ ٿي، ڪانفرنس جي مرحبا ڪاميٽيءَ جو چيئرمين عبدالوهاب ”ناظم“ ۽ سيڪريٽري غلام عباس ”جوش“ هئا.

    ڪانفرنس جي ٻن نشستن کان پوءِ مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”منهنجي دنيا هن لٽي پئي مان مگر خاموش هوس“

    هن ڪانفرنس ۾ تنهن دور جي سمورن لاڙڪاڻي واسي شاعرن ۽ اديبن شرڪت ڪئي، جن مان ڪشنچند ”بيوس“، رام پنجواڻي، عبدالله ”اثر“ ۽ ”عبد“ عاقلي جا نالا ذڪر لائق آهن.

    9 اپريل 1944ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”منهنجي.دنيا هن لٽي ٿي، مان مگر خاموش هوس“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    14 مئي 1944ع

    ڪراچي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ هال ۾ سنڌ مسلم ليگ جي سالياني چونڊن لاءِ هڪ اجلاس ٿيو، جنهن ۾ متفق طور تي جي ايم سيد کي بنا مقابلي صوبي سنڌ جي مسلم ليگ جو صدر چونڊيو ويو، جنرل سيڪريٽري جي عهدي لاءِ يوسف هارون جو مقابلو غلام حيدر شاهه ڪيو، صدر مسلم ليگ جي خواهش مطابق غلام حيدر شاهه سيڪريٽري مقرر ٿيو، ٻيا عهديدار به صدر جي گروپ مان ئي چونڊيا ويا.

    28 مئي 1944ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي “بزم مشاعره” طرفان غوث بخش جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”خاموشي گفتگو ۽ بي زباني آ زبان منهنجي“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    3 جون 1944ع

    شرناگتي هال، ڪراچيءَ ۾ ڏيارام وسڻ مل، سوڀراج ”فاني“، منوهر داس، ڪوڙو مل، آسانند مامتورا، ڄيٺمل پرسرام، ٻڌاڻي امر، پريم جوت سنگهاڻي، ڀڳوان ٿڌاڻي ۽ چندو لعل جئسنگهاڻي، وغيره، اديبن ۽ ليکڪن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ”سنڌو ساهت ڪلب“ قائم ڪئي وئي، ان لاءِ مقصد هي مقرر ڪيا ويا ته رسالي ”سنڌو“ سان علمي ۽ قلمي تعاون ڪجي، ودوانن ۽ مهاپرشن جا ڏينهن ملهايا وڃن ۽ ادبي موضوعن خواهه مسئلن تي بحث مباحثا ۽ ليڪچر ڪرايا وڃن.

    3 جون 1944ع

    منوهرداس ڪوڙو مل جي وقتي صدارت هيٺ شرناگتي هال ڪراچيءَ ۾ گڏجاڻي ٿي، هن گڏجاڻيءَ ۾ ڏيارام وسڻ مل، سوڀراج .فاني“، آسانند مامتورا، ڄيٺمل پرسرام ۽ شاگرد ليکڪن مان امر ٻڌاڻي، پريم جوت سنگهه، ڀڳوان ٿڌاڻي وغيره شامل ٿيا، هن گڏجاڻيءَ ۾ ”سنڌو“ رسالي جي علمي ۽ ادبي تعاون ڪرڻ لاءِ ودوانن ۽ مهاپوشن جا ڏينهن ملهائڻ لاءِ ۽ ادبي موضوعن تي ليڪچر ڪرائڻ لاءِ ”سنڌو ساهت ڪلب“ ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو.

    7 جون 1944ع

    سنڌ مسلم ليگ ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ليگي حڪومت کان استعيفا ڏيڻ جو مطالبو ڪيو ويو.

    17 جون 1944ع

    ”سنڌو ساهت ڪلب“ ڪراچيءَ جي سهاري هيٺ ڏيارام وسڻ مل مير چنداڻيءَ .”سنڌي ٻوليءَ جون خصوصيتون“ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو بهم ڌڻين جي جوڳي تعداد هن ليڪچر کي ٻڌو.

    17 جون 1944ع

    ”سنڌو ساهت منڊل“ طرفان ڪراچيءَ ۾ ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻيءَ ”سنڌي ٻوليءَ جون خصوصيتون“ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

    30 جون 1944ع

    لاڙڪاڻي جي”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”خاڪ وطن تان منهنجي جان نثار آهي“

    مشاعري لا3 پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    15 جولاءِ 1944ع

    ”سنڌو ساهت منڊل“ ڪراچيءَ طرفان ليڪچر جو اهتمام ڪيو ويو، ديوان سوڀراج نرملداس ”فاني“ ”سنڌي شاعري“ جي موضوع تي ليڪچر ڏنو.

    30 سيپٽمبر 1944ع

    بزم مشاعره طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”اٿ جاڳ نوجوان، هي جاڳڻ جو وقت آهي“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    27 آڪٽوبر 1944ع

    خانبهادر الله بخش سومري جي قتل ڪيس جي شنوائي ٿي، هن ڪيس ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي سندس ڀاءُ ۽ ٻين کي ملزم ڄاڻايو ويو هئو، سنڌ جي مختلف هنڌ تي خانبهادر کهڙي لاءِ صلواتون پڙهيون ويون ۽ دعائون گهريون ويون. دڙا تعلقي ڏوڪري جا مولوي عبدالڪريم قريشي ۽ محمد بچل جوڻيجو ڪيترا ماڻهو وٺي سکر ويا ۽ ڪيس هلڻ دوران لک ڪڍرايئندا رهيا.

    31 آڪٽوبر 1944ع

    ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”مشهور هو جهان ۾ جاهه و جلال پنهنجو“

    مشاعري لا3 پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو..

    19 نومبر 1944ع

    سنڌ مسلم ليگ پارليامينٽري بورڊ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته خانبهادر احمد خان سڌايو جي وفات سبب اسيمبليءَ ۾ خالي ٿيل جاءِ لاءِ سنڌ مسلم ليگ جي نائب صدر آغا غلام النبي پٺاڻ کي چونڊ وڙهڻ لاءِ پارٽي ٽڪيٽ ڏني وڃي.

    7 ڊسمبر 1944ع

    ڇهين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس ”انجمن آفتاب ادب“ دادو جي ڪوششن سان دادو ۾ ٿي، هن ڪانفرنس جو صدر رئيس ضياءَ الدين ”ضياءَ“، استقباليه ڪاميٽيءَ جو چيئرمين جمع خان ”غريب“، سيڪريٽري حافظ ”احسن“ ۽ اسسٽنٽ سيڪريٽري ماستر علي حيدر ”حيدري“ هئا.

    ڪانفرنس جو ٽي نشستون ٿيون،پهرين افتتاحي نشست جنهن ۾ مرحبائي ۽ صدارتي تقريرون ٿيون، ٻي شام جو ڪاروباري نشست، جنهن ۾ مختلف ٺهراءُ پاس ڪيا ويا ۽ ٽين رات جو مشاعري جي نشست، مشاعري جي مصرع طرح هئي:

    ”اسان جو بخت خوابيده وري بيدار ٿي ويندو“

    هن ڪانفرنس م ڪيترائي اديب ۽ شاعر شريڪ ٿيا، محض اتر سنڌ کان شريڪ ٿيندڙ شاعرن جو تعداد هڪ سئو هو، ڪانفرنس جي خاص جي خاص شاعرن ۽ اديبن مان غلام احمد نظامي، ڊاڪٽر خليل، ”واصف“، محمد خان ”غني“ ۽ غلام محمد ”گرامي“ جا نالا ذڪر لائق آهن.

  • 1943

    31 جنوري 1943ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”خمار جي چشمن ڪيو مخمور هيڪاري وڌيڪ“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شهر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    2 مارچ 1943ع

    ڪراچيءَ ۾ مسلم ليگ اسيمبلي پارٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ٺهراءُ بحال ٿيو ته سرڪار طرفان مقرر ڪيل آبادگارن جي حقن جي حفاظت لاءِ قائم ڪيل ڪنٽرول صلاحڪار ڪاميٽيءَ ۾ آبادگارن کي جوڳي نمائندگي ڏني وڃي.

    3 مارچ 1943ع

    سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ پاڪستان جي قيام جي مطالبي ۽ ان الحاق وارو تاريخي ٺهراءُ پاس ڪيو، انهيءَ ٺهراءُ پيش ڪرڻ ۽ پاس ڪرائڻ ۾ جي ايم سيد جو ڪليدي ڪردار رهيو، سمورن مسلمان ميمبرن انهيءَ ٺهراءُ جي تائيد ڪئي، جڏهن ته ڪانگريسي ميمبرن جي اڪثريت جيلن ۾ بند هئي يا روپوش هئي.

    23 مارچ 1943ع

    سنڌ اسيمبليءَ ۾ پاڪستان سان الحاق وارو ٺهراءُ پيش ٿيڻ وقت اسيمبلي ۾ جملي 27 ميمبرموجود هئا، جن مان ٽي هندو هئا ۽ انهن ٺهراءُ جي مخالفت ڪئي، باقي مسلمان ميمبرن ٺهراءُ جي تائيد ڪئي، انهن مان صلعي لاڙڪاڻي سان لاڳاپو رکندڙ ميمبر هئا: امير علي لاهوري، غلام محمد اسراڻ ۽ محمد ايوب کهڙو

    24 مارچ 1943ع

    سنڌ جي قابض چارلس نيپئر دٻي مان گورنر جنرل ڏي خط لکيو، اهو خط دٻي جي لڙائي کٽڻ کان پوءِ هن لکيو، جنهن ۾ جنگ جو سمورو احوال لکيو اٿس ۽ اهي تفصيل به ڏنا اٿس ته سندس لشڪر مان ڪيترا ۽ ڪهڙا ماڻهو مارجي ويا يا ڦٽجي ويا، هن ئي خط ۾ هن ميرن جي جنگي حڪمت عملي ۽ ويڙهاند تي روشني وڌي آهي ۽ اهو پڻ ٻڌايو اٿس ته جيڪي ٽي بهادر سنڌي فوجي ماريا ويا آهن، انهن ۾ هوش محمد شيدي به هڪ آهي، جنهن وڏيءَ بهادريءَ سان جنگ جوٽي.

    31 مارچ 1943ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”رنگ حنا مثال ٿيو گلبدن جو رنگ“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    4 اپريل 1943ع

    سنڌ جي قابض چارلس نيپئر ميرپور مان چانڊين جي سردار ولي محمد خان کي خط لکيو ته ”اوهان حيدرآباد ميرن جي جيڪا تعبيداري ڪئي، ان لاءِ مان تنهنجي عزت ڪيان ٿو، پر هاڻي اها ڌڻيءَ جي مرضي آهي ته هن کان پوءِ مير سنڌ جا حڪمران نه رهيا آهن، هاڻي انگريز سرڪار جو اقتدار آهي تون انهيءَ سان ائين وفاداري ڪر جهڙي ميرن جي ڪندو هئين، تو کي پڪ هجڻ گهرجي ته اسان طرفان تنهنجي عزت ڪئي ويندي، دل جي گهرائين سان سوچجانءِ ته مان ڇا پيو چوان، تون پنهنجي جاگير ڀلي سنڀال پر ان ڳالهه جو خيال رکجانءِ ته جابو قبيلا سنڌوندي ٽپي سنڌ ۾ داخل نه ٿين.

    16 اپريل 1943ع

    سموريءَ سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ مسلم ليگ جي شاخن طرفان ”يوم تجارت“ ملهايو ويو، مسلم ليگي عالمن واپار ۽ تجارت جي اسلامي فلسفي تي روشني وڌي ۽ مسلمانن کي تجارت ۾ دلچسپي وٺڻ جو تاڪيد ڪيو.

    14 مئي 1943ع

    پنهنجي رنگ ۽ ڍنگ واري سنڌ جي قومي اڳواڻ انگريز دشمن سياستدان ۽ سنڌ جي وڏي وزير جي حيثيت ۾ سنڌ جي خدمت ڪندڙ خانبهادر الله بخش سومري کي شهيد ڪيو ويو.

    14 مئي 1943ع

    سنڌ جي سابق وزير اعظم خانبهادر الله بخش سومري کي شڪارپور ۾ شهيد ڪيو ويو.

    21 مئي 1943ع

    ميونسپل هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي جي ٻن شآگردن موٽو مل ڌنراج مل ۽ ڪشن پٽ جيوترام کي گرفتار ڪري سڀاڻي تي کين چالان ڪيو ويو، هنن اسڪولي شاگردن جو ميڙ سڏائي سرڪار خلاف بغافت کي هوا ڏني ۽ آزاديءَ جا نعرا هنيا. هنن وٽان آزادي بابت لٽريچر به هٿ ڪيو ويو، مٿن قلم34/a(6) ۽ 38/a(1) ڊفينس آف انڊيا رولس مطابق ڏوهه مڙهيو ويو، ٻنهي ڇوڪرن ۽ سندن وڏن 26 مئي تي معافي نامو ۽ خود مچلڪو لکي ڏنو، ان ڪري کين 27 مئي تي آزاد ڪيو ويو.

    31 مئي 1943ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”پنهنجي پيرن تي بيهڻ لاءِ سائين سنڌ ۾ وجهه سگهه“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    1 جون 1943ع

    ميارام دانومل ڪڪڙيجا ”درد“ لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، 1947ع جي ورهاڱي کان پوءِ کيس پنهنجي وڏڙن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا ۽ اهي اڄڪلهه ڀارت جي ناسڪ ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور شاعرن ۽ ليکڪن ۾ ٿئي ٿو، هن جي شايع ٿ يل ڪتابن مان ”جهولي لال گيت مال“ (1979ع) ۽ ”چڻگون“ (1979ع) ذڪر لائق آهن.

    13 جون 1943ع

    قائد اعظم محمد علي جناح جي صدارت هيٺ ڪراچيءَ ۾ صوبي سنڌ مسلم ليگ جي ڪائونسل جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ جي ايم سيد کي سنڌ مسلم ليگ جو صدر ۽ يوسف هارون کي سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو.

    26 جون 1943ع

    سنڌ سرڪار وزيرن ۽ اسيمبلي ميمبرن تي مشتمل 18 رڪني جاچ ڪميٽي جوڙي ته جيئن هارين جي مسئلن تي پنهنجي رپورٽ ڏئي، هن ڪميٽيءَ ٽن سالن کان پوءِ 1945ع ۾ پنهنجي رپورٽ ڏني ۽ سرڪار کي سفارش ڪئي ته چئن پنجن سالن جي هارپ ڪندڙ کي مورثي حق هجڻ گهرجي ۽ هارين ۽ زميندارن جي مفادن لاءِ قانون سازي ڪئي وڃي.

    7 جولاءِ 1943ع

    الوحيد جي پرچي ۾ صوبي سنڌ مسلم ليگ جي صدر سيد غلام مرتضيٰ شاهه (جي ايم سيد) جي هڪ اپيل شايع ٿي، جنهن ۾ سنڌي مسلمانن کي 16 جولاءِ 1943ع تي يوم تجارت ملهائڻ لاءِ چيو ويو هو.

    16 جولاءِ 1943ع

    سموري سنڌ ۾ مسلمانن طرفان ”يوم تجارت“ ملهايو ويو، مسلم ليگ جي شاخن گڏجاڻيون ڪرايون، مسلم ليگي عالمن واپار ۽ تجارت جي اسلامي فلسفي تي روشني وڌي.

    19 جولاءِ 1943ع

    سنڌ سرڪار جي هوم ڊپارٽمينٽ پنهنجي نوٽيفڪيشن نمبر P-23-11/42ذريعي سنڌ ۾ جسٽس آف پيس مقرر ڪيا، لاڙڪاڻي ضلعي ۾ اهو اعزاز هنن ماڻهن کي مليو: نواب غيبي خان، رئيس الهداد تنيو، خانصاحب گل محمد ابڙو، خان صاحب پير بخش کهاوڙ، محمد علي کهاوڙ، سرائي علي گوهر لاهوري، وڏيرو محمد هاشم جوڻيجو، رسول بخش چانڊيو، ايس ايس تولاڻي، مکي ميهر چند، غلام محمد اسراڻ، غلام رسول جلباڻي، نبي بخش خان ڀٽو، حاجي الاهي بخش کوکر، فقير محمد انر، حسام الدين شاهه، حامد شاهه، پير علي انور شاهه، جڙيل شاهه، غلام رسول مهيسر، مير محمد چانديو، احمد خان چانڊيو، ديوان آسانند، مکي گوبند رام، وڏيرو سائينداد، سيٺ ڪاڪومل، سيٺ ٻيلا رام، سيٺ آنند رام، سيٺ چيتومل، مکي پرومل، حسن علي خان اسراڻ، غلام عباس قادري، شير محمد ابڙو، وڏيرو عبدالرحمان ڪلهوڙو، ديوان پرتاب راءِ، خان محمد ڪلهوڙو، حاجي امير علي لاهوري، احمد خان ڀٽو، الله بخش خان جلباڻي، عبدالحق ڀٽو، اسدالله مغيري، پي ايس تولاڻي، سيٺ آنند رام، سيٺ آسودو مل، سرسوتي گربن شراءِ، وڏيرو الله واريو جيئند، اميد علي جوڻيجو، غلام قادر ڪيهر، قاضي صاحب ڏنو جوڻيجو، حاجي دريان خان مستوئي، وڏيرو غلام رسول ڦل، سيٺ ڄيٺانند، سيٺ گورڌنداس، هردس راءِ روڇلاڻي، سيٺ ويسارام ڀاٽيا، سرائي نيڪ محمد ڊکڻ، وڏيرو ڌڻي بخش سانگي، حاجي نظام الدين کوکر، وڏيرو قادر بخش تنيو، قربان علي کهاوڙ، وڏيرو محمد خان جوڻيجو ۽ سيتا هيراننداڻي.

    12 آگسٽ 1943ع

    مٽيارين ۾ مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي، جنهن جي صدارت خانبهادر محمد ايوب کهڙي ڪئي.

    31 آگسٽ 1943ع

    ”سنڌ سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشآعرو ٿيو، جنهن جي طرح هئي:

    ”محمود ڇا ڏٺو هو شيدي اياز ۾“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    16 آڪٽوبر 1943ع

    الوحيد جي پرچي ۾ سنڌ صوبي جي مسلم ليگ جي صدر جي ايم سيد جي ڪاليجي شاگردن ۽ مسلم ليگي رضاڪارن جي نالي هڪ اپيل شايع ٿي، جنهن ۾ کين چيو ويو هو ته حاجي مولابخش سومري ۽ احمد خان سڌائي جي وچ ۾ ٿيندڙ چونڊن واري مقابلي دوران هو اچي پولنگ جي وقت پنهنجون خدمتون سرانجام ڏين ۽ مسلم ليگي اميدوار احمد خان سڌائي کي ڪامياب بنائڻ ۾ مدد ڪن.

