Category: ADDRESS AND SPEECHES

Memorandum Addressed to the Right Hon’ble Edwin

Samuel Montagu P.C.,M.P., The Secretary of State

For India and to H.E. Lord Chelmsford, Viceroy

And Governor General of India,

Special Sind Provincial Conference Held at

Hyderabad Sind (3rd – 4th November 1917)

 

 

To,

 

The Right Honourable Edwin Samuel Montagu,

P.C., M.P.,

The Secretary of State for India

 

To,

His Excellence Lord Chelmsford,

P.C., G.M.S.I., G.C.M.G., G.M.I.E., & c.,

Viceroy and Governor General of India

 

Sir,

 

As authorized by the Special Sind Provincial Conference, held at Hyderabad, Sind, on the 3rd and 4th November 1917, I beg to submit on their behalf, the following Memorial relating to reform to be introduced in the Government of India and speciallay in system of administration obtaining in Sind.

 

2. Your Memorialists whole-heartedly support the Scheme of the Reform passed by the Indian National Congress and the All-India Moslem League at their session at Lucknow in December 1916 and subsequently endorsed by numerous political associations and meetings held in the country. The political reforms contained in that scheme, the Sind Provincial Conference regards as the minimum which can for the present satisfy the needs and aspirations of the people of India. For the last century and a half, although under the administration of the liberty-loving British Parliament, the people of India have not been permitted to have an effective voice in the administration of the their own country. The reins of power have been in the hands of a bureaucracy which has never sympathized with the aspirations of the people of the soil. The result has been that progress has been retarded in some spheres of activity of the nation and effectively blocked in others. Government have throughout all these years failed to tackle the question of education and discountenanced attempts to introduce the principle of compulsion for the education of the masses, now leading their lives in appaling ignorance and the evils consequent thereto. The machinery of legislation has been made use of for the enactment of repressive measures of which the Press Act is a typical instance. The Arms Act, despite persistent appeals by the people, still disfigures the Statute Book of India and has been responsible for the emasculation of the nation, the full effects of which can be realized only today, when, India is unable as it fain would, to hurl its millions against King’s enemies at all the fronts of the great war and help England to crush Prussian Millitarism. The galling sense of inferiority in their own country so keenly felt by the Indian educated community will necessarily keep relations strained between the representatives of the Indian nation and those of the English nation in India until the unless, the administration of affairs in all the domains of national activity, in peace and war, is subordinated to the will of the people, and the children of the soil are permitted to rise the top-most rung of the ladder in all public services and to attain to their full development as a first rank nation of the world, unimpeded by any direct or indirect limitations. Towards this end we regard as essential, the grant, as the first step, of a scheme of reforms which among other things provides for a substantial majority of the elected representatives of the people of India in both Provincial and the Imperial Legislative Councils, the reconstitution of the Executives on a partially elective basis, the subordination of that Executive to the people’s representatives, the grant of a substantial measures of provincial autonomy, the abolition of the reactionary Council of the Secretary of State, for India, and the approximation of the latter official to the position of the Colonial Secretary. The Memorialists hence accord their unhesitating support to the Scheme of Reforms adopted by the Indian Congress and the All-India Moslem League.

 

3. While supporting that Scheme in its entirety, the people of Sind are anxious to place before you and His Majesty’s Government in England, the result of their prolonged experience and deliberation as to the changes in the system of Government in Sind, which are absolutely necessary, if the proposal “to take Substantial steps in the direction of the progressive realization of responsible government in India as integral part of the British Empire,” as enunciated in the Declaration of the British Policy in India made in the House of Commons on the 20th August 1017, is to have any meaning and significance for the people of this province.

 

4. The Government of Sind has for the last seventy years been, in effect, an unqualified autocracy with all the disadvantages characteristics of that system. The Commissioner-in-Sind, deriving his numerous powers, partly by the unconstitutional process of successive inheritance form his ancient predecessor, Sir Charles Napier, the first and last Governor of Sind, mainly, by the frequent delegation to him of numerous powers of Local government by the Governor of Bombay in Council, under the Commissioner-in-Sind’s Act-V of 1868, and recently, by the specific reservation to him, in later Acts, of powers elsewhere reserved to the Governor-in-Council, has to-day become, in most respects, a local Government itself, without the check of an Executive Council.

 

5. This concentration of exceedingly wide powers in the hands of one man, without the simultaneous replacement of control by the people for control form above, has naturally resulted in the creation of despotic administration in Sind. We feel that the vesting of practically the entire government of a large sub-province in the hands of a single individual leads to the operation of personal opinions and predilections, and fluctuations in policy, involves the risk of the misuse of powers and militates against progressive liberalization of the administration. The effect is felt not only in the departments in which he has practically final control, but even in those matters in which, while technically he possesses no greater powers than the ordinary Divisional Commissioner, he yet has a greater voice and influence.

 

6. We also feel convinced, that by the present arrangement Sind is being practically denied the benefits of government by the Governor-in-Council. Questions, which, in the case of the other Divisions of the Presidency, after passing through the hands of the Divisional Commissioners, undergo elaborate criticism in the Bombay Secretariat, pass the close scrutiny of one of the members of the Executive Council who is conscious of his responsibility as a member of Government and which, sometimes, even run the gauntlet of a debate in the Executive Council itself, are in the case of Sind, disposed of practically finally, by the Commissioner-in-Sind, whose decisions are uninfluenced not only by the restraint due to the existence of a higher body with revisional powers, but also by the pressure of public opinion in the province.

 

7. Further, unlike the other Divisions of the Bombay Presidency, Sind, not being under the direct administration of the Government of Bombay, is deprived of the benefits of the statesmanship, liberality sympathy and broad outlook of a man trained the public life of England and the open mindedness and freshness of view of a new comer to India. The administration of those, who, Commissioners in Sind, hold sway over the affairs of this province, is, on the other hand, charactised by the irresponsible and bureaucratic spirit with which their long official career imbues them, Sind also keenly feels the degradation of her position in being ruled by a civilian Commissioner, whereas the other Divisions are directly under the Governor of Bombay in Council.

 

8. You Memorialists do not deem it desirable to detail here, at any great length, the many disadvantages under which the people of this province have laboured, as a result of its being administered by an irresponsible official, vested with almost all the powers of a Governor-in-Council, but they will content themselves by mentioning only a few glaring instances.

It has been often said by officials that local self-government institutions are the training ground for national self-government, and yet, perhaps, nowhere else in India have less facilities been provided for that training than in our province. Act II of 1884 empowered government to introduce an element of election in the constitution of municipalities, and by the year 1886, six municipalities in Sind, namely those of Karachi, Hyderabad, Shikarpur, Sukkur, Jacobabad and Kotri were made partially elective. Since that date, while the municipal franchise has been widely extended in the other Divisions of the Presidency administered directly by the Governor-in-Council, in Sind, during this long spell of 30 years the progress has been literally nil. The figures for the Presidency proper and our unfortunate province show a very marked contrast. In the Northern Division of the Presidency there are 35 municipalities, and out of these as many as 30 enjoy the right of elected Councillors. In the Central Division no less than 51 out of 57 enjoy the right, and in the Southern Division 33 out of 37. In Sind, however, out of a total 25 municipalities only 6 enjoy the right of election, and those 6 are the same 6 municipalities which were established on the elective basis between the years 1884, and 1886. Again, while in the Presidency, in 25 municipalities (i.e. 5 in the Northern Division, 12 in the central Division and 8 in the Southern Division) at least two-thirds of the Councillors are elected, in Sind there are only 3 such municipalities. The same sad tale of unprogressive ness is told by the facts relating to the right of elective presidents. In the Northern Division 27 municipalities enjoy the right of electing their own President by a vote of a majority of two thirds of the councilors. In the central Division there are 44 such municipalities, and in the Southern Division 19. In our province, however, at the present moment, only 3 municipalities enjoy that right. Lately, in the case of 14 municipalities in the Presidency proper, the condition of a two-thirds majority vote was removed, the question of the removal of the same condition in the case of 6 municipalities haven been left, as usual in the similar cases, to the Commissioner-in-Sind. The result has been that none of the Sind municipalities has been permitted to elect its President by a bare majority of votes. Besides, the powers of introducing the elective principle in the Constitution of a municipality and in the appointment of its President, the Commissioner has been given, by the use of the Commissioner-in-Sind Act V of 1868, such extensive powers, of control over the town municipalities of Sind under the Bombay District Municipal Act, as prejudicially to affect the independence and powers of initiative of those Municipalities. The delegation, to the Commissioner in Sind, of almost all the powers of control over even the city municipalities has deprived them of the privileges enjoyed by such municipalities in other Divisions and in effect reduced them to the position of town municipalities. This is very clearly illustrated by two recent instances. While the Bombay Government issued a Resolution No.442 dated the 19thJanuary 1916, grating to several city municipalities of the Presidency proper the right of electing their own Presidents by a bare majority of votes, it left the question of taking a similar step in this province to the Commissioner-in-Sind, with the result stated above. Again, while laying down in 1909 that, in town municipalities to which the privilege of extended franchise has been conceded, the executive officer should be a government servant, the Governor-in-Council was pleased to direct, that the city Municipalities should be allowed a free hand in regard to the creation and filling up of the appointment of the Chief Officer. In spite of this very clear direction, the Commissioner-in-Sind imposed a government servant as its Chief Officer on the Shikarpur Municipality, one of the four city Municipalities existing in Sind. The position with regard to the district local boards is not different. In the Northern Division 5 out of 6 Boards enjoy the right. In Sind, however, not a single district local board out of 7 has been thought fit by the Commissioner-in-Sind for the grant of the right of having a majority of its members elected, and, further, while there are 2 districts local boards in Sind which have no elective element at all in their Constitution, there are none such in the whole of the Presidency proper. Recently, the Bombay Government, with a view to free the district local boards from excessive official control, appointed none-official Presidents on a few selected district local boards in the Presidency, but in Sind, we find that not one district local board has been adjudged by the Commissioner-in-Sind to be fit for the right, although competent non-official members have been elected on the boards who could worthily fill the place of a President.

Your Memorialists believe that by the blocking of practically all progress in these institutions of local self-government, the people of our province have been deprived of the opportunity of cultivating their public spirit and sense of local patriotism and have had no chance for that political and moral training which the exercise of elective franchise largely provides. Had the province of Sind been directly under the administration of the Governor-in-Council, it would have had the benefit of all the liberal measures of that Government and Sind would not have had to suffer the political and moral loss which it now has had to suffer. There would have been greater public spirit, greater independence and greater political experience among the people.

To take another instance, the control, at present exercised by the Commissioner-in-Sind over the judicial administration of the province, not only by the power of appointing subordinate Judges, but by various other powers under the Sind Courts Act XIV of 1866, the Civil Courts Act XIV of 1869 and other enactments, reduces the status of the Judicial Commissioner’s Court and weakens its independence.

The revenue administration of the province, almost exclusively under the final control of the Commissioner-in-Sind, has for years been regarded by the people as most illiberal and is carried on in disregard of the existing rights of the Zamindars. The land Revenue Code of 1879 has, in Sind, been modified by the the special circulars issued by the Commissioner-in-Sind. The remission rules framed by him are in conflict with the principles laid down by Lord Curzon in his famous resolution on the subject and ignore the higher cost of the cultivation and clearance in Sind. The procedure adopted in disposing of applications for remission is extremely dilatory and the existing system of donabandi or assessment of the crop most defective, so that the remission rules, in effect, give most inadequate relief to the Zamindars. The Commissioner’s special circular relating to water courses and the trees planted on them over-rides the rights of the Zamindars over the trees planted by them on their own water-courses and consequently the plantation of trees in the province is discouraged, for, since the cultivation in Sind is mainly dependent on inundated canals, the plantation of trees is impossible except on canals and water-courses flowing from them.

What your Memorialists regard as an aggravation of the whole case, is the absence of any attempt to differentiate between the delegation of criminal and revenue powers, and, in holding the view that anything which affects the life and liberty of the people should not be the subject of delegation by executive order, your Memorialists are supported by the competent official evidence tendered before the Royal Commission upon Decentralization in India. Extensive powers of Local Government have been conferred on a single irresponsible official in Sind both under the Criminal Procedure Code and the Bombay Distrct Police Act IV of 1890.

Withdrawing his own responsibility for the direct administration of Sind, the Governor of Bombay in Council leaves it to the Commissioner-in-Sind to inquire into and satisfy the needs and requirements of the province. As a typical and instructive illustration of the result of this action your Memorialists would draws your attention to the fact that the local authorities have shown no concern in the matter of construction of provincial roads and maintenance of communication in proper repair, although this is essential for bringing the mofussil under the civilizing influences at work to the cities. While there are 5118 miles roads in the Presidency properly maintained from the provincial revenues and Rs.21 lacs were spent on them, in 1915-16, in Sind only Rs.803 were spent in that year, the solitary provincial road being one about 5 miles long.

These are but a few of the many instances of the disadvantages suffered by the people of Sind as a result of the present irresponsible system of government prevailing in the province.

9. The reasons, which might even plausibly have at one time justified the reservation of very large powers in the hands of the Commissioner-in-Sind, have clearely no longer any force. While at the passing of the Sind Commissioner’s Act V of 1865 the only means of communication between Karachi, the capital of Sind, and Bomaby, othe seat of the Provincial Government, was by sea at the present times Sind is also linked up with Bombay by railway, which has brought Karachi and other parts of Sind nearer to Bombay than some other portions of the Presidency. The reason, that owing to the lack of communications and consequent delays in correspondence extensive powers should be delegated to the local executive, clearely does not hold good at the present day. The plea of the “undeveloped state of Sind” as justifying the concentration of wide executive powers in a single individual also cannot with any show of reason be advanced now. The Sind Commissioner’s Act was passed 50 years ago and your Memorialists refuse to believe that half a century of British rule has wrought no substantial improvement in the condition of things in our province. The advance made during the last half a century in the matter of railway communications, provision of irrigational facilities, extent of cultivation, and progress in education, have brought Sind practically in a line with the rest of the Presidency and made the devolution of the present unduly large powers into the hands of the Commissioner-in-Sind no longer desirable. The difference due to the “physical configuration of the province, the climate the modes of cultivation the racial characteristics, the manner and customs, domestic and agrarian, prevalent in Sind” have been most illogically relied upon as a justification for the exceptional position of the Commissioner-in-Sind. Similar differences exist, more or less in the same acute form, between the districts of the Mahrattas, the districts of Gujratis and the Sourthern Division of the Presidency, all administered by one common Government, and yet, no one has, on this account, proposed the delegation of the very extraordinary powers enjoyed by the Commissioner-in-Sind to the other Divisional Commissioners. In other parts of the India, also similar divergencies exist between the different sections of the people under one administration, without impairing the efficiency of that administration.

10. The Memorialists, therefore, venture to place before you, Sirs, their firm conviction, that if the introduction of responsible government in India is to have any reality for the three and a half million Indians, who have lived for over 30 years in Sind under a more autocratic system of administration than perhaps prevails in any other province of India, except the military provinces of Baluchistan and the North West Frontier, it is absolutely essential that until circumstances become ripe for the elevation of Sind to the position of an independent province with duly responsible executive and a Chartered High Court, the administration of the affairs of our province, should for the time being be placed directly under the Governor of Bombay in Council, hope that Sind is likely to realize large advantages from the Sukkur Barrage a generation hereafter.

 

 

Report of the Sind Reforms Committee on the Montagu

Chelmsford Reforms Proposals and

The Position of Sind

 

The Committee was appointed at the 5th Sind Provincial Conference of the Indian National Congress held at Karachi on 30th, 31st March and 1st April 1918 with the following Resolutions:

 

Resolution: “That in view of the Announcement of Reforms to be made by the Secretary of State as the result of his Mission to this country, a Committee be appointed to consider the said announcement, more specially with reference to Sind and submit its report to the Sind Provincial Conference to deliberate on the same.”

 

The Position of Sind in the Coming Reforms: With regard to the question of the position that Sind should occupy in the come Reforms and the change that should take place in the system of Government obtaining at present in Sind, the Committee has gone carefully into this question and the conclusion arrived at are embodied in the succeeding paragraphs. Soon after the appointment of the Committee by the Conference at Karachi, the subject was divided in different parts and members were invited to write notes on one or more of them. Some notes were written and published and sent to members for the study of the question. Subsequently, after the Report of Mr. Montagu and Lord Chelmsford on Indian Reforms was published, the Committee has met from time to time and delibereated over this question fully and come to these conclusion.

 

2. There have been four alternative proposals before the Committee, viz (i) the detachment of Sind from the Bombay Presidency and its amalgamation with the British Baluchistan to form one province under a Lieutenant-Governor with a Legislative Council; (2) the detachment of Sind from the Bombay Presidency and its amalgamation with Punjab to form one province under the Governor-in-Council; (3) The Continuance of Sind as a part of the Bombay Presidency, but under the direct control of the Governor-in-Council necessitating the repeal of all Acts and measures which authorizes delegation of power to the Commissioner in Sind over and above those held by the other divisional Commisioners; and (4) Autonomy for Sind.

 

3. But before considering any of these proposals the Committee likes to record its unanimous and most emphatic condemnation of the present system of Government of Sind, under which the Commissioner-in-Sind exercises most of the powers of the Governor-in-Coucil. Under the delegation Act of 1868, powers have been delegated to the Commisioner-in-Sind which are not enjoyed by the Commissioners of other divisions of the Presidency, with the result that Sind has been deprived of the advantages of Council Government and has been subjected to one man’s rule. This has naturally told upon the development of the province. Public opinion has been kept down under the heel of Officialdom; the growth of independence of character and civic responsibility have been hindered; there has been too much interference with local bodies with the result that Local Self Government is a greater unreality in Sind than elsewhere; benefits conferred upon the other divisions by the Governor-in-Council have been withheld from the people of this province by the Commissioner-in-Sind. Besides, that “One Man’s Rule” is against the very essence of responsible Government which is the goal of India, is amply recognised by Mr. Montagu and Lord Chelmsford, who in their report on Indian Reforms say: “ The retention of the administration of a province in the hands of a single man precludes the possibility of giving it a responsible character. Our first poposition, therefore, is that in all these provinces single-handed administration must cease and be replaced by collective administration.” With this proposition the Committee cordially agrees and is emphatically of opinion that one man’s rule in Sind must immediately cease.

 

4. As regards the proposal that Sind and British Baluchistan should be amalgamated to form one province, the Committee is positively against it. The Committee is so convinced of the harm that would result to Sind from its amalgamation with Baluchistan that it would have summarily rejected this proposal had it not been for the fact that it has been put forward on behalf of the Sind Mohamedan Association. The only advantage that has been pointed out in its favour is that, Sind would be a small province by itself if it is constituted autonomous and that as Baluchistan is so nearer to Sind, would help to extend its area and increase its population. It will be noticed that behind this agreement there is a desire for autonomy for Sind. But the Committee demurs to this argument and it is of opinion that Sind is quite big enough to be autonomous without any area being added to it. Moreover, Baluchistan does not form a part of India proper. Its civilization and the customs and habits of its people are entirely different. It is also very backward. Education has hardly made any headway. The system of Government in Baluchistan has for the last 40 years been military and more autocratic in character than in Sind, being under the irresponsible control of a Chief Commissioner who is an Agent to the Governor General. The revenues of the province are wholly inadequate for the cost of its administration and large subsidies are given to it by the Government of India even now. The taking on of such a very backward province to our own province will only act as a drag on our progress and will be absolutely unwarranted and positively harmful to our interests. Moreover, this proposal must be dropped as impossible of acceptance by the Government as made perfectly clear in the report of Mr. Montagu and Lord Chelmsford on Indian Reforms that “for reason of strategy the two frontier provinces (North-West Frontier Provinces and Baluchistan) must remain entirely in the hands of the Government of India”.