    31 آڪٽوبر 1943ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي بزم مشاعره طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ ٻه طرحوند رکيون ويون هيون، اهي هيون:

    1. ”ٿو اچي مون پرين پر ڇو اٿس اغيار گڏ“

    2. ”تجارت ڪريو بس تجارت ڪريو“

    هنن طرحين تي لکيل شعر جو انتخاب ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    24 ڊسمبر 1943ع

    آل انڊيا مسلم ليگ جو ساليانو اجلاس ڪراچيءَ ۾ ٿيو، جيڪو ٽي ڏينهن هليو، پاڪستان ٺهڻ کان هي پارٽيءَ جو آخري اجلاس هيو، ياد رهي ته مسلم ليگ جو پهريون ساليانو اجلاس 1907ع ۾ ڪراچيءَ ۾ ٿيو هو.

    24 کان 27 ڊسمبر 1943ع

    ڪراچيءَ ۾ آل انڊيا مسلم ليگ جو 31 هون ساليانو اجلاس ٿيو، جنهن جي صدارت قائد اعظم محمد علي جناح ڪئي، تاريخ جو هي اڻ وسرندڙ واقعو آهي ته هن جماعت جو پهريون ساليانو اجلاس به سنڌ (ڪراچيءَ) ٿيو ۽ برٽس راڄ ۾ هي ان جو آخري اجلاس به سنڌ ۾ ٿيو، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ جي مسلم ليگي اڳواڻن هن تاريخي اجلاس ۾ شرڪت ڪئي، جن ۾ لاڙڪاڻي واسي به هئا، اجلاس جي ڪاروائي ۽ ان ۾ پاس ڪيل ٺهراءُ ۽ صدر جي تقرير ”گل حيات“ ۾ موجود آهي.

  • 1942

    1942ع

    ناميارو ديني عالم، لاڙڪاڻي جي خلافت تحريڪ جو مشهور اڳواڻ ”جمعيت العلماء سنڌ“ جو نائب صدر ۽ لاڙڪاڻي جي عالمن ۾ مسلم ليگ کي مانوس ڪرائيندڙ مولوي مير محمد نورنگي وفات ڪري ويو.

    13 جنوري 1942ع

    محمد ايوب کهڙي لاڙڪاڻي مان حاجي عبدالله هارون ڏي خط لکي کيس قمبر ۾ مسلم ليگ ڪانفرنس جي تيارين بابت آگاهي ڏني ۽ هن کي لکيو ته اوهان ڪوشش وٺي شيخ عبدالمجيد سنڌي کي هن ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ موڪلي ڏيو.

    17 جنوري 1942ع

    پير سيد حسن بخش شاهه زميندار محراب پور ضلعو نواب شاهه جي صدارت هيٺ قمبر ۾ مسلم ليگ پاران ”پاڪستان ڪانفرنس“ سڏائي وئي، جنهن ۾ هندو توڙي مسلمان شريڪ ٿيا، هن ڪانفرنس ۾ جي ايم سيد، خانبهادر کهڙي، قاضي فضل الله، آغا نظر علي، مولوي محمد اسماعيل، مولوي غلام رسول مبلغ مسلم ليگ ميهڙ، مولوي محمد ابراهيم بٺيءَ واري، مولوي عبدالڪريم ميڻائي، محبوب تنئي جي مولوي محمد دائود، حڪيم سيد علي محمد شاهه بقاپوري، مولوي محمد خان اهيريءَ واري، مولوي سيد تاج محمد شاهه منهن ٿرڙائي واري، درگاهه نورنگ شاهه جي سيد ڇتل شآهه، مولوي عبدالڪريم بروهي، وڏيري علي حسن، حڪيم عبدالرشيد، رئيس حاجي مٺل خان لاکي، رئيس حاجي در محمد، رئيس محمد يعقوب، مولوي محمد عظيم ”شيدا“، مولوي غلام قادر، مولوي تاج محمد، وڏيري عمر الدين، غلام محمد اسراڻ ۽ آغا غلام النبي به شرڪت ڪئي. ڪانفرنس جو احوال ۽ پاس ڪيل ٺهراءُ ”گل حيات“ ۾ محفوظ آهن.

    22 جنوري 1942ع

    لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ سر شاهنواز ڀٽو هال ۾ صبح جو 9 وڳي سنڌ جي گورنر کي سپاس نامو پيش ڪيو، ان موقعي تي لوڪلبورڊ جا هي ميمبر موجود هئا:

    صدر، نائب صدر، احمد خان ڀٽو، علي گوهر لاهوري، عبدالمجيد ٻگهيو، عبدالرحمان ڪلهوڙو، آسودو مل، قاضي فضل الله، فقير محمد انڙ، فريد الدين جتوئي، ڪيهر غلام قادر، غلام رسول جلباڻي، غلام مصطفيٰ اسراڻ، گل محمد ابڙو، حسن علي اسراڻ، محمد نواز کوکر، مٺل خان شيخ، پرڀداس تولاڻي ۽ سيٺ پارو مل، ياد رهي ته ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو صدر سردار نبي بخش خان ڀٽو هو.

    5 فيبروري 1942ع

    بنگل ديري مسلم ليگ برانچ جي سالياني گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ مولوي غلام يحيٰ کي سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو، حڪيم عبيدالله مسلم ليگ جي اهميت ۽ خدمتن تي روشني وڌي، انهيءَ موقعي تي 126 ماڻهو مسلم ليگ جا ميمبر ٿيا.

    12 مارچ 1942ع

    ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڏوڪري، محبوب تنئي، گهٽهڙ ۽ قمبر ۽ ٻين هنڌن تي مسلم ليگ جي شاخن طرفان جلسا ڪيا ويا ۽ ٺهراءُ پاس ڪري وائسراءِ هند کي چتاءُ ڏنو ويو ته مسلمان اهري جوڙجڪ کي قبول نه ڪندا، جيڪو مسلم ليگ کي قبول نه هوندو.

    21 اپريل 1942ع

    خانبهادر کهڙي جي صدارت هيٺ پارليامينٽري سب ڪاميٽيءَ جي سکر ۾ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ گهوٽڪي تڪ مان سنڌ اسيمبليءَ جي ڇوٽي چونڊ لاءِ علي گوهر خان مهر کي چونڊ وڙهڻ ۽ اميدوار ٿيڻ جي ٽڪيٽ ڏني وئي.

    26 اپريل 1942ع

    ”بزم مشاعره“ لاڙڪاڻي طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”رحمت کي الله ڪهڙي گنهگار جي تلاش“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب ان کان پوءِ ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    27 اپريل 1942ع

    تحريڪ آزاديءَ جي سنڌي اڳواڻ ”خلافت تحريڪ“ کان ”پاڪستان تحريڪ“ تائين سياسي خدمتون سرانجام ڏيندڙ ”سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي“ ي باني، سر حاجي عبدالله هارون جي وفات ٿي.

    27 اپريل 1942ع

    سنڌ جو ناميارو سياستدان ۽ ڌن ڌڻي سيٺ سر حاجي عبدالله هارون وفات ڪري ويو، هن ”خلافت تحريڪ“ ۽ ”آل انڊيا مسلم ليگ“ ۾ پهرين صف جي اڳواڻ طور ڪردار ادا ڪيو، هن سر شاهنواز ڀُٽي سان گڏ ”سنڌ يونائيٽيڊ پارٽي“ ٺاهي ۽ انهيءَ پليٽ فارم تان ٻنهي اڳواڻن سنڌ اسيمبليءَ جي سيٽ هارائي، انهيءَ شڪست کان پوءِ هن سنڌ ۾ مسلم ليگ کي منظم ڪرڻ ۾ وڏو ڪم ڪيو، سندس ولادت هڪ غريب ٻار جي حيثيت ۾ ٿي، مگر وفات امير ترين انسان جي حيثيت ۾ ڪيائين.

    11 مئي 1942ع

    رئيس فقير بخش ولد شهمير خان ڪاڇي، جنهن سنڌ جي نامياري سياستدان جي ايم سيد جي سندس ٻالپڻي ۾ سنڀال ۽ تربيت جو خيال رکيو ۽ جنهن جي صحبت ۾ جي ايم سيد سنڌ جي ڪيترن ڌڻ ڌڻي خاندانن جي رابطي ۾ آيو، سو وفات ڪري ويو.

    1 جون 1942ع

    سنڌ جي اڀرندي ڀاڱي جي وڏي حصي سان مارشل لا لاڳو ڪيو ويو ته جيئن پير پاڳاري ۽ سندس مريدن طرفان هلايل تحريڪ کي سختيءَ سان ڪچليو وڃي.

    7 جون 1942ع

    گورڌن ٽوپڻداس للا ”مدهوش“ لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، پاڻ اڃان ٻالڪ ئي هئو جو کيس پنهنجي وڏن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، هو اڄ ڪلهه الهاس نگر ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور شاعرن، ليکڪن ۽ گيتڪارن ۾ ٿئي ٿو.

    30 جون 1942ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان سرائي علي گوهر خان ”يڪتا“ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”ٻري تڏهن کان زماني ٿو بجاءِ روغن جي آب خالص“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    14 جولاءِ 1942ع

    آل انڊيا ڪانگريس ڪاميٽيءَ ”هندستان ڇڏيو“ واري تحريڪ بابت ٺهراءُ پاس ڪيو.

    14 جولاءِ 1942ع

    سيد مدد علي شاهه منظر، ماهوٽه ضلعي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، هن وقت شاعر جي حيثيت ۾ سنڌي ٻوليءَ جي جهولي ڀري رهيو آهي.

    17 جولاءِ 1942ع

    ايشور ڀارتي نالي ڪهاڻيڪار ۽ ناولنگار ٽندي آدم ۾ ڄائو، ورهاڱي کان پوءِ لڏي وڃي احمد آباد ۾ ويٺو.

    17 جولاءِ 1942ع

    لاڙڪاڻي ضلعي جو مشهور شاعر ۽ حڪيم لعلچند ”مجروح“ وفات ڪئي، هو نياڻيءَ جي علاج لاءِ جهرڪن ڏانهن ويل هو، جتان واپس ايندي ريل گاڏيءَ ۾ دل ٽٽي پيس، کيس غريب الوطنيءَ جي حالت ۾ ڪوٽڙيءَ ۾ ئي دفن ڪيو ويو.

    31 جولاءِ 1942ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان ميان غلام عباس قادريءَ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”رهي ٿو تير نظر دل ۾ آرزو جي عرض“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    9 آگسٽ 1942ع

    آل انڊيا ڪانگريس ڪاميٽيءَ ”هندستان ڇڏيو“ واري تحريڪ جو آغاز ڪيو، سنڌ جي ڪانگريس هن تحريڪ ۾ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو ۽ سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري کيس مليل لقب واپس ڪيا.

    13 آگسٽ 1942ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ ”ستيارٿ پرڪاش ۽ هندو پريس“ جي موضوع تي مواد شايع ٿيو، جنهن ۾ مثال ڏئي ڏيکاريو ويو آهي ته هن ڪتاب ۾ مسلمانن، حضرت محمد ﷺ ۽ اسلام جي توهين ڪئي وئي آهي، پر ”هندو سنسار“ اخبار انهن مسلمان ليکڪن کي اجايو نندڻ ۾ مصروف آهي، جن انهيءَ ڳالهه جو نوٽيس ورتو آهي.

    15 آگسٽ 1942ع

    افضل قادري جي ڳوٺ دودي سنهڙي تعلقي لاڙڪاڻي ۾ حاجي احمد محمد رحمت الله جي گهر ۾ ولادت ٿي، بزم شهباز، سنڌي ادبي سنگت ۽ روح رهاڻ ادبي سنگت جي پليٽ فارم تان علمي ۽ ادبي خدمتون سر انجام ڏنائين، ڪجهه وقت ”جيئي سنڌ محاذ“ سان به لاڳاپيل رهيو، هن شاعر ۽ نقاد ڪينسر وگهي 12 مئي 1990ع تي وفات ڪئي.

    14 سيپٽمبر 1942ع

    ”سنڌ پراونشل مسلم ليگ“ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي ڪراچيءَ ۾ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته .مسلم ليگ فلڊ رليف فنڊ“ جي حوالي سان لڳل گهوٻين جي الزامن جي جاچ پڙتال ڪئي وڃي، ياد رهي ته 1942ع ۾ اتر سنڌ ۾ وڏي ٻوڏ آئي، جنهن ڏاڍو نقصان ڪيو، ان لاءِ جيڪي مسلم ليگ چندا ڪيا، انهيءَ تي گھوٻين جا الزام لڳايا ويا.

    26 سيپٽمبر 1942ع

    سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري تحريڪ آزاديءَ جي حوالي سان انگريز سرڪار سان اختلاف ڏيکاريندي، وائسراءِ کي خط لکي پنهنجا لقب واپس ڪيا، ان ڪري ستت پوءِ سنڌ جي گورنر سندس وزارت ۽ حڪومت کي ختم ڪيو.

    12 آڪٽوبر 1942ع

    خانبهادر الله بخش سومري ”هندستان ڇڏيو“ تحريڪ ۾ ساٿ نڀائڻ لاءِ انگريز سرڪار کي پنهنجا لقب واپس ڪيا هئا، جنهن جي نتيجي ۾ کيس وڏ وزارت تان ڊسمس ڪيو ويو.

    30 آڪٽوبر 1942ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي:

    ”مجازي عشق جي ٿي رنگ خط ۽ خال کان فارغ“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    24 نومبر 1942ع

    گهٽهڙ مسلم ليگ شاخ جي اهتمام سان جلسو ٿيو، جنهن ۾ مسلم ليگ کي مقبول، منظم ۽ ڪامياب بنائڻ لاءِ اپيل ڪرڻ کان سواءِ هڪ ٺهراءُ پاس ڪري سر غلام حسين هدايت الله جي وزارت جي تائيد ڪئي وئي.

    3 ڊسمبر 1942ع

    ڪانگريس طرفان ”هندستان ڇڏيو“ تحريڪ هلائڻ جي نتيجي ۾ جيڪي ڪانگريس اڳواڻ هند ۽ سنڌ ۾ گرفتار ڪيا ويا هئا،، انهن کي آزاد ڪرڻ جو سلسلو جاري ٿيو.

  • 1941

    1941ع

    آل انڊيا مسلم ليگ جي ڪائونسل چونڊي/مقرر ڪئي وئي، جنهن ۾ سنڌ مان 25 ميمبر چونڊيا ويا، انهن ۾ لاڙڪاڻي مان قاضي فضل الله، علي گوهر خان لاهوري، سيد حسام الدين شاهه راشدي ۽ محبوب احمد قريشي، انهيءَ ڪائونسل تي چونديا ويا.

    9 جنوري 1941ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي عيد پرچي ۾ اعرابن واري مسئلي تي ايڊيٽوريل لکيوو يو، جنهن ۾ 1939ع جي آخر ۾ ڊاڪٽر دائودپوٽي طرفان درستي ڪتابن ۾ اعرابن ڏيڻ واري ڳالهه کي معمولي ۽ صحيح درستيون قرارڏنو ويو، ياد رهي ته ڊاڪٽر دائودپوٽي جي هن قدم فرقيواريت پسند طبقن کي سنڌ ۾ فرقيواريت کي عام ڪرڻ ۾ مدد ڏني ۽ هندو توڙي مسلمان انهيءَ مسئلي تي پاڻ ۾ اٽڪي پيا.

    15 جنوري 1941ع

    ڏوڪري مسلم ليگ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ٺهراءُ پاس ڪري سنڌ سرڪار کان مطالبو ڪيو ويو ته لوڪلبورڊن ۾ گڏيل چونڊن جي بل کي اسيمبلي ۾ پاس نه ڪيو وڃي، ٻئي ٺهراءُ موجب سرڪار کي اپيل ڪئي وئي ته ڊاڪٽر دائودپوٽي پڪو ڊي پي آءِ ڪيو وڃي، ٽئين ٺهراءُ موجب مير بنده علي خان ٽالپر کي مسلم ليگ ۾ شرڪت ڪرڻ تي مبارڪ باد ڏني وئي.

    16 جنوري 1941ع

    ڏوڪري مسلم ليگ جي جنرل ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ ٽي ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، ٺهراءُ پهرين موجب سنڌ سرڪار کي اپيل ڪئي وئي ته لوڪلبورڊ ۾ گڏيل چونڊن جي بل کي اسيمبليءَ ۾ پاس نه ڪيو وڃي، ٻئي ٺهراءُ موجب حڪومت کان گهر ڪئي وئي ته شمس العلماء ڊاڪٽر دائودپوٽي کي ڊي پي آءِ طور پڪيو وڃي، ٺهراءُ نمبر ٽين موجب آنربل مير بنده علي خان کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيڻ تي مبارڪ باد ڏني وئي.

    12 فيبروري 1941ع

    سرليسلي ولسن هاسٽل ڪراچي ۾ شاهه لطيف جي سالگراهه جو جلسو ٿيو، جنهن جو افتتاح شيخ عبدالمجيد سنڌي تڏهوڪي وزير تعليم ڪيو، انهيءَ موقعي تي سنڌ اسيمبليءَ جي تڏهوڪي اسپيڪر سيد ميران محمد شاهه ”ابتدائي تعليم جي اهميت“ کي موضوع تي ڳالهايو، اهو جلسو علام آءِ آءِ قاضي جي صدارت هيٺ ٿيو ۽ سنڌي ادبي بورڊ سڏرايو.

    12 فيبروري 1941ع

    مسلمان سياستدانن جي گڏجاڻي، ڪراچيءَ ۾ مير بنده علي خان جي جاءِ تي ٿي، جنهن ۾ سنڌ وزارت جي موضوع تي خيالن جي ڏي وٺ ڪئي وئي، هن گڏجاڻي ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي اهم ڪردار ادا ڪيو.

    22 فيبروري 1941ع

    جي ايم سيد جي صدارت ۾ سن ۾ سنڌ مسلم ليگ جي انتظاميا ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ مسلم ليگ کي سنڌ ۾ فعال ۽ منظم بنائڻ وارين ڳالهين تي ويچاريو ويو.

    2 مارچ 1941ع

    لاڙڪاڻي واسي ۽ مسلم ليگي اڳواڻ خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي ڪراچيءَ واري جاءِ واقع مسلم ڪالونيءَ ۾ سنڌ مسلم ليگ جي گڏجاڻي ٿي.

    14 مارچ 1941ع

    ”الوحيد“ ۾ تڏهوڪي سنڌ اسيمبلي جي اسپيڪر سيد ميران محمد ساهه جي سياسي زندگي، خدمتن ۽ نظرين خلاف ايڊيٽوريل شايع ٿيو.

    23 مارچ 1941ع

    آل انڊيا مسلم ليگ جي هدايتن موجب سنڌ وانگر سموري ضلعي لاڙڪاڻي ۾ مسلم ليگ جي شاخن پاران ”پاڪستان ڏينهن“ ڌام ڌوم سان ملهايو ويو، هنڌين ماڳين ڪيترا ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، جن مطابق ”لاهور ٺهراءُ، کي هندو مسلم درميان دائمي ٺاهه قرار ڏنو ويو، سنڌ ۾ امن امان قائم رکڻ جي اپيل ڪئي وئي ۽ مسلم ليگ کي هندستان جي مسلمانن جي واحد نمائنده تنظيم قرار ڏنو ويو.

    23 مارچ 1941ع

    سنڌ مسلم ليگ طرفان سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ”پاڪستان ڊي“ ملهايو ويو.

    24 مارچ 1941ع

    ڪراچيءَ جي خالق ڏني هال ۾ مسلم ليگ جي سهاري هيٺ عام مسلمانن جو جلسو ٿيو، ان جلسي ۾ جي ايم سيد هڪ قسم نامو پڙهيو ۽ بعد ۾ شرڪت ڪندڙن کان اهو قسم نامو پڙهايو، قسم نامي جو متن هن ريت آهي.

    ”اسان جو اهو ڪامل يقين آهي ته اسان هندستان جا مسلمان ٻين هندستاني قومن کان ڌار ۽ جدا قوم آهيون، اسان کي الله تعاليٰ وتان دنيا ۾ هڪ خاص مقصد لاءِ پيدا ڪيو ويو آهي، اسان جو ايمان آهي ته انسانذات ۾ جيڪي، ملڪي، زباني، نسلي ۽ رنگي امتياز هٿرادو پيدا ڪيا ويا آهن، سي ناجائز آهن، اسان جي سياست جو مقصد آهي ته روءِ زمين تي حڪومت الاهي قائم ڪئي وڃي، انهن مقصدن جي حصول لاءِ اسان جو ايمان آهي ته هندستان اندر پنهنجي خود مختيار آزاد حڪومت هئڻ گهرجي، تان ته پنهنجا اعليٰ مقصد ٻين جي مداخلت ۽ روڪ کان سوا3 حاصل ڪري سگهون، تنهن ڪري دارالسلام پاڪستان جنهن کي اسان هندستان جي مسلمانن لاءِ مسلم ليگ نصب العين مقرر ڪري رکيو آهي سو ئي عملي ذريعو آهي.

    آءُ خدا کي حاضر ناظر ڄاني سچيءَ دل سان اقرار ڪريان ٿو ۽ وعدو ٿو ڪريان ته اڄ ڏينهن کان وٺي آءُ پنهنجي خيالن خواهه عملن کي اهڙي4 طرح ڪم آڻيندس جنهن سان تحريڪ پاڪستان کي مدد ملي.

    آءُ واعدو ٿو ڪريان ته پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ مسلم ليگ مون کي ڪنهن به قربانيءَ ڪرڻ جو حڪم ڏنو ته ان قربانيءَ ڪرڻ کان ڪين هٽندس.

    آءُ ليگ جي ڪم ڪندڙن جي اخلاقي معيار کي بلند رکڻ ۽ سڄي جماعت کي پاڪ ۽ صاف رکڻ لاءِ هر وقت ۽ هر طرح ڪوشش ڪندو رهندس.

    شال الله تعاليٰ مون کي اها توفيق عطا ڪري.

    25 مارچ 1941ع

    لاڙڪاني جي ڪليڪٽر، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ کي ڊيمي آفيشل ليٽر لکي گذارش ڪئي ته لاڙڪاڻو ميونسپالٽي ”ليڊي گرهام زناني اسپتال“ قائم ڪري رهي آهي، ان جي مالي مدد ڪئي وڃي.

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 29 مارچ 1941ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 54 موجب فيصلو ڪيو ته انهيءَ اسپتال لاءِ 5000 رپيا ڏنا وڃن ۽ اسپتال ٺهڻ کان پو3 ميونسپالٽي جي ڪاميٽيءَ تي لوڪلبورڊ جو ميمبر به ڪاميٽي ميمبر طور کڻي.

    28 مارچ 1941ع

    چوٿين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس ”سنڌي ساهت سڀا“ جي سهاري هيٺ ڪراچيءَ ۾ شروع ٿي، هن ڪانفرنس جو صدر ڪشچند ”بيوس“ ۽ استقباليه ڪاميٽيءَ جو چيئرمين ڄيٺمل پرسرام هو، سيڪريٽريءَ جا فرائض هر درياني دنگير سرانجام ڏنا.

    پهرين ڏينهن جي ڪاروائي هلي، مقررين سنڌي صورتخطيءَ جي موضوع تي تقريرون ڪيون، ان کان پوءِ سنڌ جي وزير مسٽر نهچلداس وزيراڻي ڪتابن جي نمائش جو افتتاح ڪيو، نمائش ۾ شاهه جي رسالي جي آگاڻين تي ٺاهيل تصويرون پڻ رکيون ويون هيون.

    28 کان 30 مارچ 1941ع

    سنڌ ساهت سڀا جي سهاري هيٺ لاڙڪاڻي واسي ڪشنچند ”بيوس“ جي صدارت ۾ سنڌي ساهت ڪانفرنس ٿي، هن موقعي تي طرحي مشاعرو به ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي.

    ”مورتي تنهنجي کي هن مندر ۾ استاپن ڪندس“

    هن ساهت ڪانفرنس ۽ مشاعري ۾ جن لاڙڪاڻي واسي شاعرن ۽ اديبن شرڪت ڪئي، انهن مان واحد بخش ”عاشق“، لعلچند ”مجروح“، رام پنجواڻي، هوندراج ”دکايل“، ديارام سڀاڻي جا نالا ذڪر لائق آهن.

    29 مارچ 1941ع

    چوٿين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس جي ڪاروائي ٻي ڏينهن به هلي، صبح جو بي اي ۽ ايم اي جي ڪلاسن ۾ سنڌي شروع ڪرڻ بابت تقريرون ٿيون ۽ ٺهراءُ پاس ڪيو ويو، رات جو مشاعرو ٿيو، جنهن جي مصرع طرح هئي.

    ”مورتي تنهنجي کي من مندر ۾ استاپن ڪندس“

    ڪانفرنس ۾ ذاتي خواهه قومي طور تي شريڪ ٿيندڙ شاعرن مان حڪيم سيوهڻاي، پيرومل مرچند، هري دلگير، نارائڻ شيام، غلام احمد نظامي، قادر بخش ”حقير“، واحد بخش ”عاشق“، لعلچند ”مجروح“ ڄاڃي مل ”طائر“ رام پنجواڻي، هوندراج ”دکايل“ هاسانند ”جادوگر“، بولچند راجپال، ڀوڄراج ناگراڻي، ڀاڳچند، هربخش، ديارام سڀاڻي ۽ آسانند ماشورا جا نالا ذڪر لائق آهن.

    30 مارچ 1941ع

    چوٿين ڪل سنڌ ادبي ڪانفرنس جي آخري ڏينهن جي ڪاروائي پور ٿي، جيئن ته هن ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪندڙن ۾ هندن جو تعداد وڌيڪ هو، ان ڪري سنڌي ٻوليءَ جي لپئي ۽ اعرابن بابت سندن ڏانءُ جا ٺهراءُ پاس ٿيا.

    1 اپريل 1941ع

    لاڙڪاڻي مان ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ جي اهتمام سان ماستر جمعي خان ”غريب“ جي ايڊيٽري ۾ ماهوار رسالي ”اديب سنڌ“ جو اجراع ٿيو، هن رسالي يارنهن سال سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي خدمت ڪئي،

    رسالي پنهنجي ڄمار ۾ چئن ايڊيٽرن جون خدمتون حاصل ڪيون، اهي هئا: جمعو خان ”غريب،، عبدالفتاح ”عبد“، غلام احمد ”نظامي“ ۽ ضياءَ الدين ”بلبل“

    1 اپريل 1941ع

    ڪراچيءَ ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي بنگلي تي سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت ۾ مسلم اخبار نويس جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي جي صدارت هيٺ ”مسلم جنرلسٽ ايسوسئيشن“ قائم ڪئي وئي، خانبهادر کهڙي پنجويهن رپين جي مالي مدد ڪئي.

    1 اپريل 1941ع

    سر حاجي عبدالله هارون جي ڪوششن سان ڪراچيءَ ۾ خانبهادر کهڙي جي بنگلي تي سنڌ جي مسلمانن صحافين ۽ ايڊيٽرن جي گڏجاڻي ٿي ۽ ان ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي (صدر)، محمد خان ”غني“ (نائب صدر)، آغا نظر علي خان (نائب صدر) ۽ حاجي نذير الدين ايڊيٽر ”حيات“ ڪراچي (سيڪريٽري ۽ خزانچي) کي عهديدار منتخب ڪري ”مسلم جرنلسٽ ايسوسئيشن“ قائم ڪئي وئي.

    ايسوسئيشن کي ان موقعي تي سر حاجي عبدالله هارون (50 رپيا)، خانهبادر کهڙي (25 رپيا)، شيخ عبدالمجيد (5 رپيا)، جي ايم سيد (10 رپيا) ۽ آغا غلام النبي پٺاڻ (10 رپيا) مالي امداد ڪئي.

    7 اپريل 1941ع

    لاڙڪاڻي ۾ محمد حسين کهاوڙ جي صدارت هيٺ ”لاڙڪاڻو هاري ڪانفرنس“ ٿي، جنهن ۾ ٻين ٺهرائن سان گڏ فرقيواريت خلاف هي ٺهراءُ پاس ڪيو ويو.

    ”هي ڪانفرنس سنڌ ۾ فرقه پرستي ۽ مذهب جي نالي ۾ عوام ۾ بيچيني ۽ فساد ڪندڙ جملي ڪارستانين کي نفرتن ۽ حقارت جي نظر سان ڏسي ٿي، هن ڪانفرنس جي راءِ ۾ مذهبي ڇيڙڇاڙ صرف مٺ جيترا سرمايه دار پنهنجي سياسي اقتدار قائم ڪرڻ ۽ ذاتي غرضن جي حصول لاءِ ڪن ٿا ۽ سندن مقصد آهي ته عام ماڻهو ۽ مزدور سندن عوام ڪش ڪارستانين کان بي خبر رهن، سنڌ جي عام جهالت، افلاس، سياسي پستي ۽ بدقسمتي جو پورو پورو نفعو پنهنجي ذاتي ۽ طبقاتي غرضن لاءِ حاصل ڪن، اهڙا فساد ڪندڙ عوامي حقن جا دشمن ۽ انگريز شهنشاهيت جا ايجنٽ ۽ آزاديءَ جا دشمن آهن. “

    9 اپريل 1941ع

    لائيو اسٽاڪ امپرومينٽ ڪانفرنس جي سيڪريٽريءَ پنهنجي لکپڙهه نمبر 1627 موجب لوڪلبورڊ کي گذارش ڪئي ته هر سال ٻه دفعا ڪراچيءَ ۾ اسان ڪانفرنس جو بندوبست ڪري رهيا آهيون، اوهان انهيءَ ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ ۾ مسئلن تي ويچار ڪرڻ لاءِ هڪ ميمبر جي نامزدگي ڪيو.

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 17 جولاءِ 1941ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 18 موجب خانبهادر احمد خان ڀُٽي کي نامزد ڪيو.

    15 اپريل 1941ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو خاص اجلاس صبح جو 11 وڳي سرشاهنواز ڀٽو هال ۾ ٿيو، رئيس پير بخش کهاوڙ جي رٿ ۽ گوپي ڪرشن جي ٽيڪي تي فيصلو ڪيو ويو ته گڏجاڻيءَ جي صدارت سردار نبي بخش خان ڀٽو ڪري.

    هن گڏجاڻي ۾ سردار نبي بخش خان ڀُٽي، گوپي ڪرشن، پرڀداس تولاڻي، عبدالمجيد، فريد الدين، سيٺ آسوديمل، سيٺ پارو مل، گل محمد چانڊئي، احمد خان ڀُٽي، علي گوهر لاهوري، اميد علي جوڻيجي، حسن علي اسراڻ، گل محمد ابري، پيربخش کهاوڙ، مٺل خان شيخ، عبدالرحمان ڪلهوڙي، فقير محمد انڙ، غلام مصطفيٰ اسراڻ، قاضي فضل الله ۽ محمد نواز کهڙي شرڪت ڪئي.

    هن گڏجاڻيءَ ۾ رئيس پير بخش کهاوڙ جي رٿ تي ۽ مهراج گوپي ڪرشن جي ٺيڪي تي ٺهراءُ پيش ڪيو ويو ته سردار نبي بخش خان ڀُٽي کي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو صدر چونڊيو وڃي، انهيءَ رٿ جي حق ۾ جن ميمبرن تائيد ڪئي اهي هئا: احمد خان ڀٽو، پرڀداس تولاڻي، سيٺ آسودو مل، سيٺ پارو مل، فريد الدين جتوئي، اميد علي جوڻيجو، ڪي بي کهاور، حسن علي اسراڻ، عبدالرحمان ڪلهوڙو، غلام قادر، عبدالمجيدٻگهيو، گل محمد ابرو، گل محمد چانڊيو ۽ رئيس مٺل خان شيخ.

    صدر جي چونڊ کان پوءِ اجلاس برخواست ٿيو.

    6 مئي 1941ع

    گورڌن دولهڏنو مل تنواڻي لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، 1947ع جي ورهاڱي کان پوءِ ڀارت لڏي وڃي مهاراشترا جي جل گانءَ ۾ ويٺو، سندس شمار مشهور شاعرن، ڪهاڻيڪارن، نقادن ۽ ڪالمنگارن ۾ ٿئي ٿو، ان کان سواءِ ڳچ عرصو صحافت سان پڻ لاڳاپيل رهيو اهي، سندس لکيل ڪتابن مان ”مٺو درد“ (1962)، ”درد ۽ درد“ (1965) ذڪر لائق آهن.

    24 مئي 1941ع

    سلطان ڪوٽ ۾ ”ضلعي سکر مسلم ليگ ڪانفرنس“ ٿي، جنهن جي صدارت مخدوم مريد حسين ملتاني ڪئي، هن ڪانفرنس اتر سنڌ ۾ مسلم ليگ کي مقبول بنائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.

    25 مئي 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو. جنهن جي طرح هئي:

    ”سچارن کي سدائين ٿو وڻي سچ“

    انهيءَ مشاعري ۾ پڙهيل شعر جو انتخاب ”اديب سنڌ“ رسالي۾ شايع ٿيو.

    جون 1941ع

    لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ڪالرا منهن ڪڍيو، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي صحت کاتي ۾ اضافي عملو مقرر ڪيو ۽ ڊاڪٽرن کي اضافي ڪم ڪرڻ جي هدايت ڪئي. تعلقيلاڙڪاڻي ۾ ڊاڪٽرکي 6 رپيا 8 آنن تي ڏهاڙي ٽيڪس ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 17 جولاءِ 1941ع جي اجلاس ۾ پنهنجي ٺهرائن نمبر 74، 75، 84، 85، 86 ذريعي ڪالرا کي منهن ڏيڻ وارا فيصلا ڪيا.

    9 جون 1941ع

    لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر پنهنجي مراسلي نمبر G-6164 ذريعي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ کي مطلع ڪيو ته سنڌ جي ڪمشنر جو خيال آهي ته سکر ٽيڪنيڪل اسنٽيٽِيوٽ جي سالياني گرانٽ 150 رپين مان وڌائي 200 رپيا ڪئي وڃي.

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 17 جولاءِ 1941ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 58 ذريعي ڪليڪٽر ۽ ڪمشنر جي راءِ جي روشنيءَ ۾ انسٽيٽيوٽ جي سالياني گرانٽ وڌائي 200 رپيا ڪئي.

    17 جون 1941ع

    بمبئي يونيورسٽيءَ جي رجسٽرار ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ ڏانهن ووٽنگ پيپر وغيره ڏياري موڪليا ۽ گذارش ڪئي ته ڊاڪٽر هوتچند گربخشاڻي ۽ مولا بخش سومري مان ڪنهن به هڪ اميدوار کي سينيٽ جو فيصلو لاءِ ووٽ ڏئي موڪليو.

    لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ بورڊ متفقه طور تي مولا بخش سومري کي ووٽ ڏنو.

    25 جون 1941ع

    سنڌ مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻيءَ ڪراچيءَ ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي جاءِ تي ٿي، جنهن ۾ سنڌ اسيمبليءَ سان واسطو رکندر ڳالهين تي بحث ڪيو ويو.

    29 جون 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي بزم مشاعره طرفان طرحي مشاعرو ٿيو. جنهن جي طرح هئي:

    ”ٿو وڻي بلبل کي بستان هر طرح“

    هن مشاعري جي صدارت علي محمد عباسيءَ ڪئي ۽ پڙهيل ڪلام جو انتخاب ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    19 جولاءِ 1941ع

    سيتل ڪمار هيمراجاڻي نصيرآباد ۾ ڄائو، پاڻ اڃا ابهم ٻار هئو جو کيس پنهنجن وڏن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، هو اڄ ڪلهه بمبئي ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور اداڪارن، هدايتڪارن ۽ ڪهاڻيڪارن، مضمون نگارن ۽ ناٽڪ نگارن ۾ ٿئي ٿو، سندس انگريزي شاعريءَ جا ٻه ڪتاب شايع ٿي چڪا آهن.

    27 جولاءِ 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ هي ٻه طرحون ڏنيون ويون هيون.

    1.       قفس جي قيد مان ڪڍ عندليب اي حياء

    2.       قربان تنهنجي نام تان منهنجي عجيب سنڌ

    هن مشاعري ۾ پڙهيل ڪلام جو انتخاب رسالي ”اديب سنڌ“ ۾ شايع ٿيو.

    28 جولاءِ 1941ع

    لاڙڪاڻي لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ڪورم پوري نه هئڻ ڪري مهمل ڪئي وئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ صدر سردار نبي بخس خان ڀُٽي، احمد خان ڀُٽي ۽ عبدالحق ڀُٽي کان سواءِ ٻيو ڪو به شريڪ نه ٿيو.

    ان کان پوءِ ٻي گڏجاڻي 27 آگسٽ 1941ع تي سڏائي وئي، جنهن ۾ صدر احمد خان ڀُٽي، پرڀداس، علي گوهر لاهوري ۽ محمد نواز کهڙو شريڪ ٿيا. محمد نواز کهڙو گڏجاڻي مان هليو ويو ۽ ڪورم ٽٽي پيو، ان ڪري گڏجاڻي ٿي نه سگهي، گڏجاڻي مهم ڪرڻ جي اعلان کان پوءِ الهداد تنيو ۽ عبدالحق ڀٽو آيا، پر گڏجاڻي مهمل ٿي چڪي هئي.

    آگسٽ 1941ع

    سکرمان مهاشيه وڌڻمل ورما جي ايڊيٽريءَ ۾ ماهوار ”هندو متر“ رسالو جاري ٿيو، جنهن ۾ هندو ڌرم ۽ تهذيب تي مواد ڏنو ويندو هو.

    6 آگسٽ 1941ع

    ڳوٺ پير جهنڊي ۾ ”سنڌ ساگر انسٽيٽيوٽ“ قائم ڪيوويو، جيڪو جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽيءَ جو هڪ تربيتي ادارو هو، لاڙڪاڻي واسي ساگر پارٽيءَ سان لاڳاپيل سياستدان انهيءَ اداري کي فعال بنائڻ ۽ ٻين ساٿين سان گڏ خدمتون سرانجام ڏنيون.