 

5. The proposal of detachment of Sind from the Bombay Presidency and its amalgamation with the Punjab has a fair amount of backing in the province. The Punjab is also amxious for it. It has been urged that Sind is essentially an agricultural province and as the river Indus is common to the Punjab and Sind, the agricultural and irrigational problems of the two provinces are common and therefore they will be developed better and more unformly under the common Government. The Committee recognizes the force of the argument but believes that the agricultural and irrigational interests of Sind can be adequately safeguarded and fostered if Sind gets its own independent Government in the federal Government composed of autonomous provinces which it is the aim of Indians to evolve for their country, it will be an essential condition that the interest of one province do not suffer by the clashing with the interests of another. If this condition is not observed there can be no harmonious working between the difference provinces with the result that the whole Indian Empire will be disintegrated and will not last. The different provinces will therefore take good care to see that the interests of their neighbours do not suffer in any way because of them. This will be amicably settled between them by the Government of India. The Government of the provinces themselves will also over keep a zealous and watchful eye over the interests of their provinces and will not let them suffer. The Committee therefore entertains no apprehension that, unless Sind is amalgamated to the Punjab, the Punjab will take away all the water of the Indus, and will let Sind starve. The Committee is further convinced that an autonomous Government of Sind will do its utmost to develop and foster agriculture and irrigation in the province to their fullest possible extent. It is further said that the people of Sind have got more in common with the people of Punjab in the matter of religion, language and customs than with the people of the Bombay Presidency and also that Sind is geographically connected with the Punjab whereas it is completely isolated from the Bombay Presidency. But the more important consideration in thismatter is not whether Sind is distinct from either, and that is a point in favour of autonomy rather than that Sind should be joined to the Punjab. One minor advantage that is pointed out is that if the two provinces, Sind and the Punjab, are amalgamated province will have a High Court and that will be a distinct advantage for Sind. But the committee sees no reason why each of the two provinces should not have agitate for that. On the other hand we have to bear in mind that the Punjab is more backward than the Bombay Presidency and it will be derogatory to Sind to be detached from an advanced province and attached to a comparatively backward province; and it will not conduce to its interests. Then the advocates of this proposal make it necessary condition of it that Karachi will be the full time or half time capital of the amalgamated province. The committee feels doubtful if the Government will consent to this as Karachi will be at the extreme end of the province, and the Punjab being so near to frontier of India the Government will naturally desire to have the capital more in the interior. The people of the Punjab also will raise strong objection to it. And finally any advantages that might accrue to Sind by its amalgamation with the Punjab are outweighed immeasurably by the advantages that could be secured by making Sind an autonomous province. But above all the amalgamation of Sind with the Punjab will be only a temporary make-shift since it is the ideal of the people of Sind that Sind should be sooner or later an autonomous province and since it is also the policy of the Government, as enunciated in the Report of Mr. Montagu and Lord Chelmsford that the present province are too large and cumbrous and should be broken up in smaller areas, as it indeed is natural and in the fitness of things. The Committee is emphatically of opinion that any supposed advantages of this amalgamation do not justify this temporary makesnift and cannot therefore support this proposal.

 

6. The third proposal, viz. the continuance of Sind with the Bombay Presidency, but directly under the control of the Governor-in-Council necessitating the repeal of all Acts and measures which authorize the delegation of powers by the Governor-in-Council to the Commissioner-in-Sind, has also a large measure of support. But the advocates of this proposals favour it onlyas a temporary arrangement until circumstances are ripe for Sind to become autonomous. They believe that Sind is backward with a large illiterate population, and that public life has not yet developed to that extent as would ensure in the people that independence of thought and action which is so necessary in an autonomous province, and are, therefore, of opinion that it would be of advantage of Sind to remain linked with the progressive province like the Bombay Presidency still for some time to come. But the Committee is of opinion that the cause of this backwarness of Sind is the neglect of Sind by the Bombay Government and the one man’s rule that prevails here at present, and that as soon as Sind is constituted as autonomous province and people are given responsibility of managing their own affairs this backwardness will disappear and Sind will soon fall in the lines with the other provinces. Also sooner Sind is put on the course of autonomy the better it is for it.

Further, it is not self-respecting for the people of Sind to say that they can not advance on their own merits but that they must advance because of their connection with Bombay and borrowed progressiveness of the latter. It is said that if the Act of 1868 is repealed and the extraordinary powers which the Commissioner-in-Sind enjoys at present are taken away from him many of the evils from which Sind suffers will be removed. In the first place the Committee feels very doubtful if Government will consent to the repeal of this Act, for all the enquiries that have been made by the Government in this matter in the past have in their view, confirmed the utility of this Act is as much as it relieves the Governor-in-Council of much of the work relating to Sind and helps to expedite the disposal of Sind matters. The decentralization commission was strongly in favourof this Act. The late Mr. Gokhale also supported it. Secondly the Committee does not believe that the remedy for the existing evils of the administration in the province lies in increasing the control from above but in the bringing to bear the pressure of public opinion of Sind directly upon the Government in Sind and making its administration responsible to the people of Sind and Sind alone. The Committee further sees many objections to Sind’s connection with Bombay. Sind has nothing in common with Bombay. Its history is different; its traditions are different; the customs and habits of its people are different; its economic problems are different; it is geographical isolated. It was merely an accident which brought on the linking of Sind with Bombay in the year 1847. Bombay was the westernmost Presidency under the British at that time and was the only convenient base from which the Government of Sind could be carried on. It is also a well known fact and this is our strongest argument, that the interests of Sind have been entirely neglected at the hands of the Bombay Government. The construction of the through railway connection between Karachi and Delhi and direct broadguage railway line between Karachi and Bombay have been put off through the dilatoriness of the Bombay Government. This is only one instance but many more could be cited. Not only that but owing to the natural rivalry between the city of Karachi and Bombay, the interests of Karachi are likely to suffer as they have done in the past at the hands of the Bombay.

An instance could be cited in the opposition of Bombay to the diversion of the English Mail to Karachi. The result has been that the trade of Karachi and the consequent prosperity of Sind have suffered enormously on account of the dilatoriness or selfishness of the Bombay Government. And this handicap on the development of Karachi will continue as long as Sind remains with Bombay. Finally, since the tendency of circumstances point inevitably in the direction of autonomy for Sind and as the interests of Sind also lie therein, the Committee sees no reason why the question of autonomy should be delayed any longer, rather sooner it is taken up the better it will be.

 

7. The Committee, thus driven to the acceptance of the last proposal, viz, autonomy for Sind, which indeed has the largest support in the province.

It is pointed out that Sind has been always separate in the past, with its own independent Government, geographically also Sind stands by itself at the westernmost extremity of the country. The people have got their own traditions, their own customs, and habits and their own language. They have got a distinct provincial nationality of their own, which it must be the endeavour of every patriotic Sindhi to preserve and foster. The interests of Sind will be best safe-guarded and developed if it has got its own Government under the control of its own people. All these facts are fully recognized and their value specially appreciated by the Committee. The objection is raised to this proposal that Sind is too small in area and has too small a population to constitute it a separate province but there can be no hard and fast rule that provinces which have a particular area and have a particular population can only be separated. The Committee does not believe that Sind is so small that autonomy for it is precluded. Sind has always been separated in the past and is bigger than many of the native states in India and some of the states in the United States, and even some of the European Kingdoms.

It is further said that the large bulk of the population is illiterate which has not yet developed independence of thought and action; and people who will get into power will be the tools of officials and therefore Sind is not yet ripe for autonomy and must be tied to the apron-strings of Bombay. The Committee sees the advantage of it but does not regard it as an insurmountable obstacle to autonomy and holds that putting such people in position of responsibility will develop in them that independence of thought and action which is lacking in them at present.

The objection on the score of finance has been raised that Sind has not sufficient revenue to enable it to bear the cost of the council administration. But the figures that have been collected on this subject conclusively prove that this objection is entirely fallacious and groundless. The total revenue of Sind at present is approximately two crores and 78 lacs of rupees of which one crore and 80 lacs is the provincial share and 93 lacs as the imperial share under the scheme as suggested by Mr. Montague and Lord Chelmsford in their report the revenue in Sind will be approximately 2 crores and 61 lacs, as shown under:-

Estimated according to figures of the year 916-17:- in thousands of rupees.

 

Land revenue 12120

Judicial stamp (approximately half of the

total revenue from stamps 555

Irrigation 9224

Excise 2425

Forest 534

Other heads (approximately) 1221

————

Total Rs. 26080/-

 

This revenue is considerably more than the revenue of Assam which will be only one crore and 71 lacs of rupees. And Assam is to have full fledged Council Government under the scheme of Mr. Montagu and Lord Chelmsford. Thus all these objections that are raised against autonomy for Sind are in the opinion of the Committtee, unsatisfactory and un convincing and the Committee has no hesitation in recommending that Sind should be constituted an autonomous provinces, with its own legislative and executive, an executive which will be responsible to the legislature and legislature which will be responsible to the people in the measure recommended by the Committee in its scheme of general Reforms for the whole of India.

The Committee is of opinion that the question of the general Reforms for the whole of India is so immeasurably more important than the question of Sind, that all our efforts should be concentrated for the present on the them in order to secure reforms which will satisfy the aspirations of the people and will meet the requirements of the country. The question of Sind can be taken up at any time and autonomy of Sind secured for Mr. Montague and Lord Chelmsford themselves, in discussing the question of the redistribution of provincial areas in para 246 of their report state, “ We desire that it should be recognized as one the earliest duties incumbent upon all the reformed provincial Governments to test provincial opinion upon schemes directed to this end.” The Committee recommends that the question of Sind be deffered until the general reforms have got their final shape, when we shall be in a position to take the pros the cons of the situation and decide our course of action. In the meantime we should do our utmost to secure redical modification in the scheme of reforms of Mr. Montagu and Lord Chelmsford and get what we aspire for and what is absolutely essential for the country.

 

(Sd.) Durgdas B. Advani

Nihalchand U. Vaswani

R.K. Sidhwa

Naraindas Anandji

 

Separate Minutes

 

In my opinion it would be a short sighted policy to postpone the demand for autonomy. I do not admit that Sind is particularly so backward that its Government under any scheme of reforms would become oligarchic, but even if in the present circumstances autonomy would result in power being placed in the hands of “the tools of officials”, that would not be a good ground for postponement. The only sure way of making it nationally fit for self Government is to entrust it with self Government. The Resai evidence shows that the Sind Zamindar is not a pattern of subservience that he is made out to be. Besides, the elections are to be on a direct basis, and on as wide a franchise as possible. Hence the Legislative Assembly may be expected to contain a preponderating element of independent men.

 

(Sd.) Durgdas B. Advani

 

The Committee having made out a very strong case in favour of autonomy, I see no reason why this important subject should be allowed to be kept in abeyance. I am of opinion that the Act of 1868 empowering the Commissioner-in-Sind with the powers of the Governor-in-Council will not be repealed automatically, even after the introduction of the Parliamentary Act of Reforms; and it is absolutely necessary to have One Man’s Rule, which is so detrimental to progress and development of our province ended. It is only befitting on our part to urge for complete autonomy for Sind.

 

`(Sd.) R.K. Sidhwa

 

 

I agree in the conclusions regarding the question of Sind, but not in some of arguments.

(Sd.) Jairamdas Doultram

 

Sind’s Grievances

Provincial Conference’s Address to Mr. Montagu Claim to

Become an independent province

 

Curtailment of Commissioner’s Powers advocated .

Sind an unqualified autocracy

 

“Denial of the Benefits of Government.”

 

Tale of Muncipal Unprogressiveness

 

“Most Liberal” Revenue Administration

 

Unsatisfactory state of Provincial Roads and Communications

 

The people of Sind are anxious to place before you and His Majesty’s Government in England, the result of their prolonged experience and deliberation as to the changes in the system of government in Sind, which are absolutely necessary, if the proposal “ to take substantial steps in the direction of the progressive realization of responsible government in India as an integral part of the British Empire”, as enunciated in the Declaration of the British policy in India made in the House of Commons on August 20, 1917, is to have any meaning and significance for the people of this province.

The Government of Sind has for the last seventy years been, in effect, an unqualified autocracy, with all the disadvantages characteristics of that system. The Commissioner-in-Sind, deriving his numerous powers, partly, by the unconstitutional process of successive inheritance from his ancient predecessor, Sir Charles Napier, the first and last Governor of Sind, mainly, by the frequent delegation to him of numerous powers of local Government by the Governor of Bombay in Council, under the Commissioner-in-Sind’s Act V of 1868, and recently by the specific reservation to him, in later Acts of powers elsewhere reserved to the Governor-in-Council has to day become, in most respects, a Local Government itself, without the check of an Executive Council.

This concentration of exceedingly wide powers in the hands of one man, without the simultaneous replacement of control by the people for control from above has naturally resulted in the creation of despotic administration in Sind. We feel that the vesting of practically entire government of a large sub-province in the hands of a single and individual leads to the operation of personal opinions and predilections, and fluctuations in policy involves the risk of the misuse of powers and militates against the progressive liberalization of the administration. This effect is felt not only in the departments in which he has practically final control, but even in those matters in which, while, technically, he possesses no greater powers than the ordinary Divisional Commissioner, he yet has a greater voice and influence.

We also feel convinced, that by the present arrangement Sind is being practically denied the benefits of government by the Governor-in-Council. Questions which it the case of the other Divisions of the Presidency after passing through the hands of the divisional commioners, undergo elaborate criticism in the Bombay Secretariat, pass the close scrutiny of one of the members of the Executive Council who is conscious of his responsibility as a member of Government and which, sometimes, even run the gauntlet of a debate in the Executive Council itself, are, in the case of Sind, disposed of practically finally, by the Commissioner-in-Sind, whose decisions are uninfluenced not only by the restraint due to the existence of the higher body with revisional powers, but also by the pressure of public opinion in the province.

Further, unlike the other Divisions of the Bombay Presidency, Sind, not being under the direct administration of the Government of Bombay, is deprived of the benefits of the statesmanship, liberality, sympathy and broad outlook of a man trained in the public life of England and the open mindedness and freshness of view of a new corner to India. The administration, of those who, as Commissioner-in-Sind, hold away over the affairs of this province, is, on the other hand, characterized by the irresponsible and bureaucratic spirit with which their long official career imbues them. Sind also keenly feels the degradation of her position in being ruled by a civilian Commissioner, where as the other Divisions are directly under the Governor of Bombay in Council.

 

Backward Local Government

Your memorialists do not deem it desirable to detail here, at any great length, the many disadvantages under which the people of this province have laboured, as a result of its being administered by an irresponsible official, vested with almost all the powers of a Governor-in-Council, but they will content themselves by mentioning only a few glaring instances.

It has often been said by officials that local self-government institutions are the training ground for national self-government and yet, perhaps nowhere elese in India have less facilites been provided for that training than in our province. Act II of 1884 empowered Government to introduce an element of election in the constitution of muncipalites, and by the year 1886, six municipalities in Sind, namely those of Karachi, Hyderabad, Shikarpur, Sukkur, Jacobabad and Kotri were made partialy elective. Since that date, while the municipal franchise has been widely extended in the other Divisions of the Presidency administered directly by the Governor-in-Council, in Sind, during this long spell of 30 years the progress has been literally nil. The figures for the Presidency proper and our unfortunate province show a very marked contrast. In the Northern Division of the Presidency there are 35 municipalities, and out of these as many as 30enjoy the right of elected councilors. In the Central Division no less that 51 out of 57 enjoy the right, and the Southern Division 33 out of 37. in Sind, however, out of 20 total of 25 municipalities only 6 enjoy the right of election and those 6 are the same 6 municipalities which were established on an elective basis between the years 1884 and1886. Again, while in the Presidency, in 25 municipalities (i.e. 5 in the Northern Division, 12 in the Central Division, and 8 in the Southern Division) at least two-third of the councilors are elected in Sind there are only 3 such municipalities. The same sad tale of the unprogressiveness is told by the facts relating to the right of elective presidents. In the Northern Division 27 municipalities enjoy the right of electing their own presidents by the vote of a majority of two-thirds of the councilors. In the Central Division there are 44 such municipalities, and, the Southern Division 19. In our province, however, at the present moment, only 3 municipalities enjoy that right. Lately, in the case of 14 municipalities in the Presidency proper, the condition of a two thirds majority vote was removed the question of the removal of the same condition in the case of Sind municipalities having been left as usual in similar cases, to the Commissioner-in-Sind. The result has been that none of the Sind municipalities has been permitted to elect its president by a bare majority of votes. Besides the powers of introducing the elective principle in the constitution of a municipality and in the appointment of its president, the Commissioner has been given, by the use of the Commissioner-in-Sind’s Act V of 1868, such extensive powers of control over the town municipalities of Sind under the Bombay District Municipal Act, as prejudicially to affect the independence and power of initiative of those municipalities. The delegation to the Commissioner-in-Sind of almost all the powers of control over even the city municipalities has deprived them of the privileges enjoyed by such municipalities in other Division, and in effect reduced them to the position of town municipalities. This is very clearly illustrated by two recent instances. While the Bombay Government issued a Resolution No.442, dated January 9, 1916, granting to several cities municipalities of the Presidency proper the right of electing their own Presidents by a bare majority of votes, it left the question of taking a similar step in this province to the Commissioner-in-Sind, with the result stated above. Again, while laying down in 1909 that, in town municipalities to which the privilege of extended franchise has been conceded, the executive officer should a government servant, the Governor-in-Council was pleased to direct, that the city municipalities should be allowed a free hand in regard to the creation and filling up of the appointment of Chief Officer. Inspite of this very clear direction, the Commissioner-in-Sind imposed a Government servant as its Chief Officer on the Shikarpur Municipality one of the four city municipalities existing in Sind. the position with regard to the district local boards is not different. In the Northern Division 5 out of 6 Districts local boards enjoy the right of an elective majority, in the Central Division all the districts local boards and in the Southern Division 5 out of 6 boards enjoy the right in Sind. However, not a single district local board out of 7 has been thought fit by the Commisioner-in-Sind for the grant of the right of having a majority of its members elected and, further, while there are 2 district local boards in Sind which, have no elective element at all in their constitution, there are none such in the whole of the Presidency proper. Recently, the Bombay Government, with a view to free the district local boards from excessive official control appointed non-official presidents on a few selected districts local boards in the Presidency, but, in Sind, to be fit for the right, although competent non-official members have been elected on the boards who could worthily fill the place of a presidents.

 

No Chance for Political Training: Your memorialits believe that by the blocking of practically all progress in these institutions of local self-government, the people of our province have been deprived of the opportunity of cultivating their public spirit and sense of local patriotism and have had no chance for that political and moral training which the exercise the of elective franchise largely provides. Had the province of Sind been directly under the administration of the Governor-in-Council, it would, have had the benefit of all the liberal measures of that Government and Sind would not have had to suffer the political and moral loss which it now has had to suffer. There would have been greater public spirit, greater independence and greater political experience among the people.

To take another instance, the control, at present exercised by the Commissioner-in-Sind over the judicial administration of the province, not only by the power of appointing subordinate judges, but also by various other powers under the Sind Courts Act XII of 1866, the Civil Courts Act XIV of 1869 and other enactments reduces the status of the judicial Commissioner’s Court and weakens its independence.

 

Liberal Revenue Administration: The revenue administration of the province almost exclusively under the final control of the Commissioner-in-Sind, has for years been regarded by the people as most illiberal and is carried on indisregard of the existing rights of the zamindars. The land Revenue code of 1879 has, in Sind, been modified by the “special circulars” issued by the Commissioner-in-Sind. The remission rules framed by him are in conflict with the principles laid down by Lord Curzon in his famous resolution on the subject and ignore the higher cost of cultivation adopted in disposing of application for remission is extremely dilatory and the existing system of danabandi or assessment of the crop most defective, so that the remission rules, in effect, give most inadequate relief to the zamindars. The Commissioner’s special circular relating to water courses and the trees planted on them overrides the rights of the zamindars over the trees planted by them on their own water-courses flowing from them.

What your memorialists regard as an aggravation of the whole case is the absence of any attempt to differentiate between the delegation of criminal and revenue powers; and, in holding the view that anything which affects the life and liberty of the people should not be the subject of delegation by executive order, your memorialists are supported by competent official evidence rendered before the Royal Commission upon the Decentralization in India. Extensive powers of Local Government have been conferred on a single irresponsible official in Sind both under the Criminal procedure Code and the Bombay District Police Act IV of 1890.

 

Lack of Roads: withdrawing his own responsibility for the direct administration of Sind, the Governor of Bombay in Council leaves it to the Commissioner-in- Sind to enquire into and satisfy the needs and requirements of the province. As, a typical and instructive illustration of the result, of this action your memoralists would draw your attention to the fact that the local authorities have shown no concern in the matter of construction of provincial roads and maintenance of communications in proper repair, although this is essential for bringing the mofussil under the civilizing influences at work in the cities. While there are 5118 miles of roads in the Presidency proper maintained from the provincial revenues and Rs.21 lacs were spent in them in 1915-16, in Sind only Rs.803 were spent on that year, the solitary provincial road being one about 5 miles long!

There are but a few of the many instances of the disadvantages suffered by the people of Sind as a result of the present irresponsible system of government prevailing in the province.