    31 آگسٽ 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي لاڙڪاڻي جي بزم مشاعره طرفان عبدالخالق جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ هيءَ طرح هئي:

    ”يا الاهي تا قيامت مان هجان دلبر سان گڏ“

    مشاعري جو منتخب شعر ان کان پوءِ ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ڪيو ويو.

    سيپٽمبر 1941ع

    لعلچند آريه جي ايڊيٽريءَ ۾ سکر مان ”هندو ساهيته“ نالي ماهوار رسالو جاري ٿيو، جيڪو سکر جي ”تلڪ پريس“ ۾ ڇپبو هو، رسالي ۾ هندو ڌرم ۽ تهذيب تي مواد ڏنو ويندو هو.

    3 سيپٽمبر 1941ع

    مولوي محمد عاقل ”عاقل“ جي وفات ٿي، سندس ولادت 5 سيپٽمبر 1851ع تي ٿي، لاڙڪاڻه مدرسه هاءِ اسڪول ۽ خيرپور هاءِ اسڪول ۾ استاد ٿي رهيو، ”الحق“ ۽ ”خيرخواهه“ اخبارن جو ايڊيٽر به ٿيو، تحريڪ آزاديءَ ۾ خلافت تحريڪ جي پليٽ فارم تان حصو ورتائين، آخر ۾ ڪتب فروشي ڪندو هو، وقت جو مشهور شاعر به ٿي گذريو.

    3 سيپٽمبر 1941ع

    سنڌ جو جيد عالم ۽ فارسي زبان جو شاعر ٻن شاعرن جو والد ضلعي لاڙڪاڻي جي ”خلافت تحريڪ“جي صدر مولوي محمد عاقل ”عاقلي“ وفات ڪري ويو.

    19 سيپٽمبر 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن لاءِ طرح هئي

    ”هندو مسلمان ديس جا دائم هجن مثل کير کنڊ“

     انهيءَ مشاعري جو منتخب ڪلام بعد ۾ ”اديب سنڌ“ ۾ ڏنو ويو.

    25 سيپٽمبر 1941ع

    نامياري عالم ۽ تحريڪ آزاديءَ ۾ ڀرپور حصو وٺندڙ مولوي عبدالقادر لغاريءَ جي وفات ٿي.

    30 آڪٽوبر 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ جي سهاري هيٺ جمع خان غريب جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي مصرع طرح هئي.

    ”ڪر نه هيڻن سان تون ڏنگائي ڏاڍ“

    مشاعري ۾ پڙهيل شعر جو انتخاب پوءِ ”اديب سنڌ، رسالي ۾ ڏنو ويو.

    30 نومبر 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي  ”بزم مشاعره“ طرفان ”ناظم“ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي مصرع طرح هئي:

    ”شڪرالله جو اڄ دوست جو آيو ڪاغذ“

    مشاعري لاءِ پيش ڪيل شعر جو انتخاب پوءِ اديب سنڌ رسالي ۾ شايع ٿيو.

    16 ڊسمبر 1941ع

    ڪراچيءَ ۾ ڪراچي سٽي مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ مقررين سنڌي مسلمانن کي مسلم ليگ جي پليٽ فارم تي متحد ٿيڻ ۽ پاڪستان قائم ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ لاءِ تاڪيد ڪيو ويو.

    29 ڊسمبر 1941ع

    سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي فيصلي موجب ذوالحج جي عيد جي موقعي تي لاڙڪاڻي ضلعي ۽ سموريءَ سنڌ ۾ هنڌين ماڳين ”يوم پاڪستان“ ملهايو ويو، موقعي تي ماڻهن کي پاڪستان جي اهميت ۽ ضرورت کان باخبر ڪيو ويو ۽ کين پاڪستان تحريڪ ۾ حصي وٺڻ ۽ مسلم ليگ جي ساٿ ڏيڻ جي تلقين ڪئي وئي.

    29 ڊسمبر 1941ع

    مٺياڻي ۾ عيدالضحيٰ نماز پڙهڻ کان پوءِ مسلمانن جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ مولوي محمد حسين پاڪستان جي معنيٰ ۽ اهميت تي روشني وڌي، ان کان پوءِ ٺهراءُ پاس ڪري مسلم ليگ جي پاڪستان واري مطالبي ۽ تحريڪ جي پٺڀرائپ ڪئي وئي ۽ سنڌي مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي اپيل ڪئي وئي.

    29 ڊسمبر 1941ع

    عيد قربانيءَ جي موقعي تي ڳچيرو مسلم ليگ جو اجلاس ٿيو، جنهن جي صدارت تاج محمد ٻگهئي ڪئي، هن موقعي تي ”پاڪستان ڊي“ ملهايو ويو، جنهن ۾ پاڪستان بابت مسلم ليگ جي حڪمت عملي ۽ گهر جي تائيد ڪئي وئي، سنڌي مسلمانن کي پڻ تاڪيد ڪيو ويو ته هو مسلم ليگ جي پليٽ فارم تان آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪن.

    30 ڊسمبر 1941ع

    مسلم ليگ گهٽهڙ شاخ جي جنرل ميٽنگ ٿي، جنهن جي صدارت جناب پير الله ڏني شاهه راشديءَ ڪئي، هن گڏجاڻي ۾ ”پاڪستان ٺهراءُ“ جي پٺڀرائي ۾ قرارداد پاس ڪرڻ کانسواءِ اهو فيصلو به ڪيو ويو ته مسلم نيشنل گارڊ جو سالار جناب يوسف هارون کي دعوت ڏئي گهٽهڙ ۾ آندو وڃي.

    31 ڊسمبر 1941ع

    ”سنڌي سڌار سوسائٽي“ لاڙڪاڻي جي ”بزم مشاعره“ طرفان علي گوهر خان ”يڪتا“ جي صدارت هيٺ طرحي مشاعرو ٿيو، جنهن جي طرح مصرع هئي:

    ”سدا حرص و هوا جي دام کان تون باز رهندو ڪر“

    مشاعري ۾ پيش ڪيل شعر مان انتخاب پوءِ ”اديب سنڌ“ رسالي ۾ شايع ٿيو.

  • 1940

    1 جنوري 1940ع

    ساون ڪمار ”اُداسي“ لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، ستن سالن جي ڄمار ۾ کيس پنهنجي وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا ۽ هو اڄڪلهه الهاس نگر ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور اداڪارن، ڳائڻن ۽ شاعرن ۾ ٿئي ٿو، سندس شايع ٿيل ڪتابن ۾ ”هڪ گهڙي مون سان به گهاڙ“ ۽ ”عجب هي آيو زمانو“ ذڪر لائق آهن.

    28 جنوري 1940ع

    سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي جنرل باڊي جي ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ ڪيترا ٺهراءُ پاس ڪيا ويا ۽ عهديدارن جي چونڊ ڪئي وئي، سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت ۾ ٺهندڙ نئين باڊيءَ ۾ لاڙڪاڻي واسين مان خانبهادر کهڙي کي وائيس پريزيڊنٽ ۽ پير علي محمد شاهه راشديءَ کي جوائنٽ سيڪريٽري چونڊيو ويو، اهڙيءَ ريت ”ورڪنگ ڪاميٽي“ تي چونڊجي آيل لاڙڪاڻي واسي ميمبرن مان محمد ايوب کهڙي، غلام محمد خان اسراڻ، قاضي فضل الله ۽ پير علي انور شاهه جا نالا ذڪر لائق آهن.

    گڏجاڻيءَ جي تفصيلي ڪاروائي ۽ ان ۾ پاس ڪيل ٺهراءُ ”گل حيات“ ۾ موجود آهن.

    28 جنوري 1940ع

    سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ سنڌ مسلم جي جنرل باديءَ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ ٻين سان گڏ لاڙڪاڻي جي خانبهادر محمد ايوب کهڙي پڻ شرڪت ڪئي، هن گڏجاڻيءَ ۾ سنڌ مسلم ليگ جي عهديدارن جي ۽ ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي چوند ڪئي وئي، جنهن مطابق خانبهادر کهڙي کي وائيس پريزيڊنٽ، پير علي محمد شاهه راشديءَ کي جوائنٽ سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو، ان کان سواءِ هن گڏجاڻي4 ۾ مسلم ليگ سکر رليف فنڊ ڪاميٽيءَ جا ميمبر ۽ عهديدار پڻ چونڊيا ويا، جنهن ۾ لاڙڪاڻي جي خانبهادر کهڙي کي چيئرمين ۽ قاصي فضل الله کي ميمبر طور کنيو ويو.

    8 فيبروري 1940ع

    ڊائريڪٽر انڊسٽريز سنڌ، ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي لکيو ته ماپ ۽ تور وارن لوڪلبورد جي ملازمن کي 1 جون 1940ع تائين فارغ ڪيو، ڇو ته سرڪار ماپ ۽ تور وارو کاتو پنهنجي ڪنٽرل ۾ کڻڻ گهري ٿي،

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 5 مارچ 1940ع واري اجلاس ۾ انهيءَ مسئلي تي ويچار ڪيو ۽ ماپ تور وارن ملازمن کي ٻن مهينن جو نوڪري ڇڏڻ جو نوٽيس ڏنو.

    21 فيبروري 1940ع

    ڪانگريسي ميمبر موهن داس دولترام سنڌ ليجسليٽو اسيمبليءَ ۾ الله بخش وزارت خلاف بي اعتماديءَ واري رٿ پيش ڪئي.

    26 فيبروري 1940ع

    سنڌ اسيمبليءَ ۾ خانبهادر الله بخش سومري جي وڏ وزارت تي آندل بي اعتماديءَ واري رٿ تي ووٽنگ ٿي، اسيمبليءَ جي اسپيڪر وڏي وزير جي حق ۾ پنهنجو ووٽ ڏنو، جنهن جي نتيجي ۾ بي اعتماديءَ واري رٿ رد ٿي ۽ حڪومت ڪرڻ کان بچي وئي.

    11 مارچ 1940ع

    سنڌ جي گورنر سر لانسليٽ ڪراچيءَ ۾ سنڌ اسيمبليءَ جي عمارت جو سنگ بنياد رکيو، اسيمبليءَ جي موجوده عمارت ان کان پوءِ جڙي راس ٿي

    14 مارچ 1940ع

    ميان عبدالرحيم ملاڪاتياري جيڪو پنهنجي ترجو روحاني رهبر ۽ بزرگ ڄاتو ويندو هو، سو وفات ڪري ويو.

    18 مارچ 1940ع

    الله بخش وزارت استعيفيٰ ڏني ۽ سندس ئي وزير مير بنده علي نئين وزارت ٺاهي، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، جي ايم سيد، نهچلداس وزيراڻي ۽ رائبهادر گوڪلداس کان سواءِ لاڙڪاڻي واسي قاضي فضل الله کي وزير طور کنيو ويو.

    18 مارچ 1940ع

    الله بخش وزارت جو خاتمو  ٿيو، ها وزارت 23 مارچ 1938ع تي قائم ٿي هئي، هن وزارت جي خاتمي لاءِ لاڙڪاڻي جي مسلم ليگي اڳواڻن ۽ ديني عالمن وڏي ڪوشش ڪئي ۽ خاص طور تي مسجد منزل گاهه جي تحريڪ دوران لاڙڪاڻي واسين هن وزارت جي شديد مخالفت ڪئي.

    23 مارچ 1940ع

    لاهور ٺهراءُ پاس ڪرڻ واري مسلم ليگ اجلاس ۾ ڪيترائي لاڙڪاڻي واسي شريڪ ٿيا، جن مان خانبهادر محمد ايوب کهڙو، علي محمد شاهه راشدي، حاجي دوست محمد، امير احمد ۽ منير احمد جا نالا ذڪر لائق آهن.

    27 مارچ 1940ع

    سنڌ سرڪار پنهنجي حڪم نامي نمبر 207/29H(S) مطابق سنڌ پبلڪ انڪوائريز ائڪٽ آف 1940 جي سيڪشن نمبر 3 جي روشنيءَ ۾ مسجد منزل گاهه جي تحريڪ دوران ٿيل هنگامن جي عدالتي جاچ ڪرڻ لا3 جج مقرر ڪيو.

    27 مارچ 1940ع

    بسنت ڪمار رائچنداڻي ڳوٺ سونهان تعلقي موريءَ ۾ ڄائو، هي صاحب اڳتي هلي ”تياڳي“ جي تخلص سان شاعر مشهور ٿيو، ورهاڱي ٿيو ته لڏي وڃي بئراڳڙهه ۾ ويٺو.

    1 اپريل 1940ع

    مولوي علي محمد صدر مسلم ليگ کبڙ تعلقو ميروخان جي ڪوشش سان مسلم ليگ شاخ پاران زبردست جلسو ٿيو، جلسي جي صدارت مولوي محمد اسماعيل ڪئي، هن جي صدارت جي تجويز مولوي محمد ابراهيم بٺويءَ ڏني، هن جلسي ۾ الله بخش وزارت ڊهڻ تي خوشيءَ جو اظهار ڪيو ويو، شيخ عبدالمجيد سنڌيءَ کي انهيءَ تڪ مان چونڊجڻ تي مبارڪباد ڏني وئي ۽ حڪومت کان مطالبو ڪيو ويو ته رشوت کي ختم ڪيو وڃي ۽ مسلم ليگي ڪارڪنن کي تاڪيد ڪيو ويو ته مسلم ليگ جي ڪم کي زور وٺرائڻ.

    1 اپريل 1940ع

    لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ ۾ ليگ ايڊوائيزر جي آسامي ختم ڪئي وئي، اها آسامي ڪليڪٽر ۽ روينيو ڪمشنر سان وڏي بحث کان پوءِ ختم ڪرڻي پئي، ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو خيال هيو ته ليگ ايڊوائيزر هجي پر عملدار ان خيال جا هئا ته ضرورت وقت وڪيل ٻڌي ڪم هلائڻ سان خرچ گهٽ ايندو.

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ 1939ع ۾ انگ اکر ڏئي ثابت ڪيو هئو ته ليگل ايڊوائيزر رکڻ مان فائدو آهي، لوڪل بورڊ چواڻي ته 12 ڊسمبر 1938ع کان 4 ڊسمبر 1938ع يعني هڪ سال ۾ ليگل ايڊوائيزر 155 رفرنسز جا جواب ڏنا، 10 سول سوٽ لڙيا ۽ هڪ ڪرمنل ڪيس ڳاتو، پر پوءِ به اڳتي هلي ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي اهو فيصلو ڪرڻو پيو ته 1 اپريل 1940ع کان اها آسامي ختم ڪئي وڃي. ياد رهي ته ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو ليگ ايڊوائيزر مسٽر تولاڻي هو.

    9 اپريل 1940ع

    سموريءَ سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ قائم ٿيل مسلم ليگ جي سمورين شاخن تائيدي جلسا گهرائي ”پاڪستان ٺهراءُ“ جي پٺڀرائي ۾ هيٺ ڄاڻايل ٺهراءُ پاس ڪري آل انڊيا مسلم ليگ جي مرڪزي دفتر ڏانهن موڪليو.

    ”مسلم ليگ شاخ جو هي اجلاس آل انڊيا مسلم ليگ جو جيڪو پنهنجي لاهور واري اجلاس ۾ پاڪستان بابت ٺهراءُ پاس ڪيو آهي، ان جي زودار تائيد ڪري ٿو ۽ قائد اعظم محمد علي جناح ۾ پنهنجي مڪمل اعتماد جو اظهار ڪندي ظاهر ٿو ڪري ته هندستان جا مسلمان هندستان لاءِ ڪو به دستور العمل قبول نه ڪندا، جيستائين اهو نئون دستور العمل آل انڊيا مسلم ليگ منظور نه ڪيو آهي.

    19 اپريل 1940ع

    محبوب تنئي ۾ جمعي نماز بعد مسلم ليگ شاخ جي نائب صدر رئيس ڪريم بخش جي صدارت هيٺ جلسو ٿيو، جنهن ۾ ابو عبيدالله مولوي محمد دائود تقرير ڪئي ۽ لاهوري واري ٺهراءُ کي مسلمانن جي جذبن ۽ امنگن جو ٺهراءُ قرار ڏنو، جلسي ۾ قائد اعظم محمد علي جناح جي قيادت تي اعتماد جي اظهار لاءِ ٺهراءُ پاس ڪيو ويو.

    19 اپريل 1940ع

    سموريءَ سنڌ جيان لاڙڪاڻي ضلعي ۾ پڻ مسلم ليگ شاخن جي اهتمام سان گڏجاڻيون ٿيون ۽ ”پاڪستان ٺهراءُ“ جي پٺڀرائي ۾ ٺهراءُ پاس ڪيا ويا ۽ عام راءِ هموار ڪئي وئي.

    4 مئي 1940ع

    نندگرڌاريلعل شرما لاڙڪاڻي ۾ ڄائو، 1947ع جي ورهاڱي کان پوءِ کيس پنهنجي وڏڙن سان گڏ لڏي وڃي ڀارت رهڻو پيو، هي اڄ ڪلهه بمبئي ۾ رهي ٿو، سندس شمار مشهور مصورن ۾ ٿئي ٿو.

    5 مئي 1940ع

    گهٽهڙ تعلقي قمبر ۾ پير سيد الهه ڏني شاهه راشدي ۽ رئيس قربان علي خان ٻرڙي جي ڪوششن سان مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي.

    5 مئي 1940ع

    ڳوٺ گهٽهڙ تعلقي قمبر ۾ ضلع مسلم ليگ ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ سنڌ سطح جي مسلم ليگي اڳواڻن شرڪت ڪئي، پير سيد الهڏنو شاهه راشدي هن ڪانفرنس لاءِ استقباليه جو چيئرمين هئو، جڏهن ته رئيس قربان علي ٻرڙو ان جو سيڪريٽري هو.

    6 مئي 1940ع

    عدالتي جاچ ڪاميٽي سکر ۾ مسجد منزل گاهه تحريڪ جي حوالي سان ٿيل هنگامن بابت شاهديون رڪارڊ ڪرڻ شروع ڪيون، جيڪي 25 مئي تائين هليون، وقفي بعد 3 جون کان 18 جون تائين شاهديون رڪارڊ ڪيون ويون، 24 جون کان 4 جولاءِ تائين ڪراچي ۾ ساهديون رڪارڊ ڪيون ويون، سکر خواهه ڪراچي4 ۾ جملي 109 شاهديون رڪارڊ ڪيون ويون.

    10 مئي 1940ع

    شاهه نواز سوڍر، ٿاڻي سوڍر ۾ ڄائو، سندس زندگي جاکور جو روپ هئي، ائسوسئيٽ پروفيسر جي عهدي تائين پهتو، سنڌي ۾ ڊاڪٽري ڪيائين ۽ شاهه لطيف تي ڪتاب لکيائين، ادبي ڪانفرنسن ۾ ڪثرت سان شرڪت ڪيائين ۽ ”سنڌي ادبي سنگت“ سان ڀرپور ساٿ نڀايائين.