 

Curtailing the Commissioner’s Powers: The reason which might even plausibly have at one time justified the reservation of very large powers in the hands of the Commissioner-in-Sind, have clearly no longer any force. While at the passing of the Sind Commissioner’s Act V of 1868 the only means of communication between Karachi, the capital of Sind, and Bombay, the seat of the Provincial Government, was by sea, at the present time Sind is alo linked up with Bombay by railway, which has brought Karachi and other parts of Sind nearer to Bombay than some other portions of the Presidency. The reason, that owing to the lack of communication and consequent delays in correspondence, extensive powers should be delegated to the local executive clearly does not hold good at the present day. The plea of the “undeveloped state of Sind”, as justifying the concentration of the wide executive powers in a single individual also cannot with any show of reason be advanced now. The Sind Commissioner’s Act was passed 50 years ago, and your memorialists refuse to believe that half a century of British rule has wrought no substantial improvement in the condition of things in our province. The advance made during the last half a century in the matter of railway communications, provision of irrigational facilities, extent of cultivation, and progress in education, have brought Sind practically in a line with the rest of the Presidency and made the devolution of the present unduly large powers into the hands of the Commissioner-in-Sind no longer desirable. The deifferences due to the “physical configuration of the province, the climate, the modes of cultivation, the racial characteristics, the manners and customs, domestic and agrarian, prevalent in Sind” have been most illogically relied upon as justification for the exceptional position of the Commissioner-in-Sind. Similar differences exist, more or less in the same acute form, between the districts of the Mahrattas the district of the Gujratis and the Southern Division of the Presidency, all administered by one common government, and yet, no one has, on this account, proposed the delegation of the very extraordinary powers enjoyed the Commissioner-in-Sind to the other Divisional Commissioners. In other parts of India, also similar divergencies exist between the different sections of the people under one administration without impairing the efficiency of that administration.

 

Sind as an independent Province: The memorialists, therefore, venture to place before you, Sirs their firm conviction, that if the introduction of responsible government in India is to have any reality for the three and a half million Indians, who have lived for over 70 years in Sind under a more autocratic system of administration than perhaps prevails in any other province of India, except the military provinces of Baluchistan and the North-West Frontier Provinces, it is absolutely essential that, until circumstances become ripe for the elevation of the Sind to the position of an independent province with the duly responsible executive and Chartered High Court, the administration of the affairs of our provicve should for the time being be placed directly under the Governor of Bombay in Council, and all enhancements, and measures, which relate to the delegation of powers to the Commissioner-in-Sind be so amended or repealed as to place the Commissioner-in-Sind, on the same footing as other Divisional Commisioners, all the powers conferred on these latter being also retained by him, but not more. The Governor of Bombay should reside at Karachi during a few months of the year, and the members of the Executive Council should visit the province more frequently than theretofore and at least one of the sessions of the Bombay Legislative Council should be held at Karachi every year. The Daily Gazette, Friday, December 28, 1917.

 

Sind Politics: There is little that in (new with one minister exception that we refer to later) in the long series of resolutions passed by the Sind Provincial Conference at Jacobabad at the rate of one every five minutes or so. Most of them we have had before either in Sind or at Bombay or Congress centre. What we mah call outside or general resolutions therefore call for no comment. Probably their very text was transmitted by the central authority and ofcourse the conference swallowed them without stopping to think, or even talk. With many of the resolutions referring to Sind, such as the necessity for a High Court, roads, the Sukkur Barrage an Agricultural College and other educational measures we are in entire agreement and have indeed frequently advocated them in these columns. Other resolutions show that the Provincial Conference is the upholder of wealth and privilege against the interest of the poor. Thus there was a strong condemnation of the house-tax, which is stated to be in direct conflict with the wishes of “the people”, which of course means that very small section of the people which owns houses and enjoys for greater benefit from municipal amenfties than the poor classes who often live in kutcha huts and are made to pay a grossly unfair proportion of the municipal taxation through octroi or terminal tax. The conference also displayed great concern for the woes of the income Tax payer, a very small (in fact unduly small) patrion of the population now that income-tax limit has been raised. It is a curious fact that the Indian political extremist, while ready to rant about liberty and democracy on the slightest provocation, is the extremist conservatives when the pockets of the well-to-do are concerned. When representative government comes we hazard the prediction that the present extremists will constitute the most retrograde party in the country, conservative, unprogressive and fiercely jealous of the rights and privileges of the propertied classes. That is one reason why the attempts of the extremists to attach themselves to the coat-tails of the British Labour Party always afford us mild amusement. The Conference delegates are in favour of free and compulsory education in Sind municipalities, but, they have not the faintest intention of helping to pay for it, and if the politicians of this type manage to secure the entire control of the municipalities-what they describe humorously as “full popular control” – they will take very good care, that they never do pay unless just taxation is forced upon them as was done by Mr. Rothfeld in Shikarpur, which the Conference of course strongly condemned. We are sorry to see that the Sind Conference have followed the orders of their masters at Calcutta by expressing great concern about the Khalifate and the Holy places. This is an obvious political move, for the extremists could scarcely be expected to miss the opportunity provided by the Peace Conference and the downfall of Turkey to stir up feeling among the Muslims in anticipation of the inevitable decisions of the Peace Conference. Hindu agitators all over India are undoubtedly being coached to make the most of the situation. That is one reason why there has been such a parade of “Hindu Muslim unity” and we trust that both the Mahammands and the Government appreciate the inward bearings of this unwanted tenderness in religious matters which have nothing to do with the Hindus, and that steps are being taken to counteract this insidious manocuvre. Editorial of the Daily Gazette, Karachi, April, 23, 1919.

 

Voice of the Public

 

Letters from all quarters

 

Unrepresentative Conferences

(To the Editor of the “Daily Gazzette” )

 

Sir, — In your issue of 14th inst, you have admirably described the character of political conferences in Sind and the elsewhere, particularly the Shikarpur Conference, in words with which every sensible man must concur. Two things about these conferences must strike a European in this land. One is the discussion of everything under the sun and the terrific hurry with which the subjects are handled in the “three days gathering” of congress or conference. You have yourself shown how the little Sind politicians discussed in the tiny town of Shikarpur, whose own local corporation is a disgrace to local self-government run by Indian gentlemen, gigantic questions like Home Rule in India, the reform of the India Council in London, indentured labour in Fiji and what not, Second is the capacity of those who discuss these great problems. You have rightly questioned the authority of those who came there as “delegates” and you quite justly asked their credentials.

In Sind like other places in India the delegates are chosen by the so-called local committees of the Congress, which only exist in name and are as a rule one man affairs. These august bodies, wake up at the time of congress or conference, when in a small meeting of friends, anybody and everybody is elected delegate, willingly, or unwillingly, whether he may have sympathy with the movement or may be a mere on-looker, for the simple reason that if he goes as delegate he would be well fed and looked after.

Shikarpur did have many people, but it was very striking that most of those who came from Karachi were college students, who very proudly called themselves members of the “Home Rule League”, but not of the Indian Defence Force. A good many Hyderabad people were already at Shikarpur and Sukkur, owing to the plague at Hyderabad, and their pilgrimage to the Shikarpur Conference was more or less a holiday weekend excursion.

But, you have left out one important thing, and that was the absence of the Moslem community as a whole unlike the Karachi Congress and Larkana Conference when some Muslim leaders had joined. The whole of Upper Sind refused to participate in a political movement of that kind in these war times when everybody’s endeavourought be to bring the war to a victorious end. Lower Sind also followed in the same line.The Hon. Mr. Ghulam Muhammad Bhurgri, however, attended it, and another Mohammandan, who attended was a barrister from Karachi, Mr. Abdul Rehman, who it is said came more for a change than anything else. But, you cannot imagine the reception these so-called leaders got from their co-religionists at Shikarpur. They have had an ordeal which they dare not face again. Now, what sort of treatment these “demands”, put for ward by these holiday-makers of one community, which forms a great minority which is better off in every respect in this solid Muslim Province, ought to get from our rulers is a question which I wish to leave for your good readers to answer – Your etc.

A muslim Sukkur, April 23, 1917. The Daily Gazette, Karachi, April 27, 1917.

Sind Provincial Conference

Resolutions

 

1. Sir William Wedderburn

 

This conference places on record, its expression of deep sorrow at the heavy loss sustained by the Country in the death of Sir William Wedderburn, one of the Founders of the National Congress, whose Life Long services in the cause of the regeneration of India, rendered at immense self-sacrifice as a Member of the Indian Civil Service and after retirement as a Member of the House of Commons and President of the British Congress Committee, will ever be greatly remembered by the people of India. (From the Chair)

 

2. That the Conference prays the Almighty to grant success to Great Britain and his Allies in this Great War for Liberty and Justice.

 

3. Self Government

 

This Conference while appreciating the pronouncement made by His Majesty’s Secretary of State for India, on behalf of Imperial Government of India, that its object is the establishment of responsible Government in India, urges the Imperial Government to give the people of India, an effective voice with his Majesty’s Government and the Government of India in determining the measure and time of each advance towards responsible Government.

 

This conference strongly urges the necessity for the immediate enactment of a Parliamentary Statuate providing for the establishment of Responsible Government in the full measures, to be attained at an early date within a time limit to be fixed in the statuate itself.

 

The Conference is emphatically of opinion that the Congress League scheme of reform which is the irreduciable minimum that the people of India can accept, be immediately introduced by Statute as the first step in the process.

 

Proposer: Honourable Mr. Harchandrai V Seconder: R.B. Hirannad Kh.

Supporter: Mr. Ghulam Ali G. Chagla

“ Mukhi Jethanand Pritamdas R.B. Lokamal Ch.

“ Santdas Mangharam

“ Naraindas Motaram Dr. Choithram

“ R.K. Sidhwa Mr. Abdul Rehman

 

4. Curtis Scheme

 

The Conference is emphatically of opinion that the reforms outlined in Curtis scheme are mischievious, illusory and unacceptable to the people if India, and therefore, this Conference strongly condemns the suggestion that the scheme should be applied to Sind or in any other part in India.

 

Proposer: Mr. Jethumal Parsram

Seconder: “ Sri kishindas H. Lula.

Supporter: “ Nihalchand U. Vaswani

 

5. House Tax in Sind

 

This conference strongly condemns the action of Officials in brining under pressure on various Municipalities in Sind, to introduce the House Tax in the teeth of strong opposition of the people, and in particular emphatically disapproves of their high handed action in the case of Larkana and Manjhand Municipalities.

 

This Conference desires to bring to the notice of Government this high handed policy and violation of the principle of Local-Self-Government and urges the immense reversal of the same.

 

Proposer. Mr. Bhojsing Grudinomal

Seconder. “ Lalehand Navalrai

Supporter: “ Hotchand (Rohri.)

“ Issursing (Sukkur.)

“ Abdul Rahman.

“ Santdad Mangharam.

 

6. Thanks to Labour Party

 

This conference places on record its thanks to the Labour Party of England, for its warm hearted support to the cause of Home Rule for India, and for its pledge to render all assistance inside and outside Parliament towards the attainment of this subject. (From the Chair)

 

7. National Education

 

a). That this Conference records its deliberate conviction that education in India should be:-

1. Under Indian control

2. Based on Indian traditions.

3. Suited to Indian needs; and conditions

4. Such as would foster the spirit of independence, self respect, self sacrifice and other citizen virtues.

 

b). That this conference is of opinion that the existing system of education under Government control does not satisfy these necessary requirements and therefore until National Control is effectively secured over the educational system, voluntary organizations independent of Government control, should be started and developed for the purpose of founding and expanding schools, Colleges and for imparting general technical and Commercial education suited to the needs of the country.

 

c). That this conference records its warm appreciations of the labours of those patriots, who are responsible for the formation of the Society for the promotion of National Education under the Presidenship of Sir Rash Behari Ghose, and hopes that the public of Sind will heartily support this society and from branches of the same in every town.

 

d). That this conference is highly pleased to find that an institution called the Sind National College and the High School has already been started by the society for the promotion of National Education, at Hyderabad and hopes that the public of Sind will enthusiastically support institutions and soon start the similar institutions in other parts of Sind.

 

e). The Conference urges upon the Public of Sind and all public institutions in the Province necessity of helping the above society with generous donations and calls upon all patriotic Sindhis to work for the success of the National Education week.

 

Proposer: Mr. Santdas Mangharam Seconder: Mr. Jamshed N.R. Mehta

Supporter: Mr. Naraindas Vishindas.

“ Abdul Rahman

“ Lokamal

 

8. Compulsory Primary Education

 

The Conference while thanking Lord Willingdon’s’s Government for its support to Mr. Patel’s Act for Compulsory, primary education in Municipal areas, and urges on Government the desirability of extending the principle of the Act to rural areas and the necessity of increasing its grant in aid in primary education to 2/3rd of the total expenditure on that head in any Municipal area where compulsion is introduced. This Conference also calls upon the Municipal Councillors of the larger Municipalities in Sind to take immediate measures to introduce compulsory primary education and arrange to provide their share of the cost.

 

Proposer: Honourable Mr. Harchandrai V

Seconder: Mr. Chagla

Supporter: “ Moolchand Pesumal.

“ Naraindas Anandji,

“ Dipchand Chandumal,

Dr. Choithram

Mr. Narsinglal

 

9. The Press Act.

a). This Conference places on record its deliberate opinion that by reason of the wide and arbitary powers conferred by the Press Act of 1910 upon the present irresponsible executive and the unequal and partial manner in which it has been used in the case of the Indian and Anglo Indian Press the Act has proved a menace to the liberty of Indian press, and is opposed to British Traditions in England and the Conference urges Government to immediately repeal it.

 

b). This conference strongly condemns the recent action of officials in Sind in demanding securities under the Press Act from The New Times, The Home Ruler, The Trade Advertiser and The Hindwasi without any justifiable grounds.

 

Proposer: Mr. Durgdas B. Advani

Seconder: “ Santdas Mangharam

Supporter: “ Karamchand Gurmukhdas

“ Viroomal Begraj

 

10. Rasai

 

The Conference while thanking Government for having agreed to appoint a mixed Committee to enquire into the evils of Rasai, Lapo and Cherr deplores the unabated prevailence of these abuses in sind and strongly urges the appointment of a majority of Non-Official members of recognized independence of opinion on that committee. This conference further suggests to Government the great desirability of immediately issuing a Notification assuring the people that Government are anxious to know the truth and will see that witnesses are not harassed by officials.

 

11. Mohammad Ali & Shoukat Ali

 

This conference is of opinion that the internment of Messrs Mohammad Ali & Shoukat Ali in spite of the assurances given by them and several eminent leaders of the Mohammandan Community betrays a gross want of trust, in the people on the part of the Government and is a cause of serious discontent among the people. This Conference therefore strongly urges on His Majesty’s Government in England the desirability of issuing instructions for the release of those two leaders.

 

Proposer: Mr. Jamshed N.B. Mehta

Seconder: Jethmal Parsram.

 

12. Students in Political Meetings.

 

This conference is emphatically of opinion that the imposition of the present restriction on the attendance of students at political meetings is calculated to discourage the cultivation of patriotic spirit and therefore urges the Government to cancel the orders issued by it on the question. (From the Chair)

 

13. Release of Interned Sindhis

The Conference earnestly appeals to Government to set at liberty Professor Jawhermal, Mr. Abdul Majid and Maulvi Mohammad Siddik and all other Sindhis interned or incarcerated under the Defence of India Act or any other measure and pending their release. This Conference further strongly urges the grant of substantial allowance to all these interned Sindhis who do not now get it.

Dr: Choithram

Mr: Mohomed Khan

 

14. Propaganda Work

 

This Conference calls upon the various District Congress Committees, Home Rule Leagues and other political associations in the province to cary on throughout the year a vigorous propaganda in support of the Congress – League scheme and in condemnation of the Curtis scheme. (From the Chair)

 

15. Punjab orders against Messers Tilak and Pal

 

This conference condemns the continuance of the orders issued by the Government of the Punjab and Delhi prohibiting entry to Lok Balgangadur Tilak and Bepin Chandra Pal within their respective province as wholly unwarranted.

 

Dr. Choithram

Mr. Rewachand Vasanmal

 

16. Indian Additional Judicial Commissioner.

 

“This Conference is emphatically of opinion that at least one of the three judges now constituting the Court of the Judicial commissioner of Sind should be an Indian recruited from the Sind Bar. (From the Chair)

 

17. Income Tax

 

This Conference emphatically protests against the methods adopted by the Income Tax Assessing Officers in assessing the tax and against the undue interference by the Revisional Authorities in raising the tax after decision in appeals.

 

Proposer: Mr. Mulchand Pessumal.

Seconder: Lunindram Tikmdas

Supporter: Seth Chainrai virbhandas.

 

18. Hyderabad Municipality

 

The Conference while expressing its supprise at the ignorance displayed by the Bombay Government at the last session of the legislative Council with regard to the resolution urging the restoration of the Hyderabad Municipality passed at the special Sind Provincial Conference held at Hyderabad in November last, reiterates its demand for the immediate restoration of the Hyderabad Municipality as the present committee of Management has proved an utter failure and its continuance will be against Civil interest of the town.

 

Proposer: Mr. Gopaldas Jhamatmal.

Seconder: “ Mukhi Jethanabad

 

The Position of Sind in the Coming Reforms

 

This Conference is emphatically of opinion that the present system of Government in Sind under which the Commissioner-in-Sind exercises almost all the powers of the Governor-in-Council without the safequards afforded by an Executive Council, consisting thus a system of decentralization of powers without popular council is most detrimental to the best interests of the Province and has retarded its progress in many directions.

 

This Conference therefore strongly urges the imperatize necessity of repealing Act V of 1868 and all other measures authorizing delegation of powers to the Commissioner-in-Sind and of placing Sind under the direct control of the Government in Bombay.

 

That in view of the announcement of reforms expected to be made by the Secretary of State as the result of his mission to this country, a committee consisting of the following gentlemen be appointed to consider the said announcement more specially with reference to Sind and submit its resport to the Sind Provincial Congress Committee who should convene a special session of the Sind Provincial Conference to deliberate on the same:-

 

Honourable Mr. Harchandrai V.

“ G.M. Brugrai

“ Hirandand Khemsing

“ Murlidhur Jeramdas.

“ G.G. Chagla

“ Jamshed N.R. Mehta

“ Durgdas B. Advani

“ Gopaldas Jhamatmal

“ Santdas Mangharam

“ Lalechand Navalrai

“ Virumal Begraj

“ Virumal Kimatsing

“ Mulchand Pessumal

“ Bhojasingh Gurdinomal

“ Naraindas Vishindas

“ Lunidaram Tikamadas

“ Sri kishindas H. Lula.

“ R.K. Sidhwa

“ Nihalchand Vishwani

“ Jethmal Parsram

“ Naraindas Anandji

“ Jairamdas Doulatram

 

20. Translation of Sind Vernacular Papers

 

This Conference places on record its sense of extreme dissatisfaction at the attitude taken up by Government at the last session of the Bombay Council on the question of translation of vernacular newspapers of Sind in the office of the Oriental Translator at Bombay and is emphatically of opinion that there is no justification whatsoever for having independent arrangements in Bombay for the translation of Sindi paper. (From the Chair)

 

21. Ban on Newspapers

 

This Conference strongly condemns the present policy of officials to suppress all outspoken Indian newspapers of Sind by putting a ban on them and, is of opinion that orders of Government issued to registered libraries not to subscribe for the Hindwasi, the Larkana Gazette and the Sind Patrika are strongly justified and continue an interference with a legitimate attempt to educate public opinion on the rights of the people. This Conference therefore, strongly urges the reversal of the above policy and the withdrawal of the above orders.

 

22. Swadeshi

 

The Conference is emphatically of opinion that it is the duty of every son of India to strain his every nerve to encourage Swadeshism and therefore, this Conference calls upon the people of this Province to promote the consumption of Indian-made products even at the sacrifice by personal example by preaching the need of support to Swadeshism at all suitable occasions and opportunity and by endeavouring the start Swadeshi Stores in every town and village in Sind.

 

Proposer: Mr. Jamshed N.R. Mehta

Seconder: “ Sri kshindas II. Lula

Supporter: “ Lokamal Chellaram

 

23. Home Rule Deputations

 

This Conference congratulates the Home Rule Leagues on their sending deputation to England and wishes them complete success in their mission under the trusted leadership of Lokmanya Tilak.

The Conference authorizes the President to Communicate to Lokmanya Tilak an expression of its opinion that it has the fullest confidence in him. (From the Chair)

 

 

 

25. Passports

 

This conference strongly deprecates the difficulties experienced in obtaining passports in Karachi and in Upper Sind and urges upon the Government of Bombay so to modify passport rules as to remove all unnecessary restrictions. (From the Chair).

 

26. Remission Rules

 

This Conference regrets that the Commissioner-in-Sind in revising the remission rules has not taken into considerastion the bulk of the recommendations contained on the resolutions on the subject passed at the Shikarpur Conference. The Commissioner has raised the vales of the gross produce in the case of life lands from 2 assessments to three in order to entile a khatedar to claim remission of land reveue to the extent of 1/3rd the gross produce but this Conference is of opinion that this gives very little relief to the khatedar. The Conference therefore still insists that the revenue claim-able in back years should be limited to 1/6th the assessment. The Conference further strongly demers to the Commissioner-in-Sind’s statement that the remission is given as a matter of grace and not as a matter of right. It has been repeatedly admitted by Government in justification of the heavy rates of assessment that remission of land revenue in Sind is an integral pat of the regressional settlement. This Conference is therefore further of opinion that Rule 24 of the new rueles stands in need of modification. (From the Chair)

 

27. Fallow Rules

 

This Conference strongly urges the abolition of the rules under which a survey number lying fallow for five years is forfeited unless it pays assessment in the fifth year and that those provisions of the land Revenue Code and the rules thereunder which vest in Government the power of denying to the original occupant the proprietary right to fallow forfeited numbers or of regranting the same on restricted tenure or on short leases should be immediately repealed.