    16 مئي 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي ملازم منشي عبدالغفور 9 مهينا بنا پگهار موڪل وٺي پنجاب وڃي خاڪسار تحريڪ ۾ حصو ورتو، کيس گرفتار ڪيو ويو، مٿس ڪيس هليو ۽ هن کي ٽيپ ملي، 5 مهينن بعد کيس ازاد ڪيوويو، هو لاڙڪاڻي موٽي آيو ۽ باقي رهيل موڪل رد ڪري نوڪري تي چڙهڻ جي درخواست ڏنائين، چيف افيسر هن کان لکت ۾ پڇاڻو ڪيو، منشي عبدالغفور کيس جواب ڏنو، تان جو ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ 21 ڊسمبر 1940ع واري اجلاس جي ٺهراءُ نمبر 26 موجب کيس نوڪري تي بحال ڪيو.

    27 مئي 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ پنهنجي گڏجاڻيءَ ۾ ٺهراءُ نمبر 28 ذريعي اهو فيصلو ڪيو ته سيڪنڊري ٽيچر ٽن سالن جي اندر سيڪنڊري ٽيچرس ڪورس (ايس ٽي سي) ضروري ڪري ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 15 جون 1940ع جي اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 59 ذريعي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي ٺهراءُ جي منظوري ڏني.

    27 مئي 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ پنهنجي گڏجاڻي ۾ ٺهراءُ نمبر 15 موجب لوڪل بورڊ کي سفارش ڪئي ته ڪراچيءَ جي ايل ڊبليو هاسٽل کي 250 رپين بدران 400 رپين جي ۽ سکر ٽيڪنيڪل انسٽي ٽيوٽ کي 100 رپين جي مالي امداد ڏني وڃي،

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 15 جون 1940 واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 60 ذريعي اسٽيڊنگ ڪاميٽي جي هاسٽل بابت سفارش منظور ڪئي، البته سکر ٽيڪنيڪل انسٽيٽيوٽ کي 100 رپين بدران 150 رپين جي گرانٽ ڏيڻ جو فيصلو ڪيو.

    28 مئي 1940ع

    ”سنڌ پراونشل مسلم ليگ“ جي جنرل سيڪريٽري سيد علي محمد شاهه راشديءَ سکر مان سنڌ مسلم ليگ جي صدر ڏانهن انهيءَ ڪم جي رپورٽ ڏياري موڪلي جيڪو هن مئي مهيني ۾ ”مسجد منزل گاهه تحريڪ“ جي قيدين ۽ انهن جي ڪيسن جي اڪلاءُ لاءِ ڪيو، اها تفصيلي رپورٽ فوٽو اسٽيٽ صورت ۾ ”گل حيات“ ۾ موجود آهي، هيءَ رپورٽ ”مسجد منزل گاهه تحريڪ“ جي تاريخ جو اهم باب آهي، جنهن ۾ ڪيتريون اهم ڳالهيون رڪارڊ تي آنديون ويون آهن.

    1 جون 1940ع

    19 مارچ 1940ع تي لاهور خاڪسار تحريڪ جي نوجوانن تي پوليس فائرنگ ڪئي، جنهن ۾ 30 خاڪسار مري ويا، ان کان پوءِ پنجاب سرڪار پنجاب ۾ هن تحريڪ تي پابندي وڌي، انهيءَ پس منظر ۾ هندستان جي مکيه هنڌن کان خاڪساري لاهور روانا ٿيڻ لڳا ته جيئن اتي احتجاجي جلسو ڪري سگهن، سنڌ مان مولوي خير محمد نظاماڻي، جيڪو ان وقت ”سنڌ خاڪسار تحريڪ جو سالار هو، سو هڪ سئو خاڪسارن جو جٿو وٺي لاهور روانو ٿيو، جڏهن گاڏي خانيوال اسٽيشن تي پهتي ته پوليس ۽ سنڌي خاڪسارين جو پاڻ مقابلو ٿيو، ٽرين منجهان خاڪسارن جي گاڏي کي ڪٽيو ويو، پوليس جي فائرنگ ۾ ڪوٽڙيءَ جو رهواسي خاڪسار رڪن الدين مري پيو ۽ سالار سخت زخمي ٿيو، کيس سمورن ساٿين سميت ٽي ٽي سال سخت قيد جي سزا ملي.

    11 جون 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ فيصلو ڪيو ته نئون ديرو ڊسپينسري جي جڏهن عمارت جڙي راس ٿي ته ڊسپينسري جو نالو ”سردار نبي بخش خان ڀٽو“ جي نالي پٺيان رکيو وڃي، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ 15 جون 1940ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 80 ذريعي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي فيصلي جي منظوري ڏني.

    11 جون 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽي لاڙڪاڻه مدرسه هاءِ اسڪول جي پرنسپاليءَ لاءِ مسٽر جعفري، مسٽر خواجا ۽ مسٽر صديقيءَ کان انٽرويو ورتو.

    انهن انٽرويوز جي روشنيءَ ۾ ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ پنهنجي 15 جون 1940ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 79 ذريعي مسٽر جعفري کي پرنسپال مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.

    15 جون 1940ع

    نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ پرڀداس، علي گوهر خان لاهوري، فقير محمد انڙ، محمد نواز کهڙو، الهورايو جروار، عبدالرحمان، فريد الدين، ساڌو رام، آنند رام، عبدالحق ڀُٽي، گل محمد ابڙي، عبدالهادي ٻگهئي ۽ محمد هاشم جوڻيجي شرڪت ڪئي.

    اجلاس جي مکيه فيصلن مان ڪي هي آهن:

    ڊائريڪٽر انڊسٽريز کي 11 سيڪڙو گهٽ بهاءُ تي تور ۽ ماپ سان لاڳاپيل اوزار وڪرو ڪري ڏيڻ، محمد ايوب کهري جي وزير ٿيڻ ۽ ڪاميٽين تان استعيفا ڏيڻ ڪري محمد نواز کهڙي کي اسٽينڊنگ ڪاميٽي ۽ محمد هاشم جوڻيجي کي روڊ ڪاميٽي تي چونڊڻ، لوڪل بورڊ جي صدر جو ساليانو سفر الائونس 500 رپيا مقرر ۽ منظور ڪرڻ، باڊهه اسڪول کي نئين ۽ پراڻي باڊهه جي وچ تي منتقل ڪرڻ، فائنل پاس نائب پٽيوالن جو پگهار وڌائي 12 رپيا درماهه ڪرڻ، لاڙڪاڻي ضلعي جا پتڻ ٺيڪي تي ڏيڻ، هيلٿ جي عملي کان سيڪيورٽي ڊپازٽ وٺڻ، وٽرنري ڊسپينسريز ۾ ڍورن بيهارڻ لاءِ ڇاپرا ٺهرائڻ ۽ ڍورن تپاسڻ لاءِ مقرر ڪيل في جي منظوري ڏيڻ، قبي سعيد خان ميڊيڪل ڊسپينسري لاءِ مالڪاڻي تي زمين حاصل ڪرڻ، لوڪلبورڊ جي سپليمينٽري بجيٽ اسٽيٽس منظور ڪرڻ

    17 جون 1940ع

    سنڌ جي روينيو ڪمشنر ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ کي صلاح ڏني ته ضلعي لاڙڪاڻي ۾ لڳندڙ ميلن جو انتظام ”رورل ريڪنسٽرڪشن ڊپارٽمينٽ“ حوالي ڪيو وڃي، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ اها صلاح قبول نه ڪئي، ياد رهي ميلن مان لوڪلبورڊ کي آمدني ٿيندي هئي، مثال طور ٽن سالن ۾ انهيءَ آمدني جو تفصيل هن ريت رهيو. سال 40-1939ع (224 رپيا 10 آنا)، سال 39-1938ع (557 رپيا) ۽ سال 38-1937ع (220 رپيا 6 آنا)

    20 جون 1940ع

    جڳت پرڪاش نارائڻداس منشاراماڻي سکر ۾ ڄائو، اڃا ننڍو ئي هئو ته هندستان جو ورهاڱو ٿيو، ان ڪري کيس وطن جا وڻ ڇڏي وڃي راجڪوٽ وسائڻو پيو، هن اتي ئي علم ادب جي دنيا ۾ ليکڪ، شاعر ۽ اداڪار جي حيثيت سان پاڻ موکيو.

    24 جون 1940ع

    مسجد منزل گاهه انڪواري ڪورٽ ڪراچيءَ ۾ عمر خان فوجدار ۽ مولوي محمد صادق جون شاهديون ورتيون، جن ۾ انهن ڀڳت ڪنوررام جي شهادت ۽ مسجد منزل گاهه تحريڪ بابت پنهنجا بيان رڪارڊ ڪرايا.

    26 جون 1940ع

    پرائمري مسلم ليگ برانچ گوزي جي مولوي غلام محمد ٻرڙي جي صدارت هيٺ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ”پاڪستان ٺهراءُ، جي پٺڀرائپ ڪئي وئي ۽ سنڌي مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي اپيل ڪئي وئي، هن گڏجاڻي ۾ ڳوٺ ۽ تر ۾ پيدا ٿيل بدامنيءَ واري صورتحال تي ڳڻتي جو اظهار ڪري سرڪار کان امن قائم ڪرڻ جي گهر ڪئي وئي.

    26 جون 1940ع

    ڪراچيءَ ۾ سنڌ جي لوڪلبورڊس جي ڪانفرنس ٿي، جنهن ۾ سنڌ ۾ روڊن جي ترقيءَ بابت خيالن جي ڏي وٺ ڪئي وئي، هن ڪانفرنس ۾ ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ لاڙڪاڻي طرفان چيف آفيسر شرڪت ڪئي.

    27 جون 1940ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ ”سکر معاملي جي اصل حقيقت ڇا آهي؟“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، جنهن ۾ مکي جي ماضي، حال ۽ مستقبل تي روشني وڌي وئي آهي.

    28 جون 1940ع

    لوڪل فنڊ اڪائونٽس جي اسسٽنٽ ايگزيمنر جي مراسلي نمبر 388/13-3 ايل موجب لوڪلبورڊ کي لکيو ته ورڪ چارجڊ عملي کي هن ريت موڪلون ڏنيون وڃن:

    ديوالي (هڪ ڏينهن) عيد رمضان (هڪ ڏينهن)، ٻاڪري عيد (هڪ ڏينهن) محرم 0هڪ ڏينهن ڏهين محرم)، ريزڪي موڪل (سال ۾ 10 ڏينهن) ۽ هر هڪ جمعو.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ پنهنجي 8 آگسٽ 1940ع واري گڏجاڻيءَ ۾ ٺهراءُ نمبر 19 ذريعي موڪلن جي انهيءَ طريقه ڪار کي منطور ڪيو.

    28 جون 1940ع

    لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر ڊيمي آفيشل ليٽر لکي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ کي صلاح ڏني ته جنگ ۾ مالي طور تي شريڪ ٿيڻ لاءِ سرڪار کي 5000 رپيا چندو ڏنو وڃي.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ پنهنجي 8 آگسٽ 1940ع واري ٺهراءُ ۾ انهيءَ ڳالهه تي بحث ڪيو، ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو صدر اڳواٽ 5000 رپيا ڏئي چڪو هو، ڪاميٽيءَ اهڙي منظوري ڏني پر علي گوهر لاهوري انهيءَ تجويز خلاف ووٽ ڏنو.

    28 جون 1940ع

    لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر ڊيمي آفيسر ليٽر لکي لوڪلبورڊ جي صدارت کي چيو ته ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ ”وار پلين فنڊ“ ۾ 5000 رپيا ڏئي چيئرمين اهو چندو فراهمڪيو ۽ لوڪلبورڊ پنهنجي 26 سيپٽمبر 1940ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 44 موجب پنهنجي صدر جي انهيءَ عمل جي منظوري ڏني،

    هي ٻي مهاڀاري لڙائي جا ڏينهن هئا ۽ لڙائي ۾ لوڪلبورڊ 5000 رپين جو چندو ڏئي جهڙوڪ حصو ورتو.

    10 جولاء 1940عِ

    ”الوحيد، اخبار ۾ سنڌ جي وڏي وزير الله بخس سومري بابت اها خبر شايع ٿي ته هن ڪورٽ ۾ بيان ڏيندي چيو آهي ته مسجد منزل گاهه واري مسئلي تي هن جي گهري نظر رهي آهي ۽ هن اپريل 1940ع ۾ خود وڃي مسجد منزل گاهه جو دورو ڪيو هو.

    14 جولاءِ 1940ع

    حاجي عبدالله هارون جي بنگلي سي فيلڊ تي سنڌ صوبي مسلم ليگ ڪائونسل ۽ ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ مسجد منزل گاهه مسئلي ۽ سنڌ ۾ مسلم ليگ کي فعال بنائڻ وارن ڳالهين تي غور ويچار ڪيو ويو.

    14 جولاءِ 1940ع

    سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت ۾ ڪراچيءَ ۾ سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ٺهراءُ نمبر 3 موجب سکر فسادن جي جاچ ڪورٽ ۾ علي محمد شاهه راشديءَ جي ورتل ڪوششن ۽ خدمتن جي واکاڻ ڪئي وئي.

    14 جولاءِ 1940ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ انڪوائري ڪورٽ جي ڪاروائي ۽ ان ۾ علي محمد شاهه راشدي ۽ مسٽر لولا جا ڏنل دليل شايع ٿيا.

    علي محمد شاهه راشديءَ ظاهر ڪيو ته خانبهادر الله بخش سومري پاڻ اهڙي سياست کيڏي، جنهن جي نتيجي ۾ مسجد منزل گاهه وارا فساد ٿيا.

    مسٽر لولا انهيءَ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته مسلم ليگ جي سياست ۽ ذهنيت ئي فسادن جو ڪارڻ هئي، ڇو ته کين فقط خانبهادر الله بخش جي وزارت کي ڊاهڻو هو، انهيءَ معمولي ڪم ڪري هنن هيڏا سارا فساد ڪرايا.

    14 ۽ 15 جولاءِ 1940ع

    سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ ڪراچيءَ ۾ سنڌ پراونشل مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جيڪا پهرين ڏينهن پورا اٺ ڪلاڪ هلي، گڏجاڻيءَ ۾ فيصلو ڪيو ويو ته 15 کان 17 نومبر تائين لاڙڪاڻي ۾ ”سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس، سڏائجي، جنهن جي صدارت لاءِ پنجاب جي وزير اعظم سر سڪندر حيات کي دعوت ڏجي، اهو به فيصلو ڪيو ويو ته مسجد منزل گاهه تريبيونل ۾ پير علي محمد شاهه راشدي حصو وٺي ثبوت پيش ڪري.

    17 جولاءِ 1940ع

    پروفيسر هاسارام سندرداس پمناڻي ميرپور ماٿيلي کان موٽندي روهڙي اسٽيشن تي لهي ڳوٺ وڃي رهيو هو ته رستي ۾ ڏينهن ڏٺي کيس گولي هڻي قتل ڪيو ويو.

    18 جولاءِ 1940ع

    پروفيسر هاسارام سندرداس پمناڻي جنهن کي ڪلهه گولي هڻي ماريو ويو هو، تنهنجي ارٿي کنئي وئي، جنهن ۾ هزارين ماڻهو شريڪ ٿيا، شام جي وقت سندس سوڳ ۾ عام جلسو به ڪيو ويو.

    28 جولاءِ 1940ع

    سنڌ جي هارٽيڪلچرسٽ پنهنجي مراسلي نمبر 860 ذريعي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ کي گذارش ڪئي ته باغبانيءَ ۾ ٽريننگ وٺڻ لاءِ ضلعي لاڙڪاڻي جي ٻن شاگردن کي 20 رپيا در ماهه جي حساب سان اسڪالرشپ ڏني وڃي، ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽي پنهنجي 8 آگسٽ 1940ع واري گڏجاڻيءَ ۾ انهيءَ گذارش تي ويچارڪيو ۽ ٺهراءُ نمبر 42 ذريعي انهيءَ گذارش کي فنڊن جي کوٽ جي ڪارڻ تي رد ڪري ڇڏيو.

    8 آگسٽ 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي طرفان وزير ٿيڻ ڪري ايل ڊبليو مسلم هاسٽل جي ٽرسٽي هئڻ تان استعيفا ڏيڻ ڪري سندس جاءِ تي خانبهادر احمد خان ڀٽي کي ٽرسٽي مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.

    14 آگسٽ 1940ع

    1939ع ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي درسي ڪتابن ۾ اعرابن جون تبديليون آنديون ته سنڌي صورتخطيءَ جي حوالي سان هندن ۽ مسلمانن ۾ اختلاف پيدا ٿيا ۽ هڪ وڏي تحريڪ جنم ورتو، سنڌي دان وزير تعليم سان مليا ۽ نتيجي ۾ سرڪار پنهنجي هڪ حڪم نامي نمبر 40/8، 666 مطابق سينٽرل ايڊوائيزري ڪنٽرول بورڊ فار سنڌي لٽريچر قائم ڪيو، جنهن ۾ 9 مسلمان ۽ 6 هندو ميمبر نامزد ڪيا ويا، هن بورڊ اڳتي هلي سنڌي ادبي بورڊ جو روپ ورتو.

    14 آگسٽ 1940ع

    درسي ڪتابن ۾ اعرابون ڏيڻ واري مسئلي کي حل ڪرڻ ۽ فرقيواريت کي ماٺي ڪرڻ لاءِ سنڌ جي تعليم واري وزير ”سيٽرل ايڊوائيزري اينڊ ڪنٽرول بورڊ“ جوڙيو، جنهن ۾ 9 مسلمان ۽ 6 هندو ميمبر رکيا ويا.

    31 آگسٽ 1940ع

    وڏيري، پير ۽ سياستدان حسين بخش شاهه جو والد سيد حاجي ميان پير شاهه وفات ڪري ويو.

    26 سيپٽمبر 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو اجلاس سردار نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ٿيو، جنهن ۾ نائب صدر پرڀداس، ساڌو رام، عبدالحق ڀُٽي، پير بخش، مٺل خان شيخ، عبدالرحمان ڪلهوڙي، غلام مصطفيٰ اسراڻ، حسن علي اسراڻ، علي گوهر لاهوري، فقير محمد انڙ، الهداد تنئي، محمد هاشم جوڻيجي، قادر بخش، محمد نواز کهڙي، سيٺ آنندرام، گل محمد ابڙي، الهورايو، جروار شرڪت ڪئي. هن اجلاس جا مکيه فيصلا هيٺ ڏجن ٿا:

    پرڀداس تولاڻي کي بنا مقابلي چونڊجي اچڻ تي مبارڪ باد درياهه جي مڇي مارڻ جو سال 41-1940ع لاءِ 4000 رپين ۾ (ٽن ٺيڪيدارن هر هڪ ڇٽي، جسارام ۽ نولداس) ڏيڻ جي منظوري، رتيديري ۾ وٽرنري ڊسپينسري قائم ڪرڻ جي منظوري، شهدادڪوٽ وٽرنري ڊسپينسري لاءِ 41-1940 بجيٽ اسٽِيميٽ منظور ڪرڻ، بدليءَ واري هنڌ تي سيشن دوران لوڪلبورڊ جي ملازمن جي ٻارن کان انگلش ڪلاسز ۽ اي وي اسڪولن ۾ داخلا في نه وٺڻ جو فيصلو، ڳيريلي ۾ مال جي پاڻي لاءِ کڏ کي ٻيهر کولڻ، ملازمن جي درخواستن تي فيصلا ڏيڻ.

    12 آڪٽوبر 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي سردار نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ٿي، جنهن ۾ احمد خان ڀُٽي، پير بخش کهاوڙ، عبدالحق ڀُٽي، علي گوهر لاهوري، الهداد تنئي، محمد نوازکهڙي ۽ پرڀداس تولاڻي شرڪت ڪئي.

    گڏجاڻي ۾ لوڪلبورڊ طرفان سونپيل ڪم اڪلايو ويو ۽ ملازمن جي مسئلن، ترقياتي ڪمن جي تخمينن ۽ ٺيڪن جي منظوريءَ بابت فيصلا ڪيا ويا.

    17 آڪٽوبر 1940ع

    ڪانگريس ستياگرهه تحريڪ جو آغاز ڪيو، سنڌ هن تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتو.

    26 آڪٽوبر 1940ع

    نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جو خاص اجلاس ٿيو، جنهن ۾ نائب صدر احمد خان ڀُٽي، فريد ادلين جتوئي، سيٺ آنند رام، مکي پارو مل، سيٺ ساڌو رام، پير بخش، عبدالرحمان ڪلهوڙي، گل محمد ابڙي، الهداد تنئي، محمد نواز ڪلهوڙي، فقير محمد انڙ، عبدالهادي ٻگهئي، عبدالحق ڀُٽي، محمد هاشم جوڻيجي، غلام مصطفيٰ اسراڻ، جان محمد چانڊئي، قادر بخش تنئي ۽ پرڀداس تولاڻي شرڪت ڪئي. اجلاس ۾ ڪيل مکيه فيصلن مان ڪي هي آهن:

    سيٺ کيئلداس کي تعلقي لاڙڪاڻي جي حدن اندر لاڙڪاڻي قمبر روڊ جي مرمت جو ٺيڪو 8040 رپين ۾ ڏيڻ جي منظوري، مختلف ڳوٺن ۾ ٽيوب ويل هڻائڻ يا مرمت ڪرڻ جي منظوري، هيلٿ ڊپارٽمينٽ جي سال 41-1940ع لاءِ سپليمينٽري بجيٽ منظور ڪرڻ، هيلٿ آفيسر ڊاڪٽر حاجي کي موڪل تي وڃڻ ۽ ان کان پوءِ لوڪلبورڊ جي ملازمت تان رٽائر ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ وغيره.

    5 نومبر 1940ع

    سنڌ ڪانگريس ڪاميٽيءَ طرفان نواب شاهه ۾ ”هندو مسلم اتحاد ڪانفرنس“ ٿي، جنهن جي صدارت نامياري ديني عالم ۽ سياستدان مولانا عبدالڪريم چشتيءَ ڪئي. هيءَ ڪانفرنس پورا ٻه ڏينهن هلي هئي.

    10 نومبر 1940ع

    لاڙڪاڻي جي مشهور شاعر، سياستدان ۽ روحاني شخصيت ميان علي محمد قادري وفات ڪئي، هن پنهنجي علمي ۽ ادبي روايتن سان لاڙڪاڻي جي قادري خاندان کي تشخص ڏنو، سندس ڪوششن سان ڪيترين علمي ۽ ادبي تنظيمن جنم ورتو، سندس ولادت 1856ع ۾ ٿي هئي.

    13 نومبر 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ اخبارن ۾ نئين ديري ڊسپينسري لاءِ ميڊيڪل آفيسر جي آساميءَ جو اشتهار ڏياريو.

    ياد رهي ته اها نوڪري مسلمانن لاءِ مخصوص هئي، پر ڪنهن به مسلمان درخواست نه ڏني هئي، نتيجي ۾ ڊاڪٽر تلميداس ڪيولراماڻيءَ کي 150 رپين جي درماهه پگهار تي نئين ديري ۾ ميڊيڪل آفيسر مقرر ڪيو ويو هو.

    16 ڊسمبر 1940ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن جي صدارت سردار نبي بخش خان ڀُٽي ڪئي، جڏهن ته ان ۾ احمد خان ڀُٽي، پرڀداس تولاڻي، الهداد تنئي، عبدالحق ڀُٽي، علي گوهر لاهوري ۽ وڏيري محمد نواز کهاوڙ شرڪت ڪئي.

    گڏجاڻيءَ ۾ ملازمن جي مسئلن، ترقياتي ڪمن جي تخمينن ۽ ٺيڪن جي منظوري بابت فيصلا ڪيا ويا ۽ لوڪل بورڊ طرفان سونپيل ڪم اڪلايو ويو.

    16 ڊسمبر 1940ع

    قائد اعظم محمد علي جناح وڪالت سبب ڪراچيءَ آيو، ليڪن ڪجهه ڏينهن ترسي مسلم ليگ کي فعال بنائڻ جي ڪوشش ڪيائين، هن ان سلسلي ۾ هڪ ”منتظم ڪاميٽي“ جوڙي جنهن ۾ لاڙڪاڻي واسي قاضي فضل الله کان سواءِ محمد هاشم گذدر، غلام النبي پٺاڻ، يوسف حاجي عبدالله هارون، عبدالستار جان سرهندي، سيد حسين بخش شاهه ۽ فيض محمد مڱريئي کي ميمبر بڻايو ويو ۽ جي ايم سيد کي ان ڪاميٽيءَ جو چيئرمين بڻايو ويو.

    20 ڊسمبر 1940ع

    سنڌيءَ لاءِ قائم ڪيل سينٽرل ايڊوائيزري اينڊ ڪنٽرول بورڊ جي سب ڪاميٽيءَ جي علام آءِ آءِ قاضي جي صدارت هيٺ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ ڊاڪٽر دائود پوٽي واري اي ۽ اؤ لکڻ واري سرشتي جي پٺڀرائپ ڪئي وئي ۽ اهو تجويز ڪيوويو ته باقي اعرابن وارا ٻيا سوال جهڙوڪ لفظن جي سرن، پڇاڙيءَ وارو سر، جزم، تشديد واريون تبديليون ۽ اچارن وارو اهم سوال مهمل ڪيو وڃي، ڏيارام مير چنداڻي ۽ ڌرم ديو جيٽلي مخالفتي نوٽ لکيو.

    22 ڊسمبر 1940ع

    اسڪولبورڊ پنهنجي ٺهراءُ نمبر 19 ذريعي فيصلو ڪيو ته بکوديرو بوائز ۽ گرلس اسڪول جيڪي حيدربخش جتوئي (ڪامريڊ) جي جاءِ ۾ هلي رهيا آهن، انهن لاءِ اها جاءِ خريد ڪئي وڃي.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 29 مارچ 1941ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر ذريعي حيدر بخش جتوئي جي اها جاءِ 6500 رپين ۾ خريد ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.

    22 ڊسمبر 1940ع

    بنگل ديري جي جامع مسجد ۾ حاجي محمد عباس ڀٽي جي صدارت ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو، جمعي جو ڏينهن هجڻ ڪري نمازين جو وڏو تعداد جلسي ۾ شريڪ ٿي سگهيو، جلسي کي ڊاڪٽر عبيدالله ۽ مولوي يحيٰ خطاب ڪيو، آخر ۾ ٺهرائن پاس ڪرڻ ذريعي مسٽر محمد علي جناح تي اعتماد جو اظهار ڪيوويو ۽ خانبهادر الله بخش سومري جي وزارت ختم ڪرڻ جي گهر ڪئي وئي.

  • 1939

    1939ع

    حاجي عبدالله هارون سنڌ ۾ مسلم ليگ کي منظم ڪرڻ جو ڪم هٿ ۾ کنيو، هن ڪم ۾ سائين جي ايم سيد ۽ شيخ عبدالمجيد سنڌي کان سواءِ ٻن لاڙڪاڻه واسين سياستدانن پير علي محمد شاهه راشديءَ ۽ خانبهادر محمد ايوب کهڙي سندس ڀرپور ساٿ ڏنو.

    1 جنوري 1939ع

    سيٺ تيجو مل خانچنداڻي، لڪيءَ جو زميندار، تعلقي لوڪلبورڊ مانجهند ۽ ضلعي لوڪل بورڊ دادو جو ميمبر ٿي رهيو، جنهن لڪيءَ جي مسجد جي تعمير وقت مسلمانن ۽ خاص طور تي جي ايم سيد سان اختلاف ڪيو ۽ مذهبي تنگ دليءَ جو مظاهرو ڪيو، سو مري ويو.

    1 جنوري 1939ع

    عبدالرحمان ولد سومر منگي نصيرآباد ۾ ڄائو، ”اديب“ جي تخلص سان شاعري ڪندو آهي ۽ صحافيءَ جي حيثيت سان ڪيترن اخبارن ۾ نمائندو ٿي رهيو آهي ۽ اڃا به صحافت جي دنيا سان لاڳاپيل آهي.

    5 جنوري 1939ع

    سنڌ اسيمبليءَ ۾ جي ايم سيد وڏي وزير ۽ سندس حڪومت خلاف بي اعتماديءَ واري رٿ پيش ڪئي.

    12 جنوري 1939ع

    سنڌ اسيمبليءَ ۾ وڏي وزير خلاف بي اعتماديءَ واري رٿ ستن ووٽن جي ڀيٽ ۾ ٻٽيهن ووٽن سان رد ٿي، ڪانگريس پارٽيءَ پاڻ ؛ي هن سياسي دنگل کان پري رکيو.

    15 جنوري 1939ع

    سنڌ جي گورنر لاڙڪاڻي اچڻ جو پروگرام جوڙيو ته لوڪل بورد اڄوڪي تاريخ کان 20 ڏينهن تائين يعني 5 فيبروري تائين انهن روڊن ۽ رستن جي صفائي، گاهه وجهڻ ۽ ٺيڪ رکڻ لاءِ بيلدارن ۽ مقدمن کان ڪم ورتو، انهن مان ميروخان تعلقي جي مقدم محمود ۽ لاڙڪاڻي تعلقي جي بيلدار محمد جو ڪم لوڪلبورڊ جي عملدارن کي پسند آيو، نتيجي ۾ اسپيشل ڊيوٽيءَ لاءِ کين ٻه رپيا اسپيشل پگهار ڏنو ويو.

    6 فيبروري 1939ع

    رميش تلوڪچند جئسنگهاڻي ”شيوڪ“ طيب، تعلقي رتيديري ۾ ڄائو، 1947ع کان پوءِ کيس پنهنجي وڏن سان گڏ وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا، سندس شمار مشهور ليکڪن ۽ موسيقارن ۾ ٿئي ٿو.

    13 فيبروري 1939ع

    ڪراچيءَ جي خالق ڏني هال ۾ سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ مسلم ليگ جو زبردست اجلاس ٿيو، جنهن ۾ ”الله بخش وزارت“ تي تنقيد ڪرڻ کان سواءِ وڍيا مندر اسڪيم جي مخالفت ڪئي وئي، هن اجلاس ۾ فلسطيني عربن سان همدرديءَ جو اعلان پڻ ڪيو ويو.

    لاڙڪاڻي واسي اڳواڻن مان خانبهادر محمد ايوب کهڙي ۽ پير علي محمد شاهه راشدي به جلسي کي خطاب ڪيو، پير علي محمد شاهه راشدي ”مسلم ليگ پبلڪ پڪار آفيس“ جي سيڪريٽريءَ جي حيثيت سان رپورٽ به پيش ڪئي.

    13 فيبروري 1939ع

    ڪراچيءَ جي خالق ڏني هال ۾ سر حاجي عبدالله هارون جي صدارت هيٺ مسلم ليگ جي زير اهتمام وڏو جلسو ٿيو، جنهن ۾ ٻين سان گڏ خانبهادر محمد ايوب کهڙي پڻ تقرير ڪئي ۽ مسلم ليگ پبلڪ پڪار آفيس جي سيڪريٽري علي محمد شاهه راشديءَ ٻن مهينن جي رپورٽ پيش ڪئي، هن جلسي ۾ وديا مندر اسڪيم حيدرآباد دکن جي مسلمانن ۽ فلسطينن بابت ٺهراءَ پاس ڪيا ويا.

    20 فيبروري 1939ع

    خانبهادرالله بخش پنهنجي وزارت ۾ ڦيرگهير آندي، جنهن جي نتيجي ۾ سر غلام حسين کي وزارت ۾ شامل ڪيو ويو، جنهن کي داخلا، قانون ۽ انتظام نمونيءَ جا کاتا ڏنا ويا، نئون وزير هن کان اڳ ۾ سنڌ اسيمبلي مسلم ليگ جو ليڊر چوندجي چڪو هو ۽ هيءَ وزارت هندو ڪانگريس سهڪار تي هلي رهي هئي، هن کان اڳ سنڌ اسيمبليءَ ۾ مسلم ليگ پارٽيءَ جو ڊپٽي ليڊر به الله بخش وزارت ۾ شامل ٿي چڪو هو.

    23 فيبروري 1939ع

    خانبهادر الله بخش وزارت جي ٻن هندو وزيرن نهچلداس ۽ ڏيئمل استعيفا ڏئي ڇڏي.

    28 فيبروري 1939ع

    علي گوهر خان لاهوريءَ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي خط ذريعي تجويز ڏني ته ڏوڪريءَ ۾ قائم ٿيل ميٽرنٽي هوم کي ليڊي گرهام جو نالو ڏنو وڃي، 22 مارچ 1939ع واري اجلاس ۾ لوڪلبورڊ انهيءَ تجويز تي غور ڪيو ۽ اهو فيصلو ڪيو ته ميٽرنتي هوم تي ليڊي گرهام جي نالي رکڻ کان اڳ کانئس اجازت ۽ رضامندو ورتو وڃي.

    9 مارچ 1939ع

    سنڌ جي مشهور شاعر 50 ڪتابن جي مصنف هدايت علي ”نجفي“ وفات ڪئي، سندس ولادت 1894ع ۾ ڳوٺ لعلو رائنڪ ۾ ٿي.

    17 مارچ 1939ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي ڪراچيءَ واري جاءِ تي مسلم ليگ پارليامينٽري پارٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ سنڌ اسيمبليءَ سان واسطو رکندڙ ڳالهين تي غور ڪيو ويو.

    27 مارچ 1939ع

    سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڊاڪٽر هيمنداس واڌواڻيءَ سنڌ وزارت خلاف بي اعتماديءَ واري رٿ پيش ڪئي، هن ئي ڏينهن تي سنڌ جي گورنر ٻن هندو وزيرن، نهچلداس وزيراڻي ۽ ڏيئل مل دولترام جون استعيفائون قبول ڪيون.

    1 اپريل 1939ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ هڪ سال 1 اپريل 1939ع کان 31 مارچ 1940ع تائين پنهنجي وهنوار هلائڻ لاءِ هيٺ ڄاڻايل ڪاميٽيون.

    1. اسٽيڊنگ ڪاميٽي: محمد ايوب کهڙو (صدر)، احمد خان ڀٽو، الهداد تنيو، پرڀداس، علي گوهر لاهوري، عبدالحق ڀٽو ۽ گوڪلداس.

    2. لاڙڪاڻه مدرسه ڪاميٽي: فقير محمد انڙ(چيئرمين)، آنند رام، مٺل خان شيخ، گل محمد ابڙو، قادر بخش تنيو، محمد هاشم جوڻيجو، عبدالحق ڀٽو، غلام مصطفيٰ اسراڻ ۽ پرڀداس تولاڻي.

    3. هيلٿ ڪاميٽي: ڪريم بخش کهاوڙ (چيئرمين)، غلام مصطفيٰ اسراڻ، سيٺ ساڌو رام، الهه ورايو جروار، عبدالحق ڀتو، عبدالهادي ٻگهيو، آنند رام، فقير محمد انڙ ۽ گل محمد ابڙو ۽ عبدالرحمان ڪلهوڙو.

    4. وٽرنري ڊسپينسري ڪاميٽي لاڙڪاڻول ساڌو رام (صدر) ۽ محمد هاشم جوڻيجو، قادر بخش تنيو.

    5. وٽرنري ڊسپينسري شهدادڪوٽ: گوڪلداس (چيئرمين)، الهه ورايو جروار، قادر بخش ۽ حاجي مٺل خان.

    6. روڊ ڪاميٽي: محمد ايوب کهڙو (صدر)، احمد بخش ڀٽو، عبدالهادي ٻگهيو، پيربخش کهاوڙ، گوڪلداس، آنند رام، فقير محمد انڙ، عبدالحق ڀٽو، گل محمد ابڙو، الهه ورايو جروار.

    1 اپريل 1939ع

    ضلعي لاڙڪاڻي ۾ سمورا ٽول بارس ختم ڪيا ويا ۽ هن کانپوءِ ماڻهو ٽول ٽيڪس ڏيڻ کان آجا ٿي پيا.

    1 اپريل 1939ع

    آسرداس پرسواڻيءَ جي ايڊيٽريءَ ۾ سکر مان ماهوار رسالو ”نوجوان“ جاري ٿيو، امر پرنٽنگ پريس سکر ۾ ڇپجندڙ هن رسالي ۾ نوجوانن ۾ اخلاقي، سماجي ۽ تعليمي شعور پيدا ڪندڙ مواد ڏنو ويندو هو.

    13 اپريل 1939ع

    خانبهادر الله بخش وزارت جي ٻن سابق وزيرن جن 23 فيبروريءَ جي استعيفا ڏني هئي، سي وري ٻيهر وزارت ۾ شامل ٿيا.

    16 اپريل 1939ع

    وارهه ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ خانبهادر محمد ايوب کهري، محترم جي ايم سيد ۽ قاضي فضل الله شرڪت ڪئي.

    23 اپريل 1939ع

    ڪراچيءَ ۾ ”سنڌ پراونشل مسلم ليگ“ جي ورڪنگ ڪاميٽي جي گڏجاڻي ٿي، جنهن جي صدارت سيٺ حاجي عبدالله هارون ڪئي، هن گڏجاڻي ۾ جماعت کي سنڌ ۾ فعال ۽ مقبول بنائڻ بابت ڪيترا فيصلا ورتا ويا، ورڪنگ ڪاميٽي جي ميمبر جي حيثيت سان هن گڏجاڻيءَ ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي پڻ شرڪت ڪئي.

    27 اپريل 1939ع

    لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر پنهنجي مراسلي نمبر 5587 موجب ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي لکيو ته ضلعي ۾ ”تعليم عام ڪرڻ واري تحريڪ“ لاءِ ڏهه هزار رپيا منظور ڪيا وڃن.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 17 مئي 1939ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 26 ذريعي فيصلو ڪيو ويو ته ڏهه هزار رپيا ٻن قسطن ۾ ڏنا وڃن، پهرين قسط ڏيڻ کان پوءِ اهو ڏٺو ويندو ته جيڪڏهن اسڪيم ڪامياب وڃي رهي آهي ته پوءِ باقي 5000 رپيا ڏنا ويندا ان جي ابتڙ نتيجن جي روشني ۾ ڏوڪڙ نه ڏبا.