 

28. Constitution

 

This Conference adopts the rules of the Sind Provincial Congress Committee and the Sind Provincial Conference passed by the subjects Committee. (From the Chair)

 

29. Next Conference

 

That the next session of the Sind Provincial Conference be held at Jacobabad.

 

Proposer: Seth Ratanchand Topandas

Seconder: Mr. Sugianchand Kimatrai

 

The material/data/information can be provided on request

SPECIAL

SIND PROVINCIAL CONFERENCE

HYDERABAD (1920)

August 28

At the Special Sind Provincial Conference the President Mr. Durgdas B. Advani said, he took it as a mark of special favour that he had been chosen to preside over a Conference which was to discuss grave problems and was being held at an intellectual centre like Hyderabad where political activity was great and the different lines of political thought well defined. After deploring the death of Mr. Tilak at this critical hour he discussed the Reform Act, which had been unfortunately eclipsed by the Punjab tragedy and the Khilafat question. Speaking at some length he then treated of various questions of the hour, using, however, arguments favored by his party and already familiar to the average ready.

August 29

The Subjects Committee sat till midnight yesterday and again from 8 to 10-30 this morning (August 29, 1920) after which the proceedings of the Conference were taken up. The first resolution expressed grief at Mr. Tilak’s death, who was described as the greatest nation builder and political leader of Modern times. This was passed in silence by the audience standing. A moving song about the event was the sung. Mr. T.L. Vaswani then moved that Non-Co-operation according to Mr. Ghandhi’s plan should be given effect to, to bring about a revision of the Turkish and the demands of the Congress Sub- Committee report on the Punjab atrocities, the mover deferring his speech. He was seconded by Haji Abdullah Haroon of Karachi. An a amendment was moved by Mr. Santdass and seconded by Mr. Gopaldas declaring non-co-operation as futile and inexpedient. Prof. Ghanshyam moved another amendment which was in favour of non-co-operation but slightly differing from Mr. Ghandi’s scheme. Dr. choithram moved a third amendment which differed from Mr. Vaswani’s and Mr. Ghanshym’s in deprecating Police and Army resignations. Swami Govindanand moved a fourth amendment in which an addition was made to Mr. Vaswani’s proposition to the effect that non-co-operation was to go on till India got complete independence. He was seconded by Mr. Lalchand A. Jagtiani of Karachi, after whose speech the conference rose for 3 hours recess when discussion on non-co-operation will be continued. August 31

At the Conference the Non-Co-operation resolution was discussed till 9 p.m. and the speeches were stirring. Mr. T.L. Vaswani the mover of the original resolution replied to some of the arguments on the other motions and was allowed to speak for forty-five minutes while the proposers and seconders of other motions and amendments had only fifteen and ten minutes respectively but he was still dissatisfied and left the hall after informing the audience that he had been ordered by the President to stop and he must obey though he had not finished. He was brought back by the Chairman of the Reception Committee.

 

 

 

LITTLE INCIDENTS

An unpleasant incident occurred here, one Shikarpuri delegates crying out angrily “Sir, here is the gentleman who insults Mr. Vaswani and says to us If you want to hear this Mahatma still further you can satisfy your hearts by paying his fare and taking him to Shikarpur to lecture”. The noise was stopped by the President who said “If any insult had been offered I apologize on behalf of the offender”.

About the same times Mr. Jeswani of the New Times complained bitterly and loudly, going up to the President’s table, “that the self styled Swami Govindanand was canvassing in the galleries for votes”. This storm was also quieted with gentle diplomacy by the President.

When votes were taken between the several amendments and the original proposition there was an overwhelming majority for the latter i.e., Non-Co-operation on Mr. Ghandi’s lines. The amendments against non-co-operation received 33 votes but the other amendments of non-co-operation different from Mr. Ghandi’s did not get even 15 votes.

 

FOUR RESOLUTIONS

After this, four resolutions were moved from the Chair.

1. That the Reform were inadequate, unsatisfactory and had failed to satisfy the aspirations of Indians and the Conference is therefore emphatically of the opinion that the Congress should at the once make a demand for complete Home Rule according to the principle of Self-Determination.

2. That the Conference strongly condemns the Central Provinces Government for sanctioning the proposed slaughter house which is to be established there for export of meat and hides and where thousands of animals will be killed a thing which is most injurious to India and will bring about a dreadful state India. The Conference calls upon all Indians to boycott the factory and if any Indians should join they should be ex-communicated by their brethren.

3. That the Conference vehemently condemns the Hunter Committee’s report, the Government of Indian’s attitude in the matter, the result of the discussion in the House of Commons and still more the result in the House of Lords and generally the attitude of the British Government in respect to the whole question and the Conference declares that on account of this, Indians have lost faith in British Justice.

4. That this Conference consider that on account of the decision in the Khilafat and the Punjab questions having excited grave dissatisfaction in India, no Indian should take part in the reception of the Duke of Connaught or any one else who might be sent to open the Councils.

 

SECONDING THE RESOLUTIONS

The following is the summary of most of the speeches; In seconding Mr. Vaswani’s resolution Seth Abdula Haroon said: That the terms of Turkish treaty were against the opinion of the Ulmas who had declared that it was a religious question and that Jazir-al-Arab should be under the Khalif. They had disregarded the sentiments of Indian Muslims and Indians generally, and since we had tried all other means we must now adopt non-co-operation as advocated by Mr. Ghandi. India was too religious and too weak to do any thing violent. Non co-operation did not mean disobedience of Government or its laws. If we should fail now we fall back fifty years.

 

AGAINST NON-CO-OPERATION

Mr. Santdas moving an a amendment against non-co-operation said: For the first time in Indian’s modern history direct action was being proposed and carried out as a political weapon. It was a critical time. He was pained and surprised that a man like Mr. Vaswani should use the stratagem of reserving his speech for the end giving others no opportunity to meet his arguments but taking the advantage of hearting and replying to all Mr. Ghandi did not want that we should agree with him without reflecting and in the Gujrat Conference where he was president, only the first stage of his programme had been adopted. The speaker’s objections against Non-Co-operation were both ideal and practical. He admitted that the Muhammadans had been deeply injured in the matter of the Khilafat and the Punjab tragedy and the attitude of the authorities had outraged all principles of justice and humanity, but was Non-Co-operation a right or good remedy. The Muhammadans were too impatient. They said that if Non-Co-operation did not succeed soon they would adopt another remedy. They should take care not to vote from mere impulse or enthusiasm but must realize that it meant serious action.

 

TOADIES AND TYRANTS

All knew what kind of people title-holders and Government servants were: toadies and tyrants and yet they were going to be asked to make sacrifices before all others! How would crores of rupees come for feeding the latter? At the time of Satyagrah only twelve persons had resigned and the poor fellows were still going about complaining. The Punjab had been so shamefully treated but how many Punjabis there had resigned? Pleaders also will not suspend practice. So far only one Muhammadan pleaders had stopped practice.

Withdrawing boys from Government and aided schools? He was on principle against the kind of education and the restriction there, the boys being unable for instance to attend such political meetings as this. He had put his boys in the National College, but how was the college supported by the public with funds and otherwise? The response was very poor indeed and it was the only college of the kind in India. People will not withdraw boys from the schools but if they did where are there other schools for them?

Boycotting the Councils? Some very big leaders were against it and were not going to do it. If Councils were boycotted by the leaders fifty rate men would surely go in. We should rather go and try for more reforms.

HARD ON POLICEMEN

How could they expect policemen to make a sacrifice knowing their characters? They should devise something according to which Santdass and Gopaldass and Harchandrai may sacrifice. Why impose the burden upon the poor? As regards the refusal of income tax, did they not know it would lead to attachment of property etc.? Refusal to pay land reverence would lead confiscation and sale of land. Some Muhammadans have said that they were ready to refuse payment provided Hindus would not buy their lands, when Government confiscated them. Would the banias consent? If the army was done away with there would be great insecurity and crime in the country, and who would defend us against foreign invasion? If pleaders stopped practice how many more innocent people would go into jails? Some said that they were going to try this remedy but like a reasonable men they should make sure that it was not an injurious remedy. We should jump into a well and make others do the same

 

Hyderabad, August 31

Mr. Gopaldas in supporting Mr. Santdass saids that the British Ministers had no doubt violated the pledges given to Indian Muslims and the Punjab atrocities had no doubt remained unpunished and the House of Lords resolution about General Dyer was a down right insult to the Indian nation, but he was opposed to the Non-Co-operation resolution because he knew it would be futile and harmful to the good of the country. Mr. Ghandi from whom this proposal had originally come was a man of the highest order, there was none like him in the world but what he proposed was an impossible task for the people though not for him. He referred to some of the steps in the programmed and showed what little would come of it all. He concluded by giving the story of the nice and the cat and asked who was going to bell the Government cat. It was all very well to pass resolution but who was going to act? Referring to the first stage he asked how many there were in the Conference who would have to make any sacrifice. One title holder (Hon. Mr. Harchandrai); no Government servants, a few pleaders, no Honorary Magistrate and so forth. Was any one of these prepared to act according to the proposal except one solitary pleader a Muhammadan? Those who wanted to pass the resolution were those who would have to sacrifice nothing for the present at least and many of them never at all. They too had hardly faith in the movement and were only trying it on. But it was a serious business and they should not bring ridicule upon themselves.

Professor Ghanshyam proposed an amendment which modified Mr. Ghandi’s demand by declaring that Mesopotamia, Syria, Armenia etc. should have self-determination. He said the Turkish Treaty was most unjust and the Punjab happenings had staggered the whole nation, hence the Non-Co-operation movement was justified. If they feared failure they should organizes a society to preach action according to the resolution. Indian’s condition was most lamentable. She had remained under foreign rule for a hundred and fifty years, and it was without honour. Otherwise the Khilafat decision would have been different and the Punjab atrocities would not have happened. We were not men if our hearts did not revolt against and abhor what had taken place. We could not remain subject to England except on terms of equality and fellowship. Constitutional agitation had failed, so they must use another remedy and Non-Co-operation was the very best. The English had lost their head after overthrowing Germany. The partition of Bengal had been cancelled not because of agitation but because of the bombs. The Reform Act was given on account of the war. The English themselves admitted that to alter the form of government was not only a right but a duty. It was said that Non-Co-operation would lead to bloodshed but constitutional agitation had also led to bombs in Bengal. We had suffered too much dishonor. People could bear no more. Nothing would now be of use except sacrifice. Mr. Gandhi had stopped jehad but if we did not support Muhammadans they might become violent. He was sure if we made sacrifices now the Government would come round before things went too far. Success would not come in a day or two, but gradually, they must work steadily. Liberty was never won without great sacrifices. Muhammadans should see that if India wanted self-determination how could Mesopotamia and Syria be refused it. Let them decide themselves whether they should or should not remain under Turkey. They should have a society to preach non-violent non-co-operation.

Dr. Choitram moved another amendment in which he excluded interfering with police and the army and wanted that the Non-Co-operation movement should begin after people had been educated as to how to do it without violence and that about the Councils the decision should be left to the Congress. Agitation had failed with the Rowaltt Act. The Government did not care for us, were in despair. The Mandate meant the oil-fields of Mosul. It would be a shame if the Indian troops went any longer to Mesopotamia and Syria to help in reducing them to subjection. That should stop. Mesopotamia and Syria and Arabia were wanted by Britain as a wall or fortress standing before India in order to reduce India to greater dependence. If we did not see to something India would be ruined in ten years. The present Ministry was of robbers and plunderers. Too much power always turned the head. So it was with England now. He knew what excitement and spirit of Jehad was among Muhammadans. Mr. Gandhi had checked it. If Non-Co-operation failed then some other remedy must be tried. The Congress creed would probably have to be changed. When young men gave their lives on the gallows then would India be saved and there was he knew, a new spirit among the youth. When young men were hanged the fathers and grandfathers would resign appointments easily. The police however were wanted for the sake of order, the army through under the bureaucracy was wanted to repel foreign invasion. We wanted to break the chains of subjection and dishonor but we did not want disorder and foreign invasion. If we only began Non-Co-operation earnestly, it would have an effect. The English were very clever, so clever that they had made a fool even of President Wilson, so they would not like to let thing go very far, and to lose India. They would not be such fools as to be obstinate even at the cost of losing India.

Mr. Govindanand then brought forward his amendment. The Conference is still proceeding. (THE DAILY GAZETTE, WEDNESDAY, SEPTEMBER 1, 1920)

 

 

 

 

Hyderabad, August 31,

The Sind special Provincial Conference is still sitting.

Swami Govindanand’s amendment added a clause to Mr. Gandhi’s Non-Co-operation scheme to the effect that the agitation should be continued till complete swaraj was given to India. We had petitioned and petitioned, but no good had resulted. We had lost our patience and something had to be done. Even God had lost his patience with men and hence the terrible wars are being witnessed. India had a message for the world, the message of Dharma. She could deliver it only if she was free and for this Non-Co-operation was the best. Some feared revolution. He did not care but a revolution would surely come if Non-Co-operation was not adopted. The Police and Military were the foundation of British strength in India, so they should be taken up first. If they made friends with the Muhammadans they need not fear foreign invasion from Afghan, Arab or Turk. If the Military people resigned Government would come to its senses. Without the military behind them these English were very timid and nervous. The English were suffering from the malady of zulam, They should be given one medicine after another. Just now the medicine was that we stand aside from them and continue to be sulky. When medicine fails, then a surgical operation is employed. Non-Co-operation should be nationalized and have self reliance, otherwise Jahlianwalas and Khilafat would happen again and again. We were sick of the English and wanted our own rule.

 

NON-CO-OPERATION AND NOSE-RINGS

Mr. Lalchand supporting Govindanand said that they heard too much about dangers. There was no danger. Non-Co-operation should not be for Khilafat but should be nationalized, and then it would succeed. In 1896 young men started the movement of doing away with the nose-ring for women. Many said it was impossible but to day how many young ladies had the nose ring? In 1884 Tilak set up the flag of swaraj and many Harchandrais and others said “Impossible,” but to-day Dr. Choitram thought there would be foreign invasion but Mr. Gandhi was than us. There was no fear in doing away with police and army. He had lived and worked among Muhammadans and had found that they were extremely grateful. He would sooner except treachery from a Hindu than from a Muslim. If we supported the Muslims now they would never forget it. They would never join outside invaders against us. Mr. Ghanshyam wanted Muhammadans to agree to give freedom to Mesopotamia and Syria, etc. But that was just the difficulty. Muhammadans rightly said that without these Turkey would be a small and weak state. That was like the Muslim saying to us. “O ye Hindus give up your idolatry and then we will join you”. Was that possible? Mr. Santdas had said that people resigning Government services would starve. Mr. Santdass had left Government service and got into another profession. Was he starving? How many after all were in Government service? Mr. Gandhi did not say that the service of private European firms should be left.

 

INVOKING THE WRONG SIDE

Mr. Virumal of the Sindhi of Sukkur, supporting Mr. Vaswani’s proposition, said some regretted the difference of opinion which now divided old co-workers. He was not sorry. It showed that every one was thinking. It was not disunion; they all had the same goal. He thought they should all bow to Mr. Gandhi’s authority. No better or wiser man existed on earth. He could not be wrong. If they did not follow Mr. Gandhi the great Indians whose portraits were hanging in front-. Tagore, Subramanya, Iyer, Gokhale, Perozeshah Mehta, Mrs. Besant would all be pained, whether in heaven or on earth, otherwise they would be happy and would bless us. (Here there came loud laughter, because the impassioned orator had forgotten that most of these great ones were against Non-Co-operation). Impossible? Did not Napoleon say the word should be taken out from the dictionary. To think ourselves unfit was a blot on India. Troubles and hardships will come but no matter. Neither pen, nor tongue, nor deputations had availed. It was complained that twenty eight days of August had passed as yet how every few had resigned honours, service etc. What! It did not matter. Twenty eight years might pass, even centuries. They should simply preservers. Who was going to bell the cat, asked Mr. Gopaldass. Be comforted there were many now. Mr. Gandhi alone would do it. Nothing would be gained by co-operating with the Government. Mr. Gokhale had done it most earnestly, and others but what came of it. Those who had left the service were not blind or useless. They could make themselves useful in other ways. Queen Victoria had promised life, liberty and prosperity but we have got nothing.

 

Mr. HARCHANDRAI’S SOUND ADVICE

The Hon. Mr. Harchandrai, supporting Mr. Santdass said that the wind which was blowing showed that his words would not avail but still he would speak. Those who had supported Non-Co-operation had forgotten the main issue and were dwelling on the minor points. The troubles and drawbacks every one admitted, so also the injustice of the Khilafat decision and the Punjab happenings, but the question was whether non-co-operation would remedy these. He was sure it would not. It would only lead to anarchy and bring about great evil. They should adopt non-co-operation if they thought that it would really do good. The British Government was very powerful it was not going to yield to pressure from us. Government would only laugh at us and we would be harming our own people. Some speakers said that they should go on with Non-Co-operation for 10, 20, 30 years but would the Turkish Treaty be modified after the present treaty had come into force and Turkey had got settled in the new situation. How were the guilty Punjab officials going to be punished 30 years hence? Wounds had been inflicted on us but they must not act under the impulse of heartiest excitement. They should let their brains cool and then act otherwise there would be much harm. Government did not care if honors and titles were given up. If men give up service the Departments like Revenue and Engineering would stand still. Then how would cultivation go on? Zamindars would fight and fight for water and there would be disorder. Then might would triumph, and not right. We were introducing compulsory education and now we were told to withdraw boys from the schools. Where would they go when and how would other schools be started. Government could get many employees from elsewhere. Without pleaders there would be a police reign of terror. The best thing was to send to the Councils our best men who should try to get full justice. The speaker ended with a story. An opium eater was lying down half senseless with a heavy club by his side. One leg was bent up and seeing his knee in front he thought it was a thief. He took the club and struck the “thief”. In pain he carried out, still intoxicated “Rascal you have hurt my knee, no doubt but you will never forget my club”, To strike Government was to batter, cripple, and destroy oneself.

Mr. Punaya from Karachi supported Mr. Govindanand and being a Madrasi knowing neither Sindhi nor Hindi, he spoke in good English. (THE DAILY GAZETTE, TUESDAY, SEPTEMBER 2, 1920 PAGE NO.5)

 

 

Hyderabad, September 1

 

At the Sind Special Conference at Hyderabad Mr. Punya said that the system of Government had to be changed, that was the cause of all evils. The Khilafat and Jalianwalla what if the Viceroy or the Dyers were punished or even hanged. It was said that Asiatics were unfit. Nonsense! From Asia came all civilization and all the religious leaders of the world. England was powerful, so not physical force but soul force would be of use against her, and it is Non-Co-operation. If we went as beggars we should be treated as beggars, go like men and you will be treated as men.

Pandit Umersee from Karachi supported Mr. Vaswani and said that Mr. Gandhi certainly not started this movement without deep reflection. Mr. Gandhi was a great man and he had thirty years experience of these things. Those who said it could not be done would not be able to do anything. Men who fled from trouble were normally dead. So it was better to die than live like this, we were not men if we thought not of honour. One gentleman had said “Let us ask and we shall get”. Since the history of the Jewish nation, liberty had never been won by mere asking and asking.

Mr. Lokaram of Karachi, Supporting Mr. Santdass against non-Co-operation, said that this was not to be a paper resolution but would necessitate action on their part. This movement arose out of the Khilafat question, yet how many Muslims were in the hall? How many who are for the resolution has any connection with Government which they may break off? There were a few income tax payers, but if the tax was not paid, Government would attach property. How many the speakers will have to sacrifice anything? Ten crores of rupees would be required to feed those who might leave service. Before starting a fund and finding money men were being asked to resign. Where were their national schools and colleges to receive lakhs of boys leaving Government and aided institutions? Dr. Choitram who favoured Non-Co-operation in general, told them that the police and army must remain in act, or disorder and foreign invasion would come. Many nations had their eyes upon on India. For a thousand years outsiders had been invading or coming into India to get wealth. Where was the guarantee that if outside Muslim came upon India the Muslim here would be on our side? He knew the Pathans. Wild and ferocious and what not. It had been said that a great leader like Mr. Gandhi should be implicitly followed. But Mr. Gandhi himself wanted us to follow our conscience, the highest law and had not Mr. Gandhi himself erred in supporting the Punjab Indemnity Bill.

Pundit Lokram supporting Mr. Ghansyam said it was a pity that the same arguments which had been put before us during these three years by leaders like Mr. Harchandrai, Mr. Bhurgari and others in order to awaken us and bring us the political life of independence, were being attached and broken by the same gentlemen now. We use to look upon Government as Ma Bap, to be reverenced and obeyed but we were taught that Bureaucracy was our servant not lord. Why did you, Sirs, bring us it of our shells? Police and Military to remain intact? Oh, no ‘these were the back bone of the Bureaucracy and they must go before any thing else if possible. If we could bring one to its knees such a great Government as ours, we could boldly meet any invader. The Sind leaders had formerly declared that we were fit for self Government but the Government said we were not. Now when we said we were fit to take action the leaders said No. Who had spoken truly? The leaders or the Government. Only a few would act? But Guru Gobindsing began his great work against Aurangzeb with only five men.