    5 مئي 1939ع

    ڪراچيءَ ۾ آل انڊيا هنري نماء جي موقعي تي نماءِ جي آڊيٽوريم هال ۾ حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جي صدارت هيٺ مشاعرو منعقد ٿيو، هن مشاعري ۾ طرح بدران عنوان ڏنو ويو ۽ اهو عنوان هو ”بهار وطن ۽ خزان وطن“.

    9 مئي 1939ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ لاڙڪاڻه جي اسٽينڊنگ ڪاميٽيءَ لوڪلبورڊ کي صلاح ڏني ته لاڙڪاڻي مدرسي ۾ ٽن سالن دوران داخل ٿيل شاگردن جي سراسري ڪڍي، في ڀريندڙ شاگردن کي انهيءَ حساب سان داخلا ڏني وڃي، باقي بچيل سيٽن تي هارين ۽ مزدورن جي ٻارن کي مفت ۾ داخلا ڏني وڃي.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 17 مئي 1939ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 18 موجب انهيءَ صلاح کي منظور ڪيو.

    16 مئي 1939ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي سردار نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ٿي، جنهن ۾ خانبهادر احمد بخش ڀُٽي، خانبهادر محمد ايوب کهڙي، پرڀداس تولاڻي، خان صاحب عبدالحق ڀُٽي ۽ علي گوهر لاهوريءَ شرڪت ڪئي.

    هن گڏجاڻيءَ ۾ سال 40-1939ع لاءِ لوڪل بورڊ جي بجيٽ اسٽيميٽ، ٽي بيءَ جي مريضن جي مفت ۾ چڪاس، مسلم ايڊوڪيشنل سوسائٽي جي گرانٽ لاءِ درخواست، ٺيڪن جي منظوري ڏيڻ ۽ عاقل ۾ ميٽرنٽي هوم قائم ڪرڻ جهڙن اسمن تي غور ويچار ڪيو ويو، هن گڏجاڻيءَ ۾ مختلف ادارن ۽ تنظيمن طرفان گرانٽ لاءِ ڏنل سموريون درخواستون رد ڪيون ويون.

    4 جون 1939ع

    سنڌ پراونشل مسلم ليگ ٺهراءُ پاس ڪري پنهنجي صدر سر حاجي عبدالله هارون ۽ اسيمبلي اڳواڻ خانبهادر کهڙي کي اهو اختيار ڏنو ته اهي ٻئي ”مسجد منزل گاهه“ جي مسئلي تي سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري سان ملاقات ڪن، انهن ٻنهي اڳواڻن 5 جون يعني سڀاڻي تي وڏي وزير سان ملاقات ڪئي، جنهن کين يقين ڏياريو ته مسجد وارو مامرو جلد نبيريو ويندو.

    16 جون 1939ع

    شهدادڪوٽ ۾ مولانا قمر الدين جي صدارت ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو، هن جلسي ۾ ضلعي مظفر ڳڙهه جي مولوي عبدالعزيز شرڪت به ڪئي ۽ تقرير به ڪئي، تقرير ڪندڙن ماڻهن ۽ خاص طور تي مسلمانن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيڻ جي صلاح ڏني.

    5 جولاءِ 1939ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي سردار نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ٿي، جنهن ۾ احمد خان ڀُٽي، عبدالحق ڀُٽي، محمد ايوب کهڙي، پرڀداس ۽ الهداد خان تنئي شرڪت ڪئي.

    هن گڏجاڻي ۾ ترقياتي ڪمن جي تخمينن، وقت تي پورا نه ٿيندڙ ڪمن لاءِ ٺيڪيدارن کي وقت وڌائي ڏيڻ، هر تعلقي مان هڪ مقدم سروي ۾ تعليم وٺڻ لاءِ تپيدارن جي ٽريننگ اسڪول ۾ موڪلڻ، مالي مدد تي هلندر ڊسپينسري ۾ دوائون مهيا ڪرڻ ۽ محصول جي ورهاست وارن اسمن تي غور ڪيو ويو.

    هن گڏجاڻي4 ۾ 18 پايون محصول جي تقسيم هن ريت ڪئي وئي. پرائمري تعليم 6 پايون، سيڪندري تعليم ¾1 پايون، ميڊيڪل هيلٿ 5 پايون، سول ورڪس ¼1 پايون، جنرل ايڊمنسٽريٽشن 1 پائي.

    10 جولاءِ 1939ع

    ڪراچي ميونسپل ڪارپوريشن ڊسٽرڪٽ لوڪل بورد کي لکيو ته آگسٽ 1939ع ۾ ڪراچيءَ ۾ لوڪلبوردس جي ڪانفرنس سڏائڻ جو رايو آهي، ان لاءِ لاڙڪاڻي لوڪل بورڊ پنهنجن چئن ميمبرن کي ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ نامزد ڪري.

    لاڙڪاڻه ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 24 آگسٽ واري اجلاس جي ٺهراءُ نمبر 5 ذريعي پنهنجي صدر سردار نبي بخش ڀُٽي، خانصاب محمد ايوب کهڙي، خانبهادر احمد خان ڀُٽي ۽ پرڀداس تولاڻي کي ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ نامزد ڪيو.

    11 جولاءِ 1939ع

    سملي ۾ ڪانفرنس جي موقعي تي سر عبدالحريم پريزيڊنٽ هند اسيمبلي هندستان جي مختلف صوبن جي اسيمبلين جي اسپيڪرن کي دعوت ڏني.

    15 جولاءِ 1939ع

    سنڌ اسيمبلي جي تڏهوڪي اسپيڪر سيد ميران محمد شاهه ۽ تڏهوڪي ڊپٽي اسپيڪرس ڄيٺي سپاهبملاڻي اسيمبلين جي اسپيڪرن واري اجلاس ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ سملي پهتا.

    16 جولاءِ 1939ع

    سنڌ جي تڏهوڪي اسپيڪر سيد ميران محمد شاهه سملي ۾ سر ظفر الله جي دعوت کاڌي ۽ انهيءَ رات خانبهادر عزيز الحق اسپيڪر بنگال اسيمبلي، خواجه تميز الدين وزير زراعت بنگال ۽ حميد الحق ڊپٽي پريزيڊنٽ بنگال ڪائونسل سان ملاقات ڪئي.

    18 جولاءِ 1939ع

    سنڌ اسيمبلي جي تڏهوڪي اسپيڪر سيد ميران محمد شاهه سملي ۾ لارڊ لنلٿگو وائسراءِ هند سان سندس محلسراءِ ۾ ملاقات ڪئي.

    ساڳي ئي ڏينهن تي هن اسيمبلي ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪئي.

    20 جولاءِ 1939ع

    سملي ۾ اسيمبلين جي اسپيڪرن واري ڪانفرنس جي پڄاڻي تي پهتي.

    21 جولاءِ 1939ع

    مولانا شاهه محمد جي صدارت ۾ تعلقي ميروخان جي ڳوٺ بٺي هڪڙا ۾ مسلم ليگ جو جلسو ٿيو، جنهن ۾ ٻه سو ماڻهن شرڪت ڪئي، اجلاس ۾ ڪيترا ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، جن جا متن ”گل حيات“ ۾ محفوظ آهن، انهن ٺهرائن مان هڪ ٺهراءُ ذريعي نظام دکن خلاف هندن جي وائويلا جي ندا ڪئي وئي، ٻئي ٺهراءُ موجب لاڙڪاڻي مان اسيمبليءَ ۾ چونڊجي ويل مسلمان ميمبرن کي مسلم ليگ ۾ شريڪ ٿيڻ جي اپيل ڪئي وئي، اهو ٺهراءُ پڻ پاس ڪيو ويو ته ان وقت تائين سنڌ وزارت تي اعتماد نه ڪيو ويندو جيستائين مسلمانن جي حقن جي حفاظت نه ڪئي ويندي، ان کان سواءِ هي ٺهراءُ به پاس ڪيوويو ته هندو قرآن پاڪ جي فروخت نه ڪن.

    22 جولاءِ 1939ع

    سنڌ اسيمبلي جي تڏهوڪي اسپيڪر سملي کان لاهور پهتو، جتي هن خابهادر محمد صديق ميمڻ سان گڏجي انجمن حمايت اسلام جي دفتر جو معائنو ڪيو.

    22 جولاءِ 1939ع

    سکر ۾ خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي صدارت هيٺ مسجد منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ شيخ عبدالمجيد سنڌي، آغا نظر علي خان، ڊاڪٽر محمد يامين، ڀرچونڊيءَ جي پير ۽ شيخ واجد شرڪت ڪئي، ڪاميٽي جي گڏجاڻي ٻئي ڏينهن تي به ٿي، جنهن ۾ تحريڪ سان لاڳاپيل مختلف پهلوئن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪري فيصلا ڪيا ويا.

    24 جولاءِ 1939ع

    تولارام ڪنئيا لعل رهيجا، سکر ۾ ڄائو، هندستان جي ورهاڱي کان پوءِ لڏي وڃي پونو ۾ ويٺو، هن اتي ئي علم ادب جي ميدان ۾ پاڻ موکيو.

    24 جولاءِ 1939ع

    صوبي سنڌ مسلم ليگ جي مسجد منزل گاهه لاءِ مقرر ڪيل ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي خانبهادر کهڙي جي صدارت هيٺ سکر ۾ ٿي، هن گڏجاڻيءَ ۾ جملي ست ٺهراءُ پاس ڪيا ويا، جيڪي ”گل حيات“ ۾ محفوظ آهن، انهن ٺهرائن ذريعي حڪومت سنڌ جي مسجد خلاف پاليسيءَ جي ندا ڪئي وئي، اسيمبليءَ جي مسلمان ميمبرن کي چتاءُ ڏنو ويو ته هنن جيڪڏهن مسجد جي حوالي سان تحريڪ ۾ تعاون نه ڪيو ته کين ٻيهر نه چونڊيو ويندو، اهو فيصلو ڪيو ته پهرين آڪٽوبر تي مسجد لاءِ ستياگري شروع ڪئي ويندي ۽ ان کان اڳ 18 آگسٽ تي ”مسجد منزل گاهه ڊي“ ملهايو ويندو.

    8 آگسٽ 1939ع

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي نبي بخش سان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ٿي، جنهن ۾ عبدالحق ڀُٽي ۽ پرڀداس تولاڻيءَ کان سواءِ باقي ميمبر شريڪ نه ٿيا ۽ ڪورم پورو نه ٿيو، ان ڪري گڏجاڻي مهمل ڪئي وئي. ان کان پوءِ ٻي مهل ٿيل گڏجاڻي 23 آگسٽ 1939ع تي ٿي، جنهن ۾ خانبهادر کهڙي، پرڀداس تولاڻي، عبدالحق ڀٽي، علي گوهر لاهوري ۽ احمد خان ڀُٽي شرڪت ڪئي.

    هن گڏجاڻي ۾ ٺيڪيدارن کي ڪم لاءِ وڌيڪ وقت ڏيڻ، ٽيوب ويل لڳائڻ لاءِ واسطيدار راڄ مها ڄڻن سان معاهدا ڪرڻ، چئن روڊ (ڏوڪري کان مهين جو دڙو، باڊهه کان نصيرآباد، لاڙڪاڻي کان ميروخان ۽ باقراڻي ڳوٺ کان اسٽيشن) جي تعمير لاءِ 9765 رپيا، اسپيشل روڊ ڊويزن جي انجنيئر حوالي ڪرڻ وغيره بابت فيصلا ڪيا ويا.

    8 آگسٽ 1939ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ جيڪو ايڊيٽوريل شايع ٿيو آهي، ان ۾ مسلمانن کي پڪاريو ويو آهي ته اهي مسجد منزل گاهه جي واگذاريءَ لاءِ اٿن ۽ مسلم ليگ ۾ شامل ٿي جدوجهد ڪن.

    12 آگسٽ 1939ع

    مسجد منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ طرفان پوسٽر شايع ڪرايا ويا ۽ اخبارن ۾ اشتهار ڏياريا ويا ته جيئن 18 آگسٽ کي ”مسجد منزل گاهه ڏينهن“ ڪري ملهايو وڃي، اشتهار ۾ چيو ويو هو ته ”18 آگسٽ تي ساري سنڌ ۾ مسجد منزل گاهه ڏينهن ملهايو ويندو، جنهن ڏينهن جلسا ڪري مسلمانن کي ستياگرهه لاءِ آماده ڪيو ويندو، والنٽيئر ڀرتي ڪيا ويندا ۽ ضروري مصارف لا3 چندو گڏ ڪيو ويندو، سنڌ جي غيور مسلمانن جو فرض آهي ته 18 آگسٽ تي مسجد منزل گاهه ڏينهن ملهائي پنهنجي جوش ايماني ۽ غيرت اسلاميءَ جو ثبو ڏيندا“. هن اشتهار جو عنوان هو ”مسلمانو! 18 آگسٽ ياد رکجو!“

    12 آگسٽ 1939ع

    روزانه ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ ”مسجد منزل گاهه جي واگذاري ۽ علماءِ ڪرام جو فرض“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، جنهن ۾ اهو ڏيکاريو ويو آهي ته ”جمعيت العلماءِ سنڌ“ جون ان ڏس ۾ ورتل ڪوششون نمائشي ۽ غير ديانتداريءَ تي ٻڌل آهن.

    13 آگسٽ 1939ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ مسٽر علي گوهر لاهوريءَ جو خط شايع ٿيو، جيڪو هن سيڪريٽري منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ نالي لکيو هو، انهيءَ خط ۾ هن ظاهر ڪيو ته مٿس 50 رپيا چندو رکيو ويو هو، سو هن قاضي فضل الله صاحب جي حوالي ڪيو آهي، هن خط ۾ يقين ڏياريو ته هو انهيءَ تحريڪ ۾ مسلم ليگ سان هر قسم جو تعاون ڪندو.

    17 آگسٽ 1939ع

    ”الوحيد“ جي اڄوڪي پرچي ۾ ”مسجد منزل گاهه ۽ هنومان مندر“ جي عنوان سان هڪ مضمون شايع ٿيو، جنهن ۾ چيو ويو آهي ته ڪراچيءَ ۾ ڪيئن نه هندو هنومان مندر جي مسئلي تي هڪ ٿي ويا آهن، پر ”جمعيت العلماءِ سنڌ“ پاڻ کي مذهبي تنظيم چورائيندي به مسجد منزل گاهه واري اهم مسئلي تي خاموش آهي.

    18 آگسٽ 1939ع

    سرحاجي عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد سنڌي، جي ايم سيد، خانبهادر محمد ايوب کهڙي، محمد هاشم ۽ سيد خير شاهه  جو هڪ گڏيل تفصيلي بيان ”الوحيد“ ۾ شايع ٿيو، جنهن ۾ ”مسجد منزل گاهه“ جو تاريخي پس منظر، هندن جي اختلافن جي تاريخ ۽ حڪومت جي سرد مهري بيان ڪئي وئي ۽ سرڪار کان مطالبو ڪيو ويو ته مسجد مسلمانن جي حوالي ڪئي وڃي.

    18 آگسٽ 1939ع

    سنڌ جي طول و عرض ۾ ”يوم منزل گاهه“ ملهايو ويو، هنڌين ماڳين عوامي ميڙ ٿيا، جن ۾ سنڌ سرڪار کان مسجد جي بازيابي جو مطالبو ڪيو ويو، ضلعي لاڙڪاڻي جي مکيه شهرن ۾ به اهڙا ميڙ ٿيا، نهن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ لاڙڪاڻو، قمبر، شهدادڪوٽ ۽ گل محمد جروار ذڪر لائق آهن.

    18 آگسٽ 1939ع

    سڄي سنڌ ۾ ”مسجد منزل گاهه ڏينهن“ ملهايو ويو، جنهن ۾ لاڙڪاڻي ضلعي به ڀرپور حصو ورتو.

    18 آگسٽ 1939ع

    الوحيد جي اڄوڪي پرچي ۾ سنڌ جي مسلمانن اڳواڻن جو هڪ تفصيلي بيان شايع ٿيو، جنهن ۾ حڪومت کان گهر ڪئي وئي هئي ته منزل گاهه مسجد مسلمانن کي واپس ڏني وڃي، انهيءَ بيان ۾ سنڌ جي هندو ڀائرن کي هن معاملي ۾ غير جانبدار رهڻ جي اپيل ڪئي وئي هئي.

    هن بيان تي سر حاجي عبدالله هارون، شيخ عبدالمجيد سنڌي، سيد غلام مرتضيٰ شاهه، محمد هاشم گذدر ۽ سيد خير شاهه کان علاوه خانبهادر محمد ايوب کهڙي جي پڻ دستخط ڪئي هئي.

    24 آگسٽ 1939ع

    سردار نبي بخش خان ڀُٽي جي صدارت هيٺ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ محمد ايوب کهڙي، احمد خان ڀُٽي، پرڀداس علي گوهر لاهوري، پيربخش کهاوڙ، عبدالرحمان ڪلهوڙي، حسن علي اسراڻ، فقير محمد انڙ، گوڪلداس، ساڌو رام، عبدالحق ڀُٽي، ڌڻي بخش چانڊيئي، فريد الدين جتوئي، غلام مصطفيٰ اسراڻ، الهداد، الهورائي جروار، آنند رام، محمد هاشم جوڻيجي، قادربخش تنئي، گل محمد ابڙي ۽ ڪريم بخش کهاوڙ شرڪت ڪئي. اجلاس ۾ جيڪي فيصلا ڪيا ويا، انهن مان ڪي هي آهن.

    عاقل ۾ ميٽرنٽي هوم قائم ڪرڻ جي اجازت، جنهن لاءِ وڏيري محمد نواز کهڙي مفت ۾ جاءِ فراهم ڪئي هئي، مختلف عملدارن ۽ ملازمن جي پگهارن خواهه ٽريولنگ الائونس بابت فيصلا ڪرڻ، 5 روپيا درماهه جي حساب سان ضلعي ۾ وڌيڪ 6 قرآن ٽيچر مقرر ڪرڻ، اڻپورن ترقياتي ڪمن لاءِ رقمن جي منظوري ڏيڻ، علي گوهر لاهوري ۽ عبدالهادي ٻگهئي جي تجويز تي فيصلو ڪرڻ ته مسجد منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ کي لوڪلبورڊ جي رزرو فند مان هڪ هزار چندو ڏجي، پر فيصلي ڪرڻ کان اڳ علي گوهر لاهوريءَ پنهنجي تجويز واپس ورتي، احمد خان ڀٽي کي سنڌ مدرسته الاسلام بورڊ تي ميمبر نامزد ڪرڻ.

    1 سيپٽمبر 1939ع

    ٻي مهاڀاري لڙائي جي شروعات ٿي، هن جنگ هڪ ڪروڙ اڻونجاهه لک ٻائيتاليهه هزار ۽ اٺ سو ڇهويهه انسانن جي حياتيءَ جي قرباني ورتي، سنڌ نه فقط ان جنگ جي نتيجي ۾ اقتصادي نقصان برداشت ڪيو پر ڪيترن ماڻهن کي زبردستي فوج ۾ ڀرتي ڪري جنگي محاذن تي موڪليو ويو.