 

 

 

 

MR. GANDHI’S ROAD TO RUIN

Mr. Jermadas supporting Dr. Choitram said that the amendment accepted the principle of Mr. Gandhi’s Non-Co-operation and three out of the four steps and made slight additions. Income tax was the fourth steps in Mr. Gandhi’s programmed; in theirs it was second. They also wanted Syria and Mesopotamia to remain independent of Turkey, if they so chose. If we wanted independence ourselves how could we refuse it to others? Mr. Gandhi’s personality was unequalled in the world. It was the first time in the history of the world that in political affairs force was going to be abandoned and Non-Co-operation adopted. It was by following conscience that Mr. Gandhi had become so great. He has displeased father, mother, brother and friends. No Provincial Committee had adopted the fourth steps about the Police and Military. Perhaps many here did not know what was going on in Central Asia. No one of them wanted foreign invasion, so the army must remain. Moreover if the first three steps were carried out the fourth would be unnecessary as Government would surely yield before that. Egypt had gained freedom in a short time by making sacrifices. He would agree with them in preventing Indian troops from going to fight in other countries but for India they must remain. It was provided in this amendment that a preacher of Non-Co-operation must carry out at once any one of the steps which applied to him.

 

 

Mr. Jethmal supporting Mr. Santdass made a very powerful speech which created some thing like a sensation. It was a very delicate question but it was time for being frank and honest. Muhammadans might not like what he was going to say but he could not help it. There was division in the old camp of co-workers. Mr. Bhurgri, Santdas, himself on one side, Jeram and Choitram on the other and Ganshyam on the third. Mr. Virumal was wrong in trying to silence them by Mr. Gandhi’s authority. Was Mr. Virumal sure that in heaven our departed great men were in agreement on this question. Non-Co-operation for Punjab and on Turkey? Since he had entered political life his heart burned within him at foreign supremacy in India. That was more serious than Jalianwalas. He was for self-determination but he was against religion being dragged into politics. He was against creating disorder in the country and opening the door to foreign invasion. Who among us was not profoundly stirred at this moment? There were two movements among Muhammadans. The Pan-Inslamism movement to unite the Muslim of the world. The second was Hijrat. At Allahabad Mr. Shoukat Ali had defined Hijrat as leaving the country of the tyrant and coming back to invade it. Was it not true that some of the Muahmmadans who had gone on Hijrat had joined the army there? So long as there was danger of an Afghan invasion of India, the Muhammadans should not except support from the Hindus. He had Tilak and Malaviya on his side there. At present the British power was keeping back Muhammadan invasion. India had always been harassed by the Muslim invaders. The Amir of Afghanistan had stopped Hijrat into his country because of political reasons. He believed rather the principles of the Gita and Dharam Yudh than in nonviolence or Satyagraha. He would say with Lajpatrai that first we must have a national army, also we must organize trade guild and then there will be no disorder if the authority of the present Government suffers. As regards the reforms they were not Heaven’s word, but they were something. “If you want to bring the British and other nations to a sense of justice, remember all are alike including our Japan, then touch their purse. Bite their stomachs by boycotting their goods. Do not give a ball of fire to the Muhammadan brethren to play with. It is not a toy but living fire”. (THE DAILY GAZETTE, FRIDAY, SEPTEMBER 3, 1920 PAGE NO. 5)

 

Hyderabad, September 2

The Sind Special Conference has now concluded its session. On Thursday evening Mr. Narsinghlal of Karachi spoke in support of Mr. Govindananda’s resolution. He said that an ordinary man like him was not worthy to be followed but he would request delegates to think over what they heard. Mr. Jasawalla of Central Provinces has taken to Parliament 50 lakhs of signatures from India against cow slaughter in India, but nothing at all come of it. They must get rid of the bogy of constitutional agitation as worthless. Mr. Gandhi had not included “Swaraj” or other benefit for India as his ideas were loftily and unselfish, so he wanted to have the movement for the sake of Muhammadans only but we men might well put in the “Swaraj clause.” If we all put into practice the Non-Co-operation resolution for a few days Government would surely come round. At the time of the hartal, when the European heard that it might last for three days, they were frightened almost out of their lives. They think so much of their stomach, usually they bought one day’s provision like penniless people but this time they bought four days provisions. Some had spoken of dangers from Non-Co-operation but while these dangers were only possible, there was certainty of bloodshed, etc. If they did not adopt Non-Co-operation. No one had attempted to prove that if we all united in action Government would not yield. When the Police were not at Delhi for a few days there was no theft at all. Mr. Mahomed Khan here came forward to speak in support of Mr. Vaswani’s resolution. He was a Pathan himself from the Punjab and he wanted chiefly to assure the audience that the Afghans had no thought of invading India and that the Indian Muhammadans would not help them. The fears about trouble from Central Asia were groundless.

A SOULIUL FINISH

Mr. Vaswani, the prosper of the original resolution spoke on it last and replied to all opponents. He spoke in Hindustani (or whatever it was) and said that his voice was weak but not his heart. During recess he heard a little girl outside in the garden crying out in anguish “Oh, where is my brother, my beautiful, brother, my darling little one? Oh find me him”, after much search she found him and with what joy and gladness she took him home. The Hindus had lost their Muslim brothers and searched and searched and now at last the Muslim were found. And the Hindus should rejoice. How the Muslims in their trouble were even looking out for Hindus for help. There should be no condition accompanying the giving of help and therefore he desired that no clause like acceptance of swaraj for India and for Mesopotamia or Syria should be imposed. There was only one condition that there should be no disorder in the Empire. His way was of love and therefore no condition was required. This method of give and take and of conditions was of the west and it must be discarded. Have faith in the Muslims and you will see their manly gratitude. It had been said that we should reflect but speaker’s reflection was Love. Mr. Muhammed Ali had said that the Muhammadans did not object to Arab independence. It was true the Khialfat had often gone from one country to another but the Muhammadans rightly claimed that they, not others, should select the Khilafat, and it was necessary that the ruler should be very powerful. There was no proof of danger of any Afghan invasion. Afghanistan had sympathy for India. The late ruler had stopped cow slaughter there, and now Hindus there could go about on horse back. How was a smaller power like Afghanistan going to wage war upon a great power like England. Non-Co-operation now meant co-operation with Muhammadans. Unite them and follow satyagraha. Therein lay India’s salvation; some had expressed horror of revolution but there were bloody and bloodless revolutions Non-Co-operation would bring the latter. He would never join any one in violent action.

Mr. Vaswani had already taken more than forty minutes speaking in a sermonizing way, slow and measured, and it seems he wanted to go on at least half an hour more and so when the President asked him to hasten he abruptly closed and went out and was brought back. What followed has been already mentioned. After the voting on this and the four resolution already mentioned as put from the chair the President was given a vote of thanks, four gentlemen speaking on it. It was specially mentioned that the Citizens Association, Hyderabad, and the Home Rule movement in Karachi owed much to Mr. Durgdas. The President gave a fitting and brief reply.

The material/data/information can be provided on request

PRESIDENTIAL ADDRESS

OF

SETH HAJI ABDOOLA HAROON

AT THE

SIND PROVINCIAL CONFERENCE

1920-7th SESSION, SUKKUR.

 

Brother delegates, Ladies and Gentlemen!

I AM NOT using the language of mere formality when I thank you for the singular honour you have done me, by summoning me to preside at this the 7th Sind Provincial Conference. To be frank, I have done nothing to deserve such a mark of favour, and knowing, as I do my incapacity for such an office, I wish your choice had fallen on a worthier head than myself but since your mandate has come to me, I am here, in obedience to it; and I have every hope that I can count upon your support, in conducting the discussions on the various subjects that are to come before us, for our consideration.

 

OUR GOAL

 

When we look to the past grandeur of our Motherland and the height of civilization it attained, at a time when all the world around was sunk into ignorance and barbarism, the conviction becomes irresistible that the future can have nothing but sunshine, in store for us, only if we have the will to dedicate ourselves to the service of the country. The future bright as it promises to be, rests with us alone. It depends not so much on the Acts of Parliament as it does upon our own patriotism and sacrifice, for our efforts in the future as in the past are to mould the Acts of Parliament. No nation has become great without an exertion from within. It is therefore a sign of happy time that our country men are every day increasing in numbers stepping forward to strive for the great ideal for which the Indian National Congress has laboured so long. With the mention of the name of that august assembly, our thoughts go back, in grateful remembrance to the sacred memory of the immortal souls of Dadabhoy Naoroji, Allan Octavian Hume, George Yule, Ananda Mohan Bose, Sir Henry Cotton, Gopal Krisna Gokhale, Tybjee and Pherozshah Mehta who, in their farsightedness, more than a generation ago, prepared the national plank for us to stand upon and hold aloft the national banner of the United India. The plank is on firmer foundation than even before, being broad based on an immensely larger popular support. The organization of the Congress has its roots and branches scattered all over the country. The message of Home Rule has been carried to the masses and there is today a measure of political awakening which is so much a wonder even to those who started the work as it is a great hope for the early attainment of our goal. That goal is “Government of the people for the people,” and bas been variously styled Home Rule, Self Government, Responsible Government, all of which mean but the same thing. To achieve that end of our ambition, we, the children of the soil, should close our ranks even it be at some sacrifice and make a united stand. As a member of a democratic faith my advice to you can only be to press on vigorously, until the goal is reached. Mother-India, with a glorious past that knows no parallel will have a still mare glorious future that will place it at the forefront of the nations of the world. I have visions of the India of the future-the greatest democracy of the world-moulding by its high example the life and thought of its sister nations, whether of the West or the East. How distant or rather how near that future is to be is a matter which lies in the hands of this and the next generation of India’s young men and I hope and trust and pray that young Moslems and young Hindus, standing shoulder to shoulder will nobly fulfill their high mission.

REMORMS

There is a rude awakening as we turn from the enchanting visions of the future to the facts of the present, for we realize how little headway we have made towards that future. The first step vouchsafed to us in that direction is the Reform Act which was placed on the Statute Book in December last. The skeleton of that act was outlined nearly two years ago in the Montague-Chelmsford report, and although the Act has given us a stronger and a more powerful frame and here and there a vigorous muscle or two has been added the outline remains materially unaltered. Flesh and blood have yet to be supplied by the formation of numerous Rules and Regulations. The outline has under gone elaborate analysis, discussion and criticism during these two years, and I do not think any good purpose would be served by my entering, at this stage, into a discussion of the scheme at it originally was or as it was partially improved by the joint Parliamentary Committee. Nor will the full effect of the Act be correctly known, until the Rules supply the flesh and blood to the skeleton. But it is sufficiently clear that the Act does not at all satisfy the needs of the country or the wishes of the people, as a whole. The Amritsar Congress formed the platform for the presentation of three independent shades of opinion. There were those, who led by Mrs. Besant, gratefully welcomed the Reforms Act as a substantial step. There were others who led by Lokmmanya Tilak and Mr. Das held that the Act was inadequate, unsatisfactory and disappointing, there were again those who led by Mahatama Gandhi were of the opinion that although the Act was inadequate and unsatisfactory, it yet constituted a step forward and should be worked in a spirit of co-operation. Among the delegates of the Amritsar Congress the first view found hardly any support, while the respective support of the latter two views was never put to the test, for a compromise was effected between them, at a later stage and the Congress adopted the compromise, I am myself of the same view, as the Congress eventually took. But I feel that no good purpose is served by discussing as to which of the three parties held the correct view. The Reform is there on the Statute Book, good, bad or fair; and it is not in our power to make amendments in it. We have no alternative beyond working it or boycotting it. No responsible public men of any shade of political opinion, however extreme, have suggested our boycotting the Reforms. Everybody who is anybody is agreed that’ we have to work the Reforms and do our best to produce the greatest results from the Act, while, in no way, giving up work for achieving our goal. How for the Moslems will be enabled to take their share in the new Councils it is impossible for me to say, in view of the Khilafat question. But otherwise all rounds, in every province, the attention of political workers is being more and more drawn to the approaching formation of reformed councils, and the work of educating and guiding the new electorates is a subject of consideration among them. Let us therefore not be still fighting a dead issue, as to which adjective is most suitable to be applied to the Act. It is not wisdom at this stage, to be quarrelling over the transient point of dispute in what words to describe the Act. It is there as a hard fact and no amount of praise or condemnation can alter its character or increase the power it confers on the people. Let us rather-or those among us who want to participate in elections either as candidates, or voters or as workers to lay down specific programs and policies to be worked out by the people’s representatives in the new councils and commence the work of educating the electorate in light of these. Let us not unwisely waste our energies in fighting between ourselves as to what the Act is or not. Let us rather utilize our energies in fighting with Government to see what the rules are going to be. We have been neglecting this important work and will have reason to repent our negligence. As I have said above Mussalmans may not be able to take part in the Council elections, and all that I have said above has no reference to the Moslem community. Let me say by the way that the Khilafat question has assumed national significance; we shall just have to define our policy as nationalists, should the Muslims decide to withdraw from the Reformed Councils. A delicate and difficult task indeed! on the right solution of which I believe the honour of our motherland and nation depends considerably.

 

THE PUNJAB TREGEDY

 

Another All-India question of outstanding importance is the great Punjab Tragedy, of last year. I do not want to go with the familiar history of that period. It is written in letters of blood on the heart of the nation. Nor would it be appropriate to anticipate the conclusions of the official Committee of Inquiry whose report will soon be before the public. But that does not prevent us from coming to this irrefutable conclusion based on the evidence of official witnesses themselves, that the disturbances at Amritsar were the direct results of a deliberate and ca1culated policy of repression by the deportation of popular leaders and that the horrible butchery of the 13th April last the Jallianwalla Bagh will remain the darkest page in the history of the British Rule in India. The terrible inhumanity of the Martial Law period, when it is fully exposed, will be an indelible blot on the British nation, and if properly known to the other nations of the world will ruin the reputation of Great Britain, as a lover of liberty and freedom. India can never forget the spring of last year, and I have not the least doubt that the National Week-6th to 13th April will be universally observed in India, by all sections of the people; and I hope that the sum of 10 Lacs will be over subscribed. We should also appreciate Mahatma Gandhi’s advice that it is the sacrifice of the people who died, which is being memorialized and not the butchery of those who killed. No other advice could have proceeded from one who is an Apostle of Love and an Abhorer and Hate and I feel sure the speakers at the functions during the National week will remember the distinction thus made.

 

THE KHILAFAT QUESTION

 

There can be no doubt of the fact that the situation in India in regard to the Khilafat Question is so serious that it overshadows everything else and I fervently pray all may yet be well. The sincerity of British and Allied statesmen is being put to the test and solemn pledges made by them at a time of crisis await to be fulfilled. I am not hopeful of Britain carrying out its entire promise. The thirst for annexation and exploitation is still a living force in European politics and the policy of grab seems to override all considerations. The reply of the Premier of Great Britain to our Khilafat Deputation is most ominous. It clearly foreshadows peace settlement that falls short of the irreducible Moslem demands. Nothing but Constantinople is evidently to remain with the Sultan-Khalif, and that too under the kindly gaze of the Allied Artillery, if the actual military occupation of the seat of Khilafat is not prolonged indefinitely. Mr. Lyod George had pledged, in January 1918, with all true solemnity befitting the occasion of a public declaration of the A1lied war Aims that. “We are not fighting to deprive Turkey of Constantinople or of the rich and renowned lands of Asia Minor and Thrace which predominantly Turkish in race,” and yet in reply to Mr. Muhammad Ali’s statement, he is reported to have said that in Thrace the Mussalman population was in a considerable minority and in Symrna the majority of the population was non-Turkish. Are facts to be twisted to suit policy? Are broken pledges to be followed by perversions of facts? Is British statesmanship all bankrupt? The sky is dark and the Muslim World is in greater unrest than .it has been for centuries. The sky is very dark but whatever be the eventualities of the situation, I hope Muslims will ever remember the assistance given by the Hindus in making the Khilafat movement a strong All-India Movement. To all the well-wishers of the country the co-operation of Hindus with Muslims in the Khilafat question will give nothing but the sincerest pleasure. It is the sympathy at the time of one’s grief that is valued most, and I know that the hand of fellowship and company extended by them in the hour of sorrow has quickened the hearts of Muslims to its innermost. As the question has assumed a national importance, I trust every step would be by joint decision.

 

THE COMMISSONER’S POWERS

 

Having touched these All-India matters of the vital importance to the nation, I would wish to come at once to a consideration of the leading questions of Provincial interest and there can be not two opinion that the one question, which must engage our attention, before all others, is that of the position and powers of the Commissioner-in-Sind, under the Reform Act. In para 214 of the Montague-Chelmsford report, the distinguished authors, after stating some reasons why one man’s themselves thus: – “To our minds, however there is an overriding reason of greater importance than any of these. The retention of the administration of a province in the hands of a single man preclude the possibility of giving it a responsible character.” In view of this very clear emphatic statement, our complaint is that in matters, whether in transferred or reserved departments of governmental activity in which the Powers of a Governor in Council or Governor, Ministers have already been delegated to the Commissioner-in-Sind, the Minister and the improved Executive and the improved Executive Council cannot effectively determine the course .of administrative action in Sind, so long as the Commissioner enjoyed those delegated powers; and to the extent to which final disposal of matters, which in other divisions the Ministers alone can dispose of, remain with the Commissioner-in-Sind, responsible government will be non-existent many powers of direction and control over local self-governing bodies are conferred on the present Governor-in-Council. Under the Delegation Act (Commissioner-in Sind’s Act. V of 1868) a large number of these powers have been delegated to the Commissioner-in-Sind. With the introduction of the Reform Act the Powers .of the Governor-in-Council, in this behalf, will ipso facto devolve on the responsible Minister in charge of the Local Self Government, and the electorate obtains, through their, representatives, the power of controlling the administration of that department. But if the Commissioner-in-Sind continues the enjoyment of his present delegated powers in respect of local self-governing bodies, the Minister in charge of the portfolio cannot respond to the pressure of the electorate of the Council, so far as Sind is concerned, since he has not final voice in the department so long as the delegation holds good. This only means that Sind does not get any material benefit from the Reforms Act, so far at least as the Transferred Subjects are concerned. In regard to Reserved Subjects also, it will be denied much of the advantages of an improved Executive Council with larger Indian representation in it. If Sind is to receive the full benefit of the new Reforms there is no alternative left to the Government but to take up at once the question of placing the Commissioner-in-Sind, in the same position, as the Commissioners of other divisions of the Presidency. Public opinion of all shades is dead against the present exceptional position of the Commissioner-in-Sind and ever since the question of India Reforms was taken up by the political leaders of the country, this local reforms has been the subject of consideration in the public, press and at the political conferences of the Province. The people Hindus and Muslims are not convinced that the local autocracy must end and I feel sure that they will neither get nor give peace until this is done. The antiquated reasons on which the exceptional treatment of Sind was based, have no longer any application unless it be that Sind has seen no progress during the 77 years of British rule, and earlier the Government of Bombay revises the present system of administration the better it will be for both the people and the Government.

 

REPRESSION IN SIND

 

I do not base the above on any particular incidents of Sind Administration and my reference to two of them should not be taken as arguments or illustration in support of our claim. But they are of such great importance from other points and bear so vitally on the relations between the people and the Government that I feel I must make a pointed reference to them.

Brother Delegates, you all know of the aberration of mind which the unfortunate of Sind official underwent, during April last. They appeared to have been obsessed with the happenings in Punjab and losing their balance completely they launched on a policy of repression in a province than which none other wore a more peaceful appearance. They started with indiscriminate house-searches at Karachi, of men above all suspicion of conspiring against Government in any fashion and thought it wisdom to prosecute Mr. Durgadas, B. Advani and Mr. H. D. Mariwalla for a small leaflet alleged to have been seditious, which should not have, in any case, upset the peace of mind of any sober mind. But it unfortunately did and undue and severe sentences were passed against both of them. In Hyderabad incidents were even worse. Six respectable political workers of the town, including a man of the position of the Honorable Mr. G. M. Bhurgri were made the victims of a conspiracy by the officials. A false “first report” was trumped up against them, whose truth the Government themselves had to deny, in the Bombay Council. Five of them were arrested and let on heavy sureties and personal recognizance, but the concocted plot was exposed and the Local officials had to beat a retreat with such farce as they could command. In the meantime another trial far sedition was launched at Hyderabad and this time the popular Editor of “the Hindvasi” Mr. Jethmal Parsaram became their victim. Mr. Jethmal fared no better than his Karachi friends, but thanks to His Majesty’s proclamation, and our friends were released, after a month’s excellent mental and physical training, and are again back in our midst for the country, each according to his lights.

 

SINDH OFFICIALS AND KHILAFAT

 

Another illustration of Rowdyism in Sind was the mean attempt of some officials. I am ashamed to say Mussalman officials at least they profess to be so-to use their official position and influence to set on foot and maintain an anti-Khilafat agitation in Sind. Under the belief that illiterate mass of Sind Muslims, already living In great dread of officialdom, offered the best material far a propaganda which country to the beliefs and feelings of practically the entire Moslem community of India, two Mussalman officials, occupying a position of great trust and influence stooped to any and every means to make Mussalmans declare false views and propagate false beliefs. This artificial agitation against the Khilafat was carried on with a high handedness, boldness and impunity which greatly compromised the position of the Commissioner-in-Sind and the Bombay Government, and when open allegations of the methods employed to coerce Moslem opinion were made in the press, the Sind administration chose to remain quiet far a long time and the two officials went on managing the stage show for months, the public came naturally to believe that the Government wanted this agitation and the officials were mere agents. I am glad to say that the Government was ultimately made to realize the grave inadvisability and inexpediency of this belief gathering more strength or acquiring any plausible basis, by its continued silence and H. E. the Governor of Bombay had to warn the officials not to take any part in the movement. While we are thankful that the Government saw the wisdom of a public disavowal and condemnation of the officials, we must reiterate here our demand for a full and independent inquiry into the allegations of coercion employed by those officials and their underlings. Does Government expect that all who have been victims of this coercion and those who have suffered for their courageous stand for what they regard as truth must pocket the insults, the threats and worse because Government has a tender regard for the prestige of an official who has abused his powers. Is this a wise or statesmanlike attitude to take up in such a matter? The Larkana Khilafat Conference put their case for an enquiry before the Government of Bombay, in the form of a memorial and appointed a deputation to wait upon His Excellency the Governor. Not only was the deputation denied a personal interview, but the enquiry itself was refused. One cannot appreciate the logic of the Government position. If the allegations of the public so openly and persistently made are false, government will have proved, beyond dispute, the correctness of their present position viz that they do not think there is ground for any complaint of coercion and Government will have a strong and effective argument for future use, if public made unreasonable demands for inquiry on any other matters. If however the allegations are proved to be correct, government will only have given an opportunity to punish the guilty for an offence actually proved, and to punish the guilty official or non official is one of the functions of the government, and we shall have deserved the thanks of government for helping it to discharge its functions aright. I hope that Sir George Lloyd yet see the reasonableness of our request and concede it at an early date.

 

THE 19TH MARCH

His Excellency Sir George Lloyd, in speaking of the warning he had administered to the government subordinates on account of their taking part in the anti Khilafat movement spoke of it as a “religious controversy,” and now the government circularizes the Khilafat movement to be a political one, and we have probably therefore the spectacle of a number of District Magistrates in Sind, making as much use of the Bombay District Police Act as they possibly could, in gagging the Muslims. The Khilafat movement, as it has repeatedly been urged is essentially a religious movement, and therefore any interference with it is calculated to cause, as experience shows, the greatest possible resentment. Indians are a peaceful people. They want to live and let others live; and therefore in the case of such a people unnecessary provocation is at once justifiable. In Karachi section 42 of the Police Act was promulgated in the Municipal and cantonment areas, while in Hyderabad, Sukkur and some other places notices under it were served on individuals. Not satisfied with the extremely elastic and all embracing wording of the section, the District Magistrate of Hyderabad went out of his way and beyond the scope of the section in notifying that the “declaration of any class of persons” as “Kaffirs” or “outcastes” or similar expressions are within the scope of the order. . . .”. It is well known that in the Holy Quran the word “Kaffir” occurs pretty often, and suppose a man read a portion having that word, will section 42 of the Police Act, as understood by the magistrate make him liable to a prosecution? If it does it is a clear interference with the religious liberty of the people. “Outcastes” again do not form a class by themselves. They are at the most as has always been the case, a few individuals. Therefore giving them the position and dignity of a “a class” of people is an absurd attempt to prevent people from adjusting their social relations with these individuals, who have, by their behavior dropped out of the community. It is therefore clearly outside the province of a magistrate to take upon himself the supervision of the social matters of the community. Here in Sukkur, we have read in the papers in what manner our much respected Chairman of the Reception Committee Mr. Virumal Begraj has been served with “summons” by a Police subordinate. Such unnecessary and often times vexatious exhibitions of the official powers do not serve any useful purpose, but they go a long way in creating estrangement between the officials and the people, and the sooner Sind officialdom shakes off its old traditions of displaying its strength, on unnecessary occasions, the better it would be for all concerned.

 

HINDU MUSLIM UNITY

 

Brother delegates! Inspite of the whole atmosphere being surcharged with deep anxiety and the sky being overcast with dark clouds, there is a welcome silver lining. The on rush of a feeling of oneness among the Hindus and Moslems of India, at this time of grave crises, has deepened the foundations of the Hindu Moslem Unity, and this partnership, in distress, will, I hope, one day blossom in partnership in happiness, when our goal is achieved. The unity between the two communities is not a new thing. It is as old as the coming of Islam into India. The religion and the everyday conduct of Moslems can permit of no barrier to separate them from their neighbors. The Hindus and moreover if it be remembered that most of the Indian Mussalmans are of the same origin as the Hindus, there can be nothing that can really be an obstacle in the Hindu-Muslim entente. In the past, as History amply proves, Hindus and Muslims have been the best of best neighbors, sincere friends, and faithful comrades and a little, on both the sides, would strengthen the solidarity between the two communities and mould them into one, great nation. It cannot be denied that petty jealousies, over petty objects, and backward state of modern education, among Muslims, had contributed a good deal, to great in recent times, a feeling of distrust among the educated sections of the two communities. Happily the masses, to very great extent remained unaffected by the feelings of the educated strata and with a little effort at sincerity towards one another Hindu-Muslim unity has come to have a remarkable revival. I am certain that the spread of education, among Muslims, will prepare them to take their share of the national obligations more readily than they have done in the past. I already see that one of the greatest results of the present Hindu-Muslim entente is the spirit of nationalism that is taking a firm root in the Muslim mind and as time goes on Muslims will be found to be working for the good of the country not less enthusiastically and strenuously than the Hindus. Muslims cannot afford to neglect the interest of the Indian Nation, just as Hindus should not remain indifferent to the comparative backwardness of the Muslims. Each needs the other, and each must exert to co-operate with the other. I trust that steps would be taken to bring home to the masses the message of Hindu-Muslim unity, and I have every hope that the unpleasant criticism we sometimes hear, in the Civil Courts, about the high rate of interest charged in the mofussil, will have ere long, ceased to exist.

I find from the public press that the Hindus of Sind have not been given their due share of the seats, available for the Hindus of the whole Presidency, on the new provincial Legislative Council. Between these two sections of the same community, the distribution of the representation on the reformed councils has not been fair and just. The voting strength of Sind Hindus entitles them to four seats, whereas they have been given only two. The fact that Government and the National Congress and Muslim League have recognized the claim of a minority to receive favorable treatment further strengthens the claim of the Sind Hindus, and I think that the Mussalmans of Sind as Sindhis, ought to extend their whole-hearted support to Sind Hindus, in obtaining from the Bombay Hindus, two additional seats to make up their fair share of representation. I understand that the Hindus have placed their case before the Reform Commissioner appointed for Bombay province, but the claim has not yet been conceded to. I hope that the claim will be placed and strongly pressed before higher authorities and that it will receive the cordial support of the Mussalmans of Sind.

 

JOINT RECONCILATION BOARDS

 

Since a long time the suggestion of forming joint Reconciliation Boards, to adjust civil and communal disputes, without the intervention of Courts, has been, before the public; and it is a great pity that we, in Sind, have all along slept over it. Private arbitration would not only save time and money, but would considerably diminish the number of such cases and would give a healthy tone for the life of the people. It seems to me that the Joint Boards should be created not only to settle disputes between Hindus and Muslims, but also between Hindus and Hindus and between Muslims and Muslims themselves. The time is now ripe for giving a practical shape to the proposal and so far as I can see the public is really to respond Social relations between the two communities, particularly in large towns also stand in need of reconsideration and I would urge the leaders to devise means for their reconstruction in view of the growing harmony and the present day demands of the Society and Nation.

 

SWADESHI

Necessity has successfully goaded our people, in Sind, to prefer the Khathas to the costly blankets and as a substitute for the foreign flannel and woolen cloth prepared in the Deset has been made use of in a large quantity. The demand for woolen materials prepared in the Deset far exceeds the supply, but I hear, on reliable authority, that a little financial assistance to the weavers would bring to Sind larger stock, than has hitherto come. It is not only the woolen materials that we can get locally so cheaply, but decent cotton cloth for shirting and other purposes would easily become procurable and is obtainable even now, though its quantity may not be sufficient. The necessity for cheaper and more durable cloth is very great and urgent. Once the Swadeshi material, howsoever coarse it may be, is on the market, there remains not the least necessity for canvassing for it. All that is needed is capital, and I venture to hope that our leading men in the Province, Peers and Zamindars and Capitalists will take steps to advance some money to weavers, who are now abandoning their ancestral profession to enable them to restart their work. It would be advantageous to have a system of exhibitions of the country made cloth at the fairs, so numerous in Sind. Every village or a group of villages should have enough of hand looms to meet the demands and already Swedshism in cloth is so much in prominence in Sind that it only requires putting our shoulder to the wheel. We mercantile class in the commercial centres is quite absorbed in foreign trade and speculation thereby acting as agents of the exploiters. We have been certainly great sinners to our motherland and children of the soil past, present and the future. Time has come when we should make amends and devote suffice attention to country made articles and provide them in the market: I see a wave of enthusiasm all round in this respect and people are eager to patronize even with some sacrifice. I fervently beg and appeal to my fellow businessmen to open eyes and the bright possibilities before them and invest their capital for the great good of Bharat Land.

 

RASAI COMMITTEE

 

Nearly two years have passed away, and we do not know anything about the results of the labors of the Rasai Committee. We have seen it in the past and we see it till today that whenever a Committee is appointed by Government to investigate any Sind grievance, the publication of the report of it takes a number of years. The evils of Rasai Lapo and Cheer are there, and it is the duty of the Government to take immediate steps to issue their orders without further delay.

I least expect improvement in these evil systems, whatsoever be the recommendations of the Committee or the orders of the Government. In my opinion landholders, who are victims of these extortions are they to blame and they prepare themselves to be men. I call upon the Zamindars, most of whom profess the same faith as I, to join hands in the working of national regeneration. In the Quran we find a passage conveying deep meaning in which God has said that, no change will come into the lot of any Nation unless it takes pains to do so. You possess heads and hearts to realize and understand famine, poverty, pestilence, all sorts of evils, disease, and high mortality are order of the day in our Beautiful Country. O’do knows that you have lost much of your vitality, by subjection, rivalry amongst yourselves and lethargy and your case is evidently hopeless. In India if any class has suffered most it is yours and those under you.

The material/data/information can be provided on request

 

 

ADDRESS TO PAKISTAN PEOPLE’S PARTY CONVENTION

 

 

 

BY

MOHTARMA BENAZIR BHUTTO

 PRIME MINISTER ISLAMIC REPUBLIC OF PAKISTAN

AT AL-HAMRA HALL

LAHORE

DECEMBER 5, 1993

 

Mr. Secretary General,

Mr. President, Punjab,

My brothers, sisters and workers,

Today we have assembled in this historical city of Lahore to celebrate the Founding Day of the Peoples Party. It is a day for us, to rejoice, to pay homage to the martyrs and the party workers.

Today we must pay our gratitude to the Almighty. Historically, Lahore is an exemplary city. It was in Lahore that the Pakistan Resolution was adopted. It was in Lahore that Allama Iqbal dreamt of Pakistan and it was in Lahore that the Pakistan Peoples Party was founded. It was in Lahore that my and your leader, Mr. Zulfiqar Ali Bhutto, for the first time, announced his resistance against Dictatorship. It was from Lahore that Mr. Zulfiqar Ali Bhutto won election in 1970. In 1977 when his government was toppled, it were the people of Lahore who extended a historic welcome to Mr. Zulfiqar Ali Bhutto on his arrival and in view of that tumultuous welcome the October, 1977 elections were postponed. After remaining in exile, when this sister of yours returned to Pakistan in 1986, people from all over the country gave her such a massive welcome that the BBC had to say that only Imam Khomeini in Iran was accorded such a big welcome.

There is no example in the sub-continent to compare with the Pakistan Peoples Party. The kind of struggle waged by every worker of the Peoples Party against every dictator and oppression, will be written in golden letters. This party in 1987 held such a wide-scale elections in its own organisation that Pakistan aside, not even Congress Party in India could ever hold its own elections on such a big scale. Thrice we got democracy restored and made the people master of their country. For the first time against Ayub Khan, for the second time against Yahya Khan, for the third time against Ziaul Haq. What is the reason behind our success against Nawaz Sharif, for a fourth time as well?

Firstly, the people are valiant and they do not fear the state power. Secondly, the people are ideological and are prepared to offer any sacrifice for their ideologies. Over and above all, our workers do not bargain their loyalty. Barely a few who did bargain their loyalty, are now left in isolation whereas we have unity in our ranks. We are not to be deceived by misleading propaganda. The Peoples Party is the only party in which an individual belonging to any class can gain success. The poor worker is rather the main force of the party.

Reactionary forces have the money. They have the propaganda. They have the politics of character assassination. But they do not have prudent and sincere workers. They are, all the time, engaged in conspiracies to inflict cracks in our rank and file, but they themselves are now breaking down. I am proud of being the leader of a party which has a good reputation not only in the sub-continent but in the whole world. I am proud of being the leader of a party which represents the voice of the oppressed, the voice of the laborers and farmers, the voice of the intellectuals and the women, the voice of human rights and democracy and the voice of equality. In Russia, communism has died down and Socialism is now a battered concept. But we have reinvigorated the concept of equality by coordinating it with human rights and democracy.

Dear Elders and Brothers:

Last year also we had celebrated the Party’s founding day in Lahore. When we were celebrating the Silver Jubilee, a Long March was continuing. There was tear-gassing, lathi-charging, oppression and government-imposed restrictions. Today all those restrictions are gone. There will be no more use of lathi-charge and tear-gas. Nobody will now be able-block the path of the people. Those who were defeated in the Presidential and Prime Minister’s election, those who lost their government in the Punjab and were routed in the recent bye-elections in the Punjab will find no possibility to resort tear-gassing and lathi- charging. This situation has been brought about with the help of the people. All this has been possible with the efforts of the gallant and great workers of the Party.

Today we are once again assembled in Data Nagri. Here we pledge to the people that we will always endeavor for progress and reconstruction of the motherland; we will always work for welfare and well-being of the people; we will always continue to struggle to bring an end to force and oppression, to eliminate ignorance and hatred based on caste and “Biradari”.

Let us take this day as the beginning of the great historic journey towards fulfillment of our dreams and building our future. In fact, this journey had begun twenty-six years ago when your aspirations had transformed into the shape of Pakistan Peoples Party, when your aspirations got expression through the words of Zulfiqar Ali Bhutto, and when you had gathered under this tri-colour banner. Its first colour denotes that you will rule your country through the power of your votes. The second colour underlines the point that you will build a society based on social and economic justice. And the third colour warrants that you embrace the real spirit of your “Deen” and become an example of the greatness of Islam for the entire world.

The first objective has already been achieved after an arduous and long journey. This is proved by the fact that the party formed by you is once again ruling the country with your mandate and with the cooperation of like-minded allies. In fact, you yourselves are the real ruler today. Today I am the Prime Minister simply because the workers of the Pakistan Peoples Party are with me and this companionship, my countrymen, will never break. This is because our years of common struggle is involved in this companionship, the historic struggle that we jointly waged to realize our dreams. But this common struggle of ours owes its colour and shine to the blood of Zulfiqar Ali Bhutto Shaheed. The colour and shine of that blood is before you all.

Those who were accustomed to look down upon the poor, have now started speaking for the poor and this is your victory. Those who used to avoid any talk of Kutchi Abadies, are now talking about them. This is also your victory. Those people have started talking about the rights of the dwellers of Kutchi Abadies. Whether they are sincere or not, is yet to be determined. But they have acceded to your strength, and this is a great success for you.

Generally, political parties first emerge and then they are formally launched. Afterwards, the party’s Manifesto is contemplated, deliberated and framed. The Pakistan Peoples Party is the only party whose Manifesto already existed before the party was formally established. In other words, there was the manifesto and the party was launched to implement it. You all existed there. You formed the party later and the party was formed because you did not accept the poverty which was made your destiny. The desire among yourselves to eliminate poverty was so strong that it became your manifesto. The Muslim League which created Pakistan was also founded in the same way under the leadership of Quaid-e-Azam, At that time also, the Muslims first realized their deprivation. Then developed an inspiration in their hearts to get rid of slavery. This inspiration grew so strong that it became the manifesto of their freedom. This was how the Muslim League came into

existence and was led by the Quaid-e-Azam.

My dear party workers:

The point I Want to make clear is that the Pakistan Peoples Party, even before its formal establishment, existed in your thoughts, aspirations and dreams. So long as your dreams exist and you cherish your aspirations, the Pakistan Peoples Party will remain there. The blood that you had given, has brought us to the point from where we can look forward to a bright and glorious future, full of many pleasant prospects. We are not ashamed before history. Rather in the court of our conscience, our heads are raised with the pride that we played our role with full responsibility.

When I use the term “we”, I also include among us all those who are no more amongst us, those who were killed for our cause, those who kissed the gallows and those who spent their youth time in dark dungeons. Our responsibilities have now highly increased. Every party worker and every office bearer has to play a historic role. Each worker of the Pakistan Peoples Party will now become a model before the people. The workers of the Pakistan Peoples Party know that they have fought the battle for their own and your rights and struggled to change the lot of all. We are not afraid of struggling or fighting. But under the changed circumstances, our battle and struggle will be waged on new lines.

Economically, Pakistan is lagging far behind and your government has to go a long way to make up the losses. Agriculture is to be developed, energy resources have to be increased, unemployment is to be overcome, education must be spread, diseases have to be eliminated and the increase in population is to be checked. The people expect the government to do all this and the government also wants to come up to their expectations.

We have therefore, chalked out a programme and the government officials have been told to start implementing this programme soon. Your government is not the government of the Pakistan Peoples Party alone, it is the government of the whole of Pakistan. Other parties are also partners in this people’s government. Parties outside the government are also assisting us. We respect the leaders and workers of all these parties. The parties opposed to us have adopted a bitter tone. But, to whatever extent they become bitter, we have to keep our tone free from bitterness. We have to play our part with sobriety and responsibly

 

I congratulate you on completion of 26 years of the Party. I feel proud of being a worker of the Peoples Party. Governments come and go, but the Party always exists there and its platform is meant for all. It represents the strength and bright future of the people. Fifteen years ago, Shaheed Zulfiqar Ali Bhutto was sentenced to death in Kot Lakhpat Jail. In reply to this act he had said, “Do whatever you like. The final victory is mine”. This he did because he believed in the decision of history and he had faith in the people.

The Pakistan Peoples Party is a historic party and its principles will remain in tact even after a hundred years. I have to point out that many people come forward during the tenure of their government that they want to work and that their doors are open for all. Here we must remember that if the party has become a power, it is due to its workers who have been with us in thick and thin. Under all circumstances we have to give preference to party workers we have to take care of them. Honoring them will bring honor to the party, and of course, this will bring honor to me, as well.

Dear countrymen:

Our power is not the state power, because we are not an official Party. Our power is political power. After coming into power, we should not forget everything else. Every time we do not have to look towards the administration. During this period, we must increase our political strength.

On this 26th anniversary, I am not simply felicitating you. On this occasion, I salute Zulfiqar Ali Bhutto and other martyrs whose martyrdom owes our lives today. I salute those workers of the Peoples Party who underwent the rigors and pains of imprisonment but kept the Peoples Party alive. I salute those women workers who were subjected to violence but who kept the Party in-tact. I also salute Begum Nusrat Bhutto for her struggle and services.

I would say that ours is a living party, and God willing, it will always remain a living party. The banner of this party which is the banner of truth will remain high. Our principles that Islam is our “deen”, democracy is our politics, equality is our economy, and martyrdom we embrace — will be acclaimed across the world. With this acclamation will echo the slogan of Pakistan, the slogan of the Peoples Party and the slogan of ” Jeevey Jeevey Bhutto Jeevey”

 

 

PRESIDENTIAL ADDRESS OF SETH HAJI ABDOOLA HAROON

 

AT THE SIND PROVINCIAL CONFERENCE

1920-7th SESSION, SUKKUR.

 

Brother delegates, Ladies and Gentlemen!