    7 سيپٽمبر 1939ع

    خانبهادر محمد ايوب کهڙي، سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري سان ملاقات ڪئي ۽ کيس زور ڀريو ته ”مسجد منزل گاهه“ وارو مامرو جلد نبيريو وڃي، وڏي وزير کيس يقين ڏياريو ته پهرين فرصت ۾ مامري جو نبيرو ڪيو ويندو.

    10 سيپٽمبر 1939ع

    دادو ۾ سيٺ حاجي محمد يعقوب جي ڪارخاني واري آفيس ۾ مسلم ليگ جي جنرل ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ ميان شمس الدين کي چيئرمين چونڊيو ويو.

    12 سيپٽمبر 1939ع

    حاجي عبدالله هارون سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري سان سکر جي مسجد منزل گاهه واري مسئلي تي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ کان پو3 وڏي وزير خلاف سخت بيان جاري ڪيائين ته هو مسجد منزل گاهه جي مسئلي تي مسلمانن جي جذبن کي نظر انداز ڪري رهيو آهي.

    16 سيپٽمبر 1939ع

    ”مسجد منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽي“ جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ سر حاجي عبدالله هارون جي جاءِ تي خانبهادر کهڙي کي ڪاميٽيءَ جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو ۽ ”ريسٽوريشن ڪاميٽي“ جو نالو بدلائي ”وار ڪائونسل“ رکيو ويو، اهريءَ ريت ”مسجد منزل گاهه تحريڪ“ جي اڳواڻي لاڙڪاڻي واسين جي حوالي ٿي.

    16 سيپٽمبر 1939ع

    لوڪل بورڊ جي اسٽيڊنگ ڪاميٽيءَ جي گڏجاڻي رکي وئي، جنهن ۾ صدر کان سواءِ فقط ميمبر عبدالحق ڀتو اچي سگهيو، ان ڪري گڏجاڻي مهمل ڪئي وئي، مهمل ٿيل گڏجاڻي 5 آڪٽوبر تي سڏائي وئي، جنهن ۾ به فقط هڪ ميمبر اچي سگهيو ۽ ڪورم پورو نه ٿيو، ان ڪري ٽيون دفعو اها گڏجاڻي 2 نومبر 1939ع تي سڏائي وئي، جنهن ۾ صدر پرڀداس، خانبهادر محمد ايوب کهڙي، احمد خان ڀُٽي، علي گوهر لاهوري ۽ رئيس الهداد تنئي شرڪت ڪئي.

    16 سيپٽمبر 1939ع

    سکر جي هندن قمبر ۾ ”اسيمبلي ناٽڪ“ ڊرامو اسٽيج ڪيو، جنهن ۾ سنڌ اسيمبلي کي ڌيان ۾ رکي وڏي وزير پير الاهي بخش ۽ مسلمان ميمبرن تي طنز ڪئي وئي هئي، ڏسندڙ عوام بري بانئڻ بدران هن طنزيه ناٽڪ مان مزو ماڻيو.

    19 سيپٽمبر 1939ع

    ”مسجد منزل گاهه تحريڪ“ کي زور وٺرائڻ لاءِ خانبهادر غلام محمد اسراڻ لاڙڪاڻي مان ۽ ”مجديد جماعت، جا ماڻهو مٽيارن مان سکر پهتا، هن تحريڪ جي حوالي سان پير غلام مجدد کي گرفتار ڪيو ويو.

    20 سيپٽمبر 1939ع

    تعلقي خيرپور ناٿن شاهه جي ڳوٺ گوزه ۾ اتان جي پرائمري مسلم ليگ جو ساليانو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ ٽي سو ميبرن شرڪت ڪئي، هن اجلاس ۾ نئين سال لاءِ هن ريت عهديدار چونڊيا ويا.

    مولوي غلام محمد ٻورڙ (صدر)، سرائي حاجي لال بخش راهوجو (نائب صدر)، حاجي ڌڻي بخش چانڊيو (خزانچي)، جان محمد ڪوريجو (جوائنٽ سيڪريٽري) ۽ محمد بخش مڱريو (جنرل سيڪريٽري)، ان کان سواءِ مولوي الله بخش راهوجي ۽ مولوي تاج محمد پنهور کي مبلغ مقرر ڪيو ويو.

    21 سيپٽمبر 1939ع

    ”مسجد منزل گاهه وار ڪائونسل“ جي چيئرمين خانبهادر محمد ايوب کهڙي سنڌ جي گورنر کي خط لکيو ۽ کيس ٻڌايو ته هن 7 سيٽپمبر تي به وڏي وزير سان ملاقات ڪئي آهي پر هن مسجد منزل گاهه واري مامري جو اڃا نبيرو ڪو نه ڪيو آهي، ان ڪري اوهان مداخلت ڪري مامرو نبيريو.

    24 سيپٽمبر 1939ع

    ”الوحيد“ اخبار ۾ ”مسجد منزل گاهه لاءِ مسلمانن کي دعوت عمل“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، جنهن ۾ هڪ طرف سنڌي مسلمانن کي تحريڪ ۾ حصي وٺڻ لاءِ چيو ويو ۽ ٻئي طرف حڪومت کان مطالبو ڪيو ويو ته هنگامي آرائي کان بچڻ لاءِ مسجد منزل گاهه مسلمانن جي حوالي ڪئي وڃي.

    26 سيپٽمبر 1939ع

    وقت جي سرڪار ٻن مهينن تائين منزل گاهه جي حدن اندر داخلا تي 144 قلم جي بندش وڌي، حڪومت انهيءَ قلم لاڳو ڪرڻ جو جواز اهو ڏنو ته جيئن هندو مسلم فساد نه ٿين، اهڙي ريت سکر جي مختيارڪار قلم 42 ڊسٽرڪٽ پوليس ائڪٽ هيٺ سکر ۾ 1 آڪٽوبر کان 31 آڪٽوبر تائين لٺيون، لوڙهيون، ڪهاڙيون، ڏنڊا ۽ بيا اوزار کڻڻ تي پابندي وڌي.

    26 سيپٽمبر 1939ع

    لوڪل سيلف گورنمينٽ انسٽيٽيوٽ سنڌ جي صدر ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ کي لوڪل بورڊس ڪانفرنس (منعقده 23 سيپٽمبر 1939) جي ڪاپي ڏياري موڪلي، ان کان سواءِ اهو به لکيو ته ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ هڪ سو رپيا ساليانو چندو ڏياري موڪلي تنهن کان سواءِ جنرل باڊي ۽ ايگزيڪيوٽو ڪاميٽيءَ لاءِ نامزدگي به ڪري.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 21 ڊسمبر 1939ع واري اجلاس ۾ سالياني چندي ڏيڻ جي منظوري ڏني، ياد رهي ته مٿي ذڪر ڪيل ڪانفرنس ۾ لاڙڪاڻي ڊسٽرڪٽ لوڪلبورڊ مان ان جي صدر عبدالحق ڀُٽي، محمد ايوب کهڙي ۽ پرڀداس تولاڻيءَ شرڪت ڪئي هئي.

    1 آڪٽوبر 1939ع

    سکر ۾ مسلم ليگ ”مسجد منزل گاهه ريسٽوريشن ڪاميٽي“ ستياگره شروع ڪئي، چوٿين ڏينهن تي سنڌ جي گورنر آرڊيننس جاري ڪري اختياري وارن کي ستياگرهه ۾ شريڪ ٿيندر کي ٻن مهينن لاءِ نظر بند ڪرڻ جو اختيار ڏنو، هڪ ڏينهن پوءِ يعني 5 ڏينهن تي ڪراچي ۾ صوبي مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪاميٽيءَپنهنجي گڏجاڻي4 ۾ منزل گاهه مسجد جي سوال تي غور ڪيو، 19 آڪٽوبر تي مسجد جي ستياگرهي اڳواڻن کي گرفتار ڪيو ويو، لاڙڪاڻي واسي انهيءَ تحريڪ ۽ ان جي هر موڙ تي شريڪ ۽ سرگرم رهيا.

    1 آڪٽوبر 1939ع

    سر حاجي عبدالله هارون ۽ خانبهادر کهري جون سنڌ جي وڏي وزير سان ڳالهيون ناڪام ٿيڻ تي ستياگره جو آغاز ڪيو ويو، ٻن ڪلاڪن اندر 313 والنٽيئر مسجد ڏانهن روانا ڪيا ويا، جن کي گرفتار ڪيو ويو، تحريڪ هلائڻ لاءِ ستياگره ڪيمپ ٺاهي وئي هئي، جنهن ۾ سنڌ جي مختلف هنڌن کان هڪ هزار والنٽيئر جمع ٿي چڪا، جن ۾ 60 عورتون به هيون.

    1 آڪٽوبر 1939ع

    سکر جي مسجد منزل گاهه کي حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ مسلم ليگ پنهنجي تحريڪ جو آغاز ڪيو، هن تحريڪ ڪيتريون انساني جانيون ورتيون ۽ سنڌ کي مالي خواهه اقتصادي نقصان ڏنو، تحريڪ جي شروعات کان ڪجهه وقت پنجاب کان آيل ديني عالمن هن تنازعي کي ڀڙڪايو ۽ زودار تقريرون ڪيون هيون.

    1 کان 4 آڪٽوبر 1939ع

    سکر ۾ مسجد منزل گاهه ستياگره جو آغاز ٿيو، پهرين ڏينهن تي 339 رضاڪار گرفتار ڪيا ويا، ٻئي ڏينهن تي 511 رضاڪارن پاڻ کي گرفتار ڪرايو، ٽئين ڏينهن تي رضاڪارن کي گرفتار ڪرڻ بدران لارن ۾ ويهاري شهر ٻاهران آزاد ڪيو ويو، چوٿين ڏينهن تي مسجد منزل گاهه مان پوليس هٽائي وئي، ٻارن ۽ عورتن رضاڪارن کي آزاد ڪيو.

    3 آڪٽوبر 1939ع

    لوڪل سيلف گورنمينٽ انسٽيٽيوٽ سنڌ جي صدر ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊس کي لکيو ته 24 سيپٽمبر 1939ع تي سڏايل ڪانفرنس ۾ تجويز ڪيو ويو ته سنڌ جا سمورا لوڪلبورڊس گانڌي تلڪ، محمد علي جناح ۽ انصاري جا ڏينهن ملهائڻ ۽ انهن ڏينهن تي موڪل ڪن.

    لاڙڪاڻه ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 21 ڊسمبر 1939ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 39 انهيءَ تجويز کي نامنظور ڪيو.

    6 آڪٽوبر 1939ع

    ”الوحيد“ اخبار ۾ ”مسجد منزل گاهه تحريڪ“ جي حوالي سان ”سنڌ جي چيف منسٽر جي وعده خلافي“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل ۽ ”هندو پريس جو منزل گاهه مسجد لاءِ رويو“ جي عنوان سان مضمون شايع ٿيو.

    هن تحريڪ ۾ حصي وٺڻ تي سيٺ محمد اسماعيل ميمڻ، عطا محمد ۽ حافظ عبدالحميد کي گرفتار ڪيو ويو، تحريڪ ۾ حصي وٺڻ لاءِ ڊگري، رتيديري، شڪارپور، ٺل ۽ شهدادڪوٽ مان رضاڪارن جا وفد سکر پهتا.

    17 کان 18 آڪٽوبر 1939ع

    17 آڪٽوبر تي خانبهادر کهڙي لاڙڪاڻي ۾ قاضي فضل الله ۽ ٻين اڳواڻن سان ملاقات ڪئي، سڀاڻي تي سر عبدالله هارون سان گڏ وڏي وزير سان مسجد منزل گاهه جي مسئلي تي ڳالهه ٻولهه ڪئي ۽ کيس ”ريسٽوريشن ڪاميٽي“ جي فيصلن کان واقف ڪيو، حڪومت ۽ هنن اڳواڻن وچ ۾ مسئلي جي نبيري بابت اختلاف باقي رهيا، حڪومت (18 آڪٽوبر) قاضي فضل الله کي رڪ اسٽيشن تي گرفتار ڪيو، جنهن تي خانبهادر کهڙي وڏي وزير ۽ حڪومت سان احتجاج ڪيو ۽ حڪومت جي نيت تي شڪ جو اظهار ڪيو.

    2 نومبر 1939ع

    ڀڳت ڪنوررام مانجهند جي ميلي کان موٽي، جڏهن سکر وڃڻ لاءِ رڪ اسٽيشن تي پهتو ته گاڏي ڇٽڻ بعد کيس جان محمد جلباڻيءَ بندوق هڻي قتل ڪري وڌو.

    4 نومبر 1939ع

     خانبهادر کهڙي خط ذريعي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري کان تقاضا ڪئي ته سول ڪورٽ، ٽرائيبيونل يا اسيمبليءَ جي ايوان ذريعي مسجد منزل گاهه جي مامري نبرائڻ بدران خود سنڌ حڪومت چئن هفتن اندر پاڻ اهو مسئلو حل ڪري.

    5 نومبر 1939ع

    ”الوحيد“ اخبار پنهنجي ايڊيٽوريل ”سر عبدالله هارون ۽ خانبهادر کهڙو“ ۾ ٻنهي ليڊرن جي مسجد منزل گاهه تحريڪ بابت پاليسيءَ تي ٽيڪا ٽپڻي ڪئي ۽ کين تاڪيد ڪيو ته هو اهم مسئلي کي جلديءَ ۽ سنجيدگيءَ سان حل ڪن.

    5 نومبر 1939ع

    ”الوحيد“ اخبار ۾ ”سرعبدالله هارون ۽ خانبهادر کهڙو“ جي عنوان سان ايڊيٽوريل شايع ٿيو، جنهن ۾ ٻنهي صاحبن کي تاڪيد ڪيو ويو ته ”مسجد منزل گاهه“ واري مسئلي تي پنهنجي اتحاد ۽ اتفاق سان توجهه ڏين، ٻئي صورت ۾ ماضيءَ وانگر ڪنهن خوف خطري کان سواءِ مٿن تنقيد ڪئي ويندي.

    11 نومبر 1939ع

    خانبهادر کهڙي، سنڌ جي وڏي وزير خانبهادر الله بخش سومري کي ٻڌايو ته هو ساڻس ٿيل ڳالهين جي روشنيءَ ۾ 15 نومبر تي ”ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ“ جي گڏجاڻي سڏائي کين اعتماد ۾ وٺندو ته حڪومت قلم 144 هٽائيندي ۽ رضاڪار مسجد منزل گاهه خالي ڪندا، اهي ٻئي عمل هڪ وقت تي ٿيندا، ان کان پوءِ حڪومت مقرر ڪيل وقت اندر مسجد جي مامري جو نبيرو ڪندي.

    17 نومبر 1939ع

    سنڌ حڪومت زبردستيءَ سان مسلمان رضاڪارن کان مسجد منزل گاهه خالي ڪرائي ۽ شهر ۾ ريسٽوريشن ڪاميٽيءَ جي اڳواڻن جهڙوڪ جي ايم سيد، آغا نظر علي ۽ ٻين کي گرفتار ڪيو، اهڙين خبرن رضاڪارن ۽ مسلمانن کي رد عمل ڏيکارڻ تي مجبور ڪيو ۽ نتيجي ۾ سکر شهر جو امن امان بگڙجي ويو، ان کان پوءِ سڄي ضلعي ۾ هندو مسلم فساد ٿيا ۽ نتيجي ۾ 151 هندو ۽ 16 مسلمان ماريا ويا.

    30 نومبر 1939ع

    لاڙڪاڻي جي ڪليڪٽر پنهنجي مراسلي نمبر 7/16835 ذريعي لوڪلبورڊ کي لکيو ۽ چيو ته بخش جتوئي وٽ رائيس ڪئنال تي پل ٺهرائي وڃي ۽ ان لاءِ ڳوٺ راڄ مهاڄڻ اڍائي هزار رپيا ڏيڻ جو واعدو ڪيو آهي، انهيءَ لکپڙهه جي روشني ۾ ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ جي روڊ ڪاميٽيءَ 6 مارچ 1940ع تي گڏجاڻي ڪري فيصلو ڏبنو ته پل ٺهرائڻ لاءِ لوڪل بورڊ اڍائي هزار ڏيندي باقي خرچ پي ڊبليو ڊي ڀري.

    ڊسٽرڪٽ لوڪل بورڊ پنهنجي 5 مارچ 1940ع واري اجلاس ۾ ٺهراءُ نمبر 66 موجب روڊ ڪاميٽيءَ جي فيصلي جي منظوري ڏني.

    10 ڊسمبر 1939ع

    سنڌ ۾ ”جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽي“ ٺاهي وئي، پارٽيءَ جي قيام ۽ ڪارڪردگيءَ جن لاڙڪاڻي واسين اهم ڪردار ادا ڪيو، انهن مان مولانا حبيب الله ”حبيب“ شهدادڪوٽي، مولانا عبداللطيف جروار، مولانا عبيدالله لاشاري، مولانا حڪيم غلام صديق، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي، مولوي محمد سليمان ٻگهيو ۽ مولانا نذير حسين جتوئي جا نالا ذڪر لائق آهن.

    10 ڊسمبر 1939ع

    مولانا عبيدالله سنڌيءَ جلاوطني کان پوءِ سنڌ واپس وريو ۽ هن جمنا نربدا سنڌ ساگر پارٽي ٺاهي، جيتوڻيڪ سنڌ ۾ هن پارٽيءَ کي ديني عالمن طرفان وڳي موٽ ملي، پر ان وقت مسلم ليگ ۽ ڪانگريس پارٽيون پنهنجا پير ڄمائي چڪيون هيون، ان ڪري هن پارٽيءَ کي سنڌ کان ٻاهر ايتري پذيرائي نه ملي.

    22 ڊسمبر 1939ع

    سنڌ ۾ مسلم ليگ جي سڏ تي ”يوم نجات“ ملهايو ويو، انهيءَ سلسلي ۾ لاڙڪاڻي ضلعي ۾ به ڪيترا جلاس ٿيا، لاڙڪاڻي ۾ عظيم شاهه ميدان ۾ محمد هاشم گذدر جي صدارت هيٺ، بٺيءَ ۾ مولوي عبدالڪريم جي صدارت هيٺ، سوني جتوئيءَ ۾ مولوي غلام احمد جي صدارت هيٺ، نئون آباد (ڏوڪري) ۾ عبدالستار جان سرهندي جي صدارت هيٺ گڏجاڻيون ٿيون، اهڙيءَ ريت فريد آباد ۾ محمد پريل سيال  علي کهاوڙ وارهه ۾ خان محمد شاهه، بنگل ديري ۾ حاجي محمد عباس ڀٽي جي واهر سان جلسا ٿيا، ضلعي لاڙڪاني جي جن ٻين ڳوٺن ۾ جلسا ٿيا، انهن مان عمر گوپانگ، عثمان گوپانگ، سهاڳو خان ۽ ٽڳڙ باڊهه جا نالا ذڪر لائق آهن.