I AM NOT using the language of mere formality when I thank you for the singular honour you have done me, by summoning me to preside at this the 7th Sind Provincial Conference. To be frank, I have done nothing to deserve such a mark of favour, and knowing, as I do my incapacity for such an office, I wish your choice had fallen on a worthier head than myself but since your mandate has come to me, I am here, in obedience to it; and I have every hope that I can count upon your support, in conducting the discussions on the various subjects that are to come before us, for our consideration.

 

OUR GOAL

 

When we look to the past grandeur of our Motherland and the height of civilization it attained, at a time when all the world around was sunk into ignorance and barbarism, the conviction becomes irresistible that the future can have nothing but sunshine, in store for us, only if we have the will to dedicate ourselves to the service of the country. The future bright as it promises to be, rests with us alone. It depends not so much on the Acts of Parliament as it does upon our own patriotism and sacrifice, for our efforts in the future as in the past are to mould the Acts of Parliament. No nation has become great without an exertion from within. It is therefore a sign of happy time that our country men are every day increasing in numbers stepping forward to strive for the great ideal for which the Indian National Congress has laboured so long. With the mention of the name of that august assembly, our thoughts go back, in grateful remembrance to the sacred memory of the immortal souls of Dadabhoy Naoroji, Allan Octavian Hume, George Yule, Ananda Mohan Bose, Sir Henry Cotton, Gopal Krisna Gokhale, Tybjee and Pherozshah Mehta who, in their farsightedness, more than a generation ago, prepared the national plank for us to stand upon and hold aloft the national banner of the United India. The plank is on firmer foundation than even before, being broad based on an immensely larger popular support. The organization of the Congress has its roots and branches scattered all over the country. The message of Home Rule has been carried to the masses and there is today a measure of political awakening which is so much a wonder even to those who started the work as it is a great hope for the early attainment of our goal. That goal is “Government of the people for the people,” and bas been variously styled Home Rule, Self Government, Responsible Government, all of which mean but the same thing. To achieve that end of our ambition, we, the children of the soil, should close our ranks even it be at some sacrifice and make a united stand. As a member of a democratic faith my advice to you can only be to press on vigorously, until the goal is reached. Mother-India, with a glorious past that knows no parallel will have a still mare glorious future that will place it at the forefront of the nations of the world. I have visions of the India of the future-the greatest democracy of the world-moulding by its high example the life and thought of its sister nations, whether of the West or the East. How distant or rather how near that future is to be is a matter which lies in the hands of this and the next generation of India’s young men and I hope and trust and pray that young Moslems and young Hindus, standing shoulder to shoulder will nobly fulfill their high mission.

REMORMS

There is a rude awakening as we turn from the enchanting visions of the future to the facts of the present, for we realize how little headway we have made towards that future. The first step vouchsafed to us in that direction is the Reform Act which was placed on the Statute Book in December last. The skeleton of that act was outlined nearly two years ago in the Montague-Chelmsford report, and although the Act has given us a stronger and a more powerful frame and here and there a vigorous muscle or two has been added the outline remains materially unaltered. Flesh and blood have yet to be supplied by the formation of numerous Rules and Regulations. The outline has under gone elaborate analysis, discussion and criticism during these two years, and I do not think any good purpose would be served by my entering, at this stage, into a discussion of the scheme at it originally was or as it was partially improved by the joint Parliamentary Committee. Nor will the full effect of the Act be correctly known, until the Rules supply the flesh and blood to the skeleton. But it is sufficiently clear that the Act does not at all satisfy the needs of the country or the wishes of the people, as a whole. The Amritsar Congress formed the platform for the presentation of three independent shades of opinion. There were those, who led by Mrs. Besant, gratefully welcomed the Reforms Act as a substantial step. There were others who led by Lokmmanya Tilak and Mr. Das held that the Act was inadequate, unsatisfactory and disappointing, there were again those who led by Mahatama Gandhi were of the opinion that although the Act was inadequate and unsatisfactory, it yet constituted a step forward and should be worked in a spirit of co-operation. Among the delegates of the Amritsar Congress the first view found hardly any support, while the respective support of the latter two views was never put to the test, for a compromise was effected between them, at a later stage and the Congress adopted the compromise, I am myself of the same view, as the Congress eventually took. But I feel that no good purpose is served by discussing as to which of the three parties held the correct view. The Reform is there on the Statute Book, good, bad or fair; and it is not in our power to make amendments in it. We have no alternative beyond working it or boycotting it. No responsible public men of any shade of political opinion, however extreme, have suggested our boycotting the Reforms. Everybody who is anybody is agreed that’ we have to work the Reforms and do our best to produce the greatest results from the Act, while, in no way, giving up work for achieving our goal. How for the Moslems will be enabled to take their share in the new Councils it is impossible for me to say, in view of the Khilafat question. But otherwise all rounds, in every province, the attention of political workers is being more and more drawn to the approaching formation of reformed councils, and the work of educating and guiding the new electorates is a subject of consideration among them. Let us therefore not be still fighting a dead issue, as to which adjective is most suitable to be applied to the Act. It is not wisdom at this stage, to be quarrelling over the transient point of dispute in what words to describe the Act. It is there as a hard fact and no amount of praise or condemnation can alter its character or increase the power it confers on the people. Let us rather-or those among us who want to participate in elections either as candidates, or voters or as workers to lay down specific programs and policies to be worked out by the people’s representatives in the new councils and commence the work of educating the electorate in light of these. Let us not unwisely waste our energies in fighting between ourselves as to what the Act is or not. Let us rather utilize our energies in fighting with Government to see what the rules are going to be. We have been neglecting this important work and will have reason to repent our negligence. As I have said above Mussalmans may not be able to take part in the Council elections, and all that I have said above has no reference to the Moslem community. Let me say by the way that the Khilafat question has assumed national significance; we shall just have to define our policy as nationalists, should the Muslims decide to withdraw from the Reformed Councils. A delicate and difficult task indeed! on the right solution of which I believe the honour of our motherland and nation depends considerably.

 

THE PUNJAB TREGEDY

 

Another All-India question of outstanding importance is the great Punjab Tragedy, of last year. I do not want to go with the familiar history of that period. It is written in letters of blood on the heart of the nation. Nor would it be appropriate to anticipate the conclusions of the official Committee of Inquiry whose report will soon be before the public. But that does not prevent us from coming to this irrefutable conclusion based on the evidence of official witnesses themselves, that the disturbances at Amritsar were the direct results of a deliberate and ca1culated policy of repression by the deportation of popular leaders and that the horrible butchery of the 13th April last the Jallianwalla Bagh will remain the darkest page in the history of the British Rule in India. The terrible inhumanity of the Martial Law period, when it is fully exposed, will be an indelible blot on the British nation, and if properly known to the other nations of the world will ruin the reputation of Great Britain, as a lover of liberty and freedom. India can never forget the spring of last year, and I have not the least doubt that the National Week-6th to 13th April will be universally observed in India, by all sections of the people; and I hope that the sum of 10 Lacs will be over subscribed. We should also appreciate Mahatma Gandhi’s advice that it is the sacrifice of the people who died, which is being memorialized and not the butchery of those who killed. No other advice could have proceeded from one who is an Apostle of Love and an Abhorer and Hate and I feel sure the speakers at the functions during the National week will remember the distinction thus made.

 

THE KHILAFAT QUESTION

 

There can be no doubt of the fact that the situation in India in regard to the Khilafat Question is so serious that it overshadows everything else and I fervently pray all may yet be well. The sincerity of British and Allied statesmen is being put to the test and solemn pledges made by them at a time of crisis await to be fulfilled. I am not hopeful of Britain carrying out its entire promise. The thirst for annexation and exploitation is still a living force in European politics and the policy of grab seems to override all considerations. The reply of the Premier of Great Britain to our Khilafat Deputation is most ominous. It clearly foreshadows peace settlement that falls short of the irreducible Moslem demands. Nothing but Constantinople is evidently to remain with the Sultan-Khalif, and that too under the kindly gaze of the Allied Artillery, if the actual military occupation of the seat of Khilafat is not prolonged indefinitely. Mr. Lyod George had pledged, in January 1918, with all true solemnity befitting the occasion of a public declaration of the A1lied war Aims that. “We are not fighting to deprive Turkey of Constantinople or of the rich and renowned lands of Asia Minor and Thrace which predominantly Turkish in race,” and yet in reply to Mr. Muhammad Ali’s statement, he is reported to have said that in Thrace the Mussalman population was in a considerable minority and in Symrna the majority of the population was non-Turkish. Are facts to be twisted to suit policy? Are broken pledges to be followed by perversions of facts? Is British statesmanship all bankrupt? The sky is dark and the Muslim World is in greater unrest than .it has been for centuries. The sky is very dark but whatever be the eventualities of the situation, I hope Muslims will ever remember the assistance given by the Hindus in making the Khilafat movement a strong All-India Movement. To all the well-wishers of the country the co-operation of Hindus with Muslims in the Khilafat question will give nothing but the sincerest pleasure. It is the sympathy at the time of one’s grief that is valued most, and I know that the hand of fellowship and company extended by them in the hour of sorrow has quickened the hearts of Muslims to its innermost. As the question has assumed a national importance, I trust every step would be by joint decision.

 

THE COMMISSONER’S POWERS

 

Having touched these All-India matters of the vital importance to the nation, I would wish to come at once to a consideration of the leading questions of Provincial interest and there can be not two opinion that the one question, which must engage our attention, before all others, is that of the position and powers of the Commissioner-in-Sind, under the Reform Act. In para 214 of the Montague-Chelmsford report, the distinguished authors, after stating some reasons why one man’s themselves thus: – “To our minds, however there is an overriding reason of greater importance than any of these. The retention of the administration of a province in the hands of a single man preclude the possibility of giving it a responsible character.” In view of this very clear emphatic statement, our complaint is that in matters, whether in transferred or reserved departments of governmental activity in which the Powers of a Governor in Council or Governor, Ministers have already been delegated to the Commissioner-in-Sind, the Minister and the improved Executive and the improved Executive Council cannot effectively determine the course .of administrative action in Sind, so long as the Commissioner enjoyed those delegated powers; and to the extent to which final disposal of matters, which in other divisions the Ministers alone can dispose of, remain with the Commissioner-in-Sind, responsible government will be non-existent many powers of direction and control over local self-governing bodies are conferred on the present Governor-in-Council. Under the Delegation Act (Commissioner-in Sind’s Act. V of 1868) a large number of these powers have been delegated to the Commissioner-in-Sind. With the introduction of the Reform Act the Powers .of the Governor-in-Council, in this behalf, will ipso facto devolve on the responsible Minister in charge of the Local Self Government, and the electorate obtains, through their, representatives, the power of controlling the administration of that department. But if the Commissioner-in-Sind continues the enjoyment of his present delegated powers in respect of local self-governing bodies, the Minister in charge of the portfolio cannot respond to the pressure of the electorate of the Council, so far as Sind is concerned, since he has not final voice in the department so long as the delegation holds good. This only means that Sind does not get any material benefit from the Reforms Act, so far at least as the Transferred Subjects are concerned. In regard to Reserved Subjects also, it will be denied much of the advantages of an improved Executive Council with larger Indian representation in it. If Sind is to receive the full benefit of the new Reforms there is no alternative left to the Government but to take up at once the question of placing the Commissioner-in-Sind, in the same position, as the Commissioners of other divisions of the Presidency. Public opinion of all shades is dead against the present exceptional position of the Commissioner-in-Sind and ever since the question of India Reforms was taken up by the political leaders of the country, this local reforms has been the subject of consideration in the public, press and at the political conferences of the Province. The people Hindus and Muslims are not convinced that the local autocracy must end and I feel sure that they will neither get nor give peace until this is done. The antiquated reasons on which the exceptional treatment of Sind was based, have no longer any application unless it be that Sind has seen no progress during the 77 years of British rule, and earlier the Government of Bombay revises the present system of administration the better it will be for both the people and the Government.

 

REPRESSION IN SIND

 

I do not base the above on any particular incidents of Sind Administration and my reference to two of them should not be taken as arguments or illustration in support of our claim. But they are of such great importance from other points and bear so vitally on the relations between the people and the Government that I feel I must make a pointed reference to them.

Brother Delegates, you all know of the aberration of mind which the unfortunate of Sind official underwent, during April last. They appeared to have been obsessed with the happenings in Punjab and losing their balance completely they launched on a policy of repression in a province than which none other wore a more peaceful appearance. They started with indiscriminate house-searches at Karachi, of men above all suspicion of conspiring against Government in any fashion and thought it wisdom to prosecute Mr. Durgadas, B. Advani and Mr. H. D. Mariwalla for a small leaflet alleged to have been seditious, which should not have, in any case, upset the peace of mind of any sober mind. But it unfortunately did and undue and severe sentences were passed against both of them. In Hyderabad incidents were even worse. Six respectable political workers of the town, including a man of the position of the Honorable Mr. G. M. Bhurgri were made the victims of a conspiracy by the officials. A false “first report” was trumped up against them, whose truth the Government themselves had to deny, in the Bombay Council. Five of them were arrested and let on heavy sureties and personal recognizance, but the concocted plot was exposed and the Local officials had to beat a retreat with such farce as they could command. In the meantime another trial far sedition was launched at Hyderabad and this time the popular Editor of “the Hindvasi” Mr. Jethmal Parsaram became their victim. Mr. Jethmal fared no better than his Karachi friends, but thanks to His Majesty’s proclamation, and our friends were released, after a month’s excellent mental and physical training, and are again back in our midst for the country, each according to his lights.

 

SIND OFFICIALS AND KHILAFAT

 

Another illustration of Rowdyism in Sind was the mean attempt of some officials. I am ashamed to say Mussalman officials at least they profess to be so-to use their official position and influence to set on foot and maintain an anti-Khilafat agitation in Sind. Under the belief that illiterate mass of Sind Muslims, already living In great dread of officialdom, offered the best material far a propaganda which country to the beliefs and feelings of practically the entire Moslem community of India, two Mussalman officials, occupying a position of great trust and influence stooped to any and every means to make Mussalmans declare false views and propagate false beliefs. This artificial agitation against the Khilafat was carried on with a high handedness, boldness and impunity which greatly compromised the position of the Commissioner-in-Sind and the Bombay Government, and when open allegations of the methods employed to coerce Moslem opinion were made in the press, the Sind administration chose to remain quiet far a long time and the two officials went on managing the stage show for months, the public came naturally to believe that the Government wanted this agitation and the officials were mere agents. I am glad to say that the Government was ultimately made to realize the grave inadvisability and inexpediency of this belief gathering more strength or acquiring any plausible basis, by its continued silence and H. E. the Governor of Bombay had to warn the officials not to take any part in the movement. While we are thankful that the Government saw the wisdom of a public disavowal and condemnation of the officials, we must reiterate here our demand for a full and independent inquiry into the allegations of coercion employed by those officials and their underlings. Does Government expect that all who have been victims of this coercion and those who have suffered for their courageous stand for what they regard as truth must pocket the insults, the threats and worse because Government has a tender regard for the prestige of an official who has abused his powers. Is this a wise or statesmanlike attitude to take up in such a matter? The Larkana Khilafat Conference put their case for an enquiry before the Government of Bombay, in the form of a memorial and appointed a deputation to wait upon His Excellency the Governor. Not only was the deputation denied a personal interview, but the enquiry itself was refused. One cannot appreciate the logic of the Government position. If the allegations of the public so openly and persistently made are false, government will have proved, beyond dispute, the correctness of their present position viz that they do not think there is ground for any complaint of coercion and Government will have a strong and effective argument for future use, if public made unreasonable demands for inquiry on any other matters. If however the allegations are proved to be correct, government will only have given an opportunity to punish the guilty for an offence actually proved, and to punish the guilty official or non official is one of the functions of the government, and we shall have deserved the thanks of government for helping it to discharge its functions aright. I hope that Sir George Lloyd yet see the reasonableness of our request and concede it at an early date.

 

THE 19TH MARCH

His Excellency Sir George Lloyd, in speaking of the warning he had administered to the government subordinates on account of their taking part in the anti Khilafat movement spoke of it as a “religious controversy,” and now the government circularizes the Khilafat movement to be a political one, and we have probably therefore the spectacle of a number of District Magistrates in Sind, making as much use of the Bombay District Police Act as they possibly could, in gagging the Muslims. The Khilafat movement, as it has repeatedly been urged is essentially a religious movement, and therefore any interference with it is calculated to cause, as experience shows, the greatest possible resentment. Indians are a peaceful people. They want to live and let others live; and therefore in the case of such a people unnecessary provocation is at once justifiable. In Karachi section 42 of the Police Act was promulgated in the Municipal and cantonment areas, while in Hyderabad, Sukkur and some other places notices under it were served on individuals. Not satisfied with the extremely elastic and all embracing wording of the section, the District Magistrate of Hyderabad went out of his way and beyond the scope of the section in notifying that the “declaration of any class of persons” as “Kaffirs” or “outcastes” or similar expressions are within the scope of the order. . . .”. It is well known that in the Holy Quran the word “Kaffir” occurs pretty often, and suppose a man read a portion having that word, will section 42 of the Police Act, as understood by the magistrate make him liable to a prosecution? If it does it is a clear interference with the religious liberty of the people. “Outcastes” again do not form a class by themselves. They are at the most as has always been the case, a few individuals. Therefore giving them the position and dignity of a “a class” of people is an absurd attempt to prevent people from adjusting their social relations with these individuals, who have, by their behavior dropped out of the community. It is therefore clearly outside the province of a magistrate to take upon himself the supervision of the social matters of the community. Here in Sukkur, we have read in the papers in what manner our much respected Chairman of the Reception Committee Mr. Virumal Begraj has been served with “summons” by a Police subordinate. Such unnecessary and often times vexatious exhibitions of the official powers do not serve any useful purpose, but they go a long way in creating estrangement between the officials and the people, and the sooner Sind officialdom shakes off its old traditions of displaying its strength, on unnecessary occasions, the better it would be for all concerned.

 

HINDU MUSLIM UNITY

 

Brother delegates! Inspite of the whole atmosphere being surcharged with deep anxiety and the sky being overcast with dark clouds, there is a welcome silver lining. The on rush of a feeling of oneness among the Hindus and Moslems of India, at this time of grave crises, has deepened the foundations of the Hindu Moslem Unity, and this partnership, in distress, will, I hope, one day blossom in partnership in happiness, when our goal is achieved. The unity between the two communities is not a new thing. It is as old as the coming of Islam into India. The religion and the everyday conduct of Moslems can permit of no barrier to separate them from their neighbors. The Hindus and moreover if it be remembered that most of the Indian Mussalmans are of the same origin as the Hindus, there can be nothing that can really be an obstacle in the Hindu-Muslim entente. In the past, as History amply proves, Hindus and Muslims have been the best of best neighbors, sincere friends, and faithful comrades and a little, on both the sides, would strengthen the solidarity between the two communities and mould them into one, great nation. It cannot be denied that petty jealousies, over petty objects, and backward state of modern education, among Muslims, had contributed a good deal, to great in recent times, a feeling of distrust among the educated sections of the two communities. Happily the masses, to very great extent remained unaffected by the feelings of the educated strata and with a little effort at sincerity towards one another Hindu-Muslim unity has come to have a remarkable revival. I am certain that the spread of education, among Muslims, will prepare them to take their share of the national obligations more readily than they have done in the past. I already see that one of the greatest results of the present Hindu-Muslim entente is the spirit of nationalism that is taking a firm root in the Muslim mind and as time goes on Muslims will be found to be working for the good of the country not less enthusiastically and strenuously than the Hindus. Muslims cannot afford to neglect the interest of the Indian Nation, just as Hindus should not remain indifferent to the comparative backwardness of the Muslims. Each needs the other, and each must exert to co-operate with the other. I trust that steps would be taken to bring home to the masses the message of Hindu-Muslim unity, and I have every hope that the unpleasant criticism we sometimes hear, in the Civil Courts, about the high rate of interest charged in the mofussil, will have ere long, ceased to exist.

I find from the public press that the Hindus of Sind have not been given their due share of the seats, available for the Hindus of the whole Presidency, on the new provincial Legislative Council. Between these two sections of the same community, the distribution of the representation on the reformed councils has not been fair and just. The voting strength of Sind Hindus entitles them to four seats, whereas they have been given only two. The fact that Government and the National Congress and Muslim League have recognized the claim of a minority to receive favorable treatment further strengthens the claim of the Sind Hindus, and I think that the Mussalmans of Sind as Sindhis, ought to extend their whole-hearted support to Sind Hindus, in obtaining from the Bombay Hindus, two additional seats to make up their fair share of representation. I understand that the Hindus have placed their case before the Reform Commissioner appointed for Bombay province, but the claim has not yet been conceded to. I hope that the claim will be placed and strongly pressed before higher authorities and that it will receive the cordial support of the Mussalmans of Sind.

 

JOINT RECONCILATION BOARDS

 

Since a long time the suggestion of forming joint Reconciliation Boards, to adjust civil and communal disputes, without the intervention of Courts, has been, before the public; and it is a great pity that we, in Sind, have all along slept over it. Private arbitration would not only save time and money, but would considerably diminish the number of such cases and would give a healthy tone for the life of the people. It seems to me that the Joint Boards should be created not only to settle disputes between Hindus and Muslims, but also between Hindus and Hindus and between Muslims and Muslims themselves. The time is now ripe for giving a practical shape to the proposal and so far as I can see the public is really to respond Social relations between the two communities, particularly in large towns also stand in need of reconsideration and I would urge the leaders to devise means for their reconstruction in view of the growing harmony and the present day demands of the Society and Nation.

 

SWADESHI

Necessity has successfully goaded our people, in Sind, to prefer the Khathas to the costly blankets and as a substitute for the foreign flannel and woolen cloth prepared in the Deset has been made use of in a large quantity. The demand for woolen materials prepared in the Deset far exceeds the supply, but I hear, on reliable authority, that a little financial assistance to the weavers would bring to Sind larger stock, than has hitherto come. It is not only the woolen materials that we can get locally so cheaply, but decent cotton cloth for shirting and other purposes would easily become procurable and is obtainable even now, though its quantity may not be sufficient. The necessity for cheaper and more durable cloth is very great and urgent. Once the Swadeshi material, howsoever coarse it may be, is on the market, there remains not the least necessity for canvassing for it. All that is needed is capital, and I venture to hope that our leading men in the Province, Peers and Zamindars and Capitalists will take steps to advance some money to weavers, who are now abandoning their ancestral profession to enable them to restart their work. It would be advantageous to have a system of exhibitions of the country made cloth at the fairs, so numerous in Sind. Every village or a group of villages should have enough of hand looms to meet the demands and already Swedshism in cloth is so much in prominence in Sind that it only requires putting our shoulder to the wheel. We mercantile class in the commercial centres is quite absorbed in foreign trade and speculation thereby acting as agents of the exploiters. We have been certainly great sinners to our motherland and children of the soil past, present and the future. Time has come when we should make amends and devote suffice attention to country made articles and provide them in the market: I see a wave of enthusiasm all round in this respect and people are eager to patronize even with some sacrifice. I fervently beg and appeal to my fellow businessmen to open eyes and the bright possibilities before them and invest their capital for the great good of Bharat Land.

 

RASAI COMMITTEE

 

Nearly two years have passed away, and we do not know anything about the results of the labors of the Rasai Committee. We have seen it in the past and we see it till today that whenever a Committee is appointed by Government to investigate any Sind grievance, the publication of the report of it takes a number of years. The evils of Rasai Lapo and Cheer are there, and it is the duty of the Government to take immediate steps to issue their orders without further delay.

I least expect improvement in these evil systems, whatsoever be the recommendations of the Committee or the orders of the Government. In my opinion landholders, who are victims of these extortions are they to blame and they prepare themselves to be men. I call upon the Zamindars, most of whom profess the same faith as I, to join hands in the working of national regeneration. In the Quran we find a passage conveying deep meaning in which God has said that, no change will come into the lot of any Nation unless it takes pains to do so. You possess heads and hearts to realize and understand famine, poverty, pestilence, all sorts of evils, disease, and high mortality are order of the day in our Beautiful Country. O’do knows that you have lost much of your vitality, by subjection, rivalry amongst yourselves and lethargy and your case is evidently hopeless. In India if any class has suffered most it is yours and those under you.

The material/data/information can be provided on request

 

 

حاجي عبدالله هارون جي تقرير

(سنڏ جي سياسي تاريخ ۾ “سنڌ پراونشل ڪانفرنس” کي وڏي اهميت حاصل آهي، بلاشبه اسان جي ڌرتيءَ تي “جديد سياست”جو آغاز “سنڌ سڀا” جي قيام ۽ ڪارڪردگيءَ سان ئي ٿيو، ليڪن عوام جي جيڪا سياسي تربيت پراونشل ڪانفرنس ڪئي، ان کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿو سگهجي.

هن ڪانفرنس جو آغاز 1894ع ۾ ٿيو، جڏهن “بمبئي پراونشل ڪانفرنس” جو نائون ساليانو اجلاس ڪراچيءَ ۾ ٿيو، جنهن جي صدارت اين جي چندر ورڪر ڪئي، اهو سنڌ ۾ “بمبئي پراونشل ڪانفرنس” جو آخري اجلاس هو، ان کان پوءِ سنڌ واسين کي پنهنجي صوبائي تشخص جو احساس ٿيو ۽ هنن ذهني طور تي پاڻ کي بمبئي کان الڳ ڪري پنهنجي مسئلن کي پنهنجي حالتن جي روشنيءَ ۾ پرکڻ شروع ڪيو ته “سنڌ پراونشنل ڪانفرنسون” ٿيڻ لڳيون، انهيءَ سلسلي جي پهرين ڪانفرنس 1908ع ۾ سکر ۾ ۽ آخري ڪانفرنس به 1920ع ۾ سکر حاجي عبدالله هارون جي صدارت ۾ ٿي.

سنڌ پراونشل ڪانفرنسن جو دور، باقي هندستان وانگر هندو مسلمانن جي گڏيل سياست جو دور هو، اڃا مذهب ڪٽر پڻي، سياسي تنگ نظريءَ جي هوا ڪا نه گهلي هئي، هندو، سک، پارسي ۽ مسلمان هڪ هنڌ ويهي گڏيل قومي مسئلن تي غور و فڪر ۽ ويچار ڪندا هئا، نفرتن ۽ ڪدورتن جي حڪمراني گهڻو پوءِ شروع ٿي.

سنڌ پراونشل ڪانفرنس جي جملي ڪانفرنس مان پاڻ آخري ڪانفرنس ۾ ڪيل تقرير جي هن ڪتاب لاءِ چونڊ ڪئي اٿئون، ان لاءِ اها تقرير اهڙي ماحول ۾ اهڙين حالتن جو پڙاڏو آهي، جڏهن سنڌ جي سياست رنگ بدلائڻ شروع ڪيو، پاڻ کي انهي موڙ جي نشاندهي ڪرائڻي هئي، هونءَ نه ته سنڌ پراونشنل ڪانفرنس ۾ ڪيل سموريون تقريرون مختصر يا مڪمل صورت ۾ پاڻ وٽ موجود آهن، جن کي خود الڳ ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي سگهجي ٿو.

هيٺ اوهان جي خدمت ۾ جيڪا تقرير ڏئي رهيا آهيون، اها حاجي عبدالله هارون جي سياسي ڏات جي هڪ جهلڪ آهي، حاجي عبدالله هارون سنڌ جي انهن چند چوٽيءَ جي سياستدانن مان هڪ هئو جنهن جي سياسي بصيرت ۽ ڪارڪردگيءَ ۽ سنڌ ۽ هند جي سياست تي وڏا اثر وڌا، سر حاجي عبدالله هارون جي اها تقرير انهي سياسي پس منظر جي ڪک مان جنم ورتو، جنهن اڳتي هلي حاڪم ۽ محڪوم کي ٻن فريقن ۾ تقسيم ڪري ڇڏيو، اڻ ڳڻيون تحريڪون هليون، هل ۽ هنگاما ٿيا ۽ جابر حڪمران کي هٿين خالي عوام ڏينهن جا تارا ڏيکاري ڇڏيا، بهرحال اها تقرير پنهنجي مٿي پس منظر ۽ پيش منظر تي پاڻ روشني وجهي ٿي.)

 

ڊيليگيٽ ڀائرو، ڀينرو ۽ معزز حاضرين.

سنڌ پراونشل ڪانفرنس جي ستين ساليانه جلسه جي سڀاپتي ٿيڻ لاءِ مون کي حڪم ڪري جا منهنجي عزت افزائي توهان ڪرڻ فرمائي، تنهن لاءِ آءُ توهان جو نهايت شڪر گذار آهيان، آءُ صاف عرض ڪندس ته مون ڪا به اهڙي خدمت ڪانه ڪئي آهي جو توهان صاحبن تي ايتري قدر مون تي مهرباني ٿئي ۽ جيئن ته مون کي معلوم ٿيو آهي ته اهڙي عهدي لاءِ مون ۾ ضروري لياقت نه آهي تنهن ڪري منهنجي اها خواهش هئي ته هن جلسه جي صدارت لاءِ توهين ڪو ٻيو بهتر ماڻهو منتخب ڪريو ها، پر جنهن صورت ۾ اوهان جو حڪم مون ڏي آيو تنهن صورت ۾ ان جي بجا آوري ڪري آءُ اوهان جي خدمت ۾ اچي حاضر آهيان ۽ مون کي پوري اميد آهي ته جيڪي ڳالهيون ۽ خيال غور ڪرڻ لاءِ اسان جي روبرو پيش ٿيڻ وارا آهن تن تي بحث مباحثه هلڻ ۾ اوهين مون کي مدد ڏيڻ فرمائيندا.

اسان جي مدعا

جڏهن اسين مادر وطن جي گذشته شان ۽ شوڪت کي ڏسون ٿا ۽ سندس ترقي جي چوٽي ڏي نظر ڪريون ٿا ته جو درجو مادر وطن ان وقت حاصل ڪيو هو جڏهن سندس چوڌاري ساري دنيا اونداهي ۽ جهالت ۾ غرق هئي تڏهن اسان جي دلين ۾ اهو خيال پڪو ۽ يقيني پيدا ٿئي ٿو ته اسان جو آئينده مستقبل نهايت خوشگوار ٿيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ٿي نٿو سگهي، بشرطيڪ ملڪ جي شيوا ڪرڻ لاءِ اسان ۾ طاقت آهي، جيتوڻيڪ اسان کي اها پڪ آهي ته اسان جي ملڪ جي آئينده حالت تمام اميدن ڀري آهي، ان جو بنياد اسان تي آهي ۽ نه پارليمينٽ جي قاعدن تي ان جو مدار آهي، اسان جي ديس جي محبت تي ۽ اسان جي قربانين تي، ڇاڪاڻ ته اها ڳالهه صاف آهي ته اسان جي ڪوششن ئي پارليمينٽ جي قاعدن کي جهڙي طرح گذريل واقعن ۾ پئي ٺاهيو آهي اهڙي طرح آئينده به انهن کي پيون جوڙينديون، ڪا به قوم جنهن مان اندروني ڪوشش نه اٿي آهي سا ڪڏهن به ترقي نه ڪري سگهي ٿي، تنهن ڪري اها خوشي ڀري ڳالهه اهي ته اسان جا ملڪي ڀائر هر روز زياده تعداد ۾ ٻاهر نڪرندا پيا اچن ۽ جنهن عظيم مدعا لاءِ انڊين نيسنل ڪانگريس ايترو وقت پئي ڌنيو آهي تنهن لاءِ ڪمر ٻڌي ڪم ڪرڻ واسطي تيار ٿيا آهن، انهي معزز مجلس جي نالي وٺڻ سان اسان جا خيال داد ڀائي نورجي، الن آڪٽيوين، هيوم جارج بول، انند موهن بوس، سرهينري ڪٽن، گوپال ڪرشنا گوڪلي، محمد طيبجي، فيروز شاهه مهتا، جي بي فاني روحن ڏي نهايت شڪر گذاري سان ڇڪجو وڃن، جو انهن اٽڪل هڪ پيڙهي کان به اڳ نهايت دور انديشي سان اسان لاءِ پلئٽ فارم تيار ڪيو ته اسين انهي تي بيهي متحده هندستان جو قومي نشان کڙو ڪيون، انهي پلئٽ فارم جي پيڙهه اڳئين کان به وڌيڪ مضبوط پائي تي بيٺل آهي، ڇاڪاڻ ته عوام الناس جي همدردي ۽ مدد ڪري ان ۾ تمام ڪشادگي پئدا ٿي آهي، ڪانگريس جون پاڙون ۽ شاخون هينئر ملڪ جي چوطرف پکڙجي ويون آهن، سواراج ۽ خود حڪومت جو پيغام عام خلق جي ڪنن تائين پهچايو ويو آهي ۽ ماڻهن ۾ ايتري راڄنيتي سجاڳي ٿي آهي جو نه فقط اهي شخص جن ڪم شروع ڪيو سي عجب ۾ پئجي ويا آهن پر اسان جي مدعائن جي جلدي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان ۾ تمام وڏي اميد پيدا ٿي آهي، اسان جي گهر اها آهي ته اسان کي حڪومت اهڙي ملي جا حڪومت پنهنجي ماڻهن جي هجي، پنهنجي ماڻهن جي فائدي لاءِ پنهنجي ماڻهن سان مدد سان، ۽ اهڙي حڪومت کي ڪيترائي نالا ڏنل آهن، جهڙوڪ سواراج يا خود داري، يا خود حڪومت يا سيلف گورنمينٽ، رسپا سيبل گورنمينٽ يا ذميدار حڪومت جن سڀني جي معنيٰ هڪڙي ئي آهي، پنهنجي آرزوئن جي انتها حاصل ڪرڻ لاءِ اسان ملڪ جي فرزندن کي گهرجي ته پاڻ ۾ اتفاق کي بند ڪريون ۽ انهي لاءِ جيڪڏهن ڪجهه ٿوري گهڻي قرباني به اسان کي ڪرڻي پوي ته اها اسان کي ڪرڻ گهرجي ۽ اسان کي ايڪو ڪري منهن ڏيڻ گهرجي.

منهنجو مذهب جنهن صورت ۾ مون کي جمهوريت سيکاري ٿو تڏهن منهنجي صلاح اوهان لاءِ فقط هي ٿي سگهي ٿي ته نهايت زور سان ڪم ڌوڪيندا هلو، جيستائين اسين پنهنجي مطلبن کي پهچون، مادر هند جنهن گذشته وقت ۾ اهڙو بي مثال جلوو ڏيکاريو سا اڃان به اهڙو بلڪ وڌيڪ شاندار زمانو حاصل ڪندي جو دنيا جي سڀني قومن جي مهندار ٿي بيهندي، هندستان جي مستقبل جو نظارو آءُ ڏسان ٿو ته اسان جو ملڪ دنيا جي زبردست جمهوريت اختيار ڪري پنهنجي اعليٰ تهذيب ۽ روحانيت سان مغرب ۽ مشرق جي قومن جي زندگي ۽ خيالن کي ترتيب ڏيندو، اهو دور ڪيترو دور ٿئي يا ويجهو ٿئي سو هندستان جي هن پيڙهي ۽ ايندڙ پيڙهي جي جوانن جي هٿ وس آهي ۽ مون کي اميد آهي ته ڌڻي کان دعا گهران ٿو ته جوان مسلم ۽ جوان هندو هڪ ٻئي سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي پنهنجي عظيم الشان ڪم کي پورو ڪندا.

سڌارا

اها ڳالهه البت گهٻرائڻ جهڙي آهي ته جڏهن اسين آئينده جي دل خوش ڪن خوابن کان هٽي موجوده وقت جي سچي پچي حالت تي ويچار ڪريون ٿا ته صاف طرح معلوم ٿئي ٿو ته آئينده جي ترقي لاءِ اسان ڪيتري قدر نه ڇوٽو پير ڀريو آهي، انهي وڏي مقصد جي حاصل ڪرڻ لاءِ پهرين قسط سڌارن قاعده جي صورت ۾ اسان کي ڏنل آهي، جو گذريل ڊسمبر جي مهيني ۾ قاعدن جي ڪتاب تي چاڙهيو ويو آهي، ٻه ورهيه ٿيا ته انهي قاعده جو خاڪو مانٽيگوچياسفورڊ جي رپورٽ ۾ تجويز ٿيو هو ۽ اگرچه انهيءَ کان اسان کي وزنائتو ۽ قدري مضبوط ڍانچو مليو آهي ۽ ان ۾ ڪٿي ڪٿي هڪ ٻه هاڻي کان ڪجهه وزنائتا ٽڪرا به ڳنڍيل آهن تڏهن به گهڻو ڪري سواءِ ڪنهن گهڻي ڦير گهير جي قائم رکيو ويو آهي، هاڻي بي انداز رولن ۽ ريگيوليشن جي مدد سان ان ۾ گوشت ۽ خون پيدا ڪيو ويندو، انهن ٻن سالن ۾ انهي مسوده تي گهڻون بحث مباحثه ۽ نقطه چيني ٿي آهي ۽ آءُ نٿو ڀانيان ته هاڻي انهي مان وڌيڪ پتو ۽ ڦولهاءُ مان ڪو سود ملڻو آهي ته بنياد ۾ ڇا تجويز هئي يا گڏيل پارليمينٽري ڪميٽي ڪيتري قدر ۽ ڪهڙا سڌارا ڪيا ۽ نه انهيءَ قاعدي جي خوبي معلوم ٿي سگهندي، جيستائين اهو مرده جسم رولن جي تازگي سان چرڻ ڦرڻ جهيڙو ٿئي، مگر اها ڳالهه به بلڪل پڌري پئي آهي ته ديس جون ضرورتون ۽ ماڻهن جون گهرجون مناسب طور انهي ائڪٽ مان بلڪل پوريون نٿيون ٿين، امرتسر ڪانگريس جي بلندي تان ٽن قسمن جا مختلف فرقا ظاهر ٿيا، هڪڙي جي مهندار مسز بيسنٽ صاحبه هئي ۽ هن گهڻي احسانمندي سان سڌارن ائڪٽ جي آجيان ڪئي ۽ چيو اهو اڳتي جي لاءِ معمول پيش خيمه آهي، ٻيا صاحب جي لوڪمانيه تلڪ ۽ مسٽر داس جا پيرو آهن تنهن جو چوڻ هو ته اهو قاعدو جڏو، بيڪار ۽ مايوس ڪندڙ آهي، وري مهاتما گانڌي جي گروهه اها راءِ ڏني ته اگرچ ائڪٽ ڪار آمد ۽ تسلي وارو نه آهي، تڏهن به اهو هڪڙي وک اڳتي آهي ۽ ان کي گڏجي سڏجي عمل ۾ آڻجي، جيڪي به نمائنده امرتسر ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيا، تن مان مشڪل سان ڪنهن به پهرين تجويز کي ٽيڪو ڏنو ۽ پوين ٻن راين بابت فيصلي جي نوبت ڪا نه پهتي، ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهين جي وچ ۾ اڳتي هلي هڪڙو سمجهوتو کڙو ٿيو، ڪانگريس اهو وچيون رستو ورتو. آءُ پاڻ به انهيءَ خيال جي پٺڀرائي مناسب سمجهان ٿو، ڪانگريس آخر وڃي اختيار ڪيو ۽ هاڻي انهي مان ڪو سود ڪونهي ته پاڻ هاڻي دماغ سوزي ڪريون ته ٽنهي فريقن مان ڪهڙو حق تي هو، سڌارا پاس ٿي چڪا آهن پوءِ جهڙا آهن چڱا، بڇڙا يا مندا اسان جي هٿ وس نه آهي ته انهن ۾ هاڻي ڪو واڌارو ڪريون ۽ اسان جي لاءِ ٻه رستا کليل آهن يا ته انهن موجب ڪم هلايون يا وري انهن کي ڌڪو ڏئي ڇڏيون ڪنهن به اهل الراءِ ديس ڀڳت ۽ ڪهڙي به راڄنيتي بلند خيال واري بزرگ اهڙي راءِ نه ڏني آهي ته سڌارن کي پاڻي ۾ لوڙهي ڇڏجي ۽ سڀني سمجهدار صاحبن جو اهو متفق ويچار آهي ته سڌارن کي آزمائجي ۽ انهن مان جيترو ٿي سگهي گهڻي کان گهڻو فائدو وٺجي پر ان جي اها معنيٰ به نه هئڻ گهرجي ته اسان جو جيڪو آخرين مقصد اهي تنهنجي لاءِ ڌنئڻ چڏي ڏيون، خلافت جي مسئلي جي مونجهاري ڪري آءُ نه چئي سگهندس ته نئين ڪائونسلن ۾ مسلمان ڪيتري قدر بهرو وٺندا ۽ ان کان سواءِ چوطرف سڀ ڪنهن پرڳڻي ۾ راڄنيتي لوڪن جو سڌريل ڪائونسلن جي نظام تي گهرو ڌيان پوندو ٿو وڃي ۽ هو فڪر ڪري رهيا آهن ته تون چونڊ ڪندڙ طبقن کي ڪهڙي طرح واقف ڪري انهن جي رهنمائي ڪجي تنهن ڪري اسان کي هاڻي مناسب آهي ته انهي مڙدي کي کوٽڻ ڇڏي ڏيون ته سڌارن کي ڪهڙي لقب سان ياد ڪجي ۽ اها ڏاهپ نه آهي ته هن موقعي تي لفظي جهڳڙن ۾ پئون ته هن ائڪٽ کي ڇا سڏجي، ڇو ته جهڙو ڪي تهڙو اهو ظاهر موجود آهي ۽ ڪا به گلا يا ساراهه ان جي صورت کي ڦيرائي يا جيڪي اختيار ديسي ماڻهن کي سونپيا ويا آهن تن ۾ زيادتي ڪري سگهي، بهتر ٿيندو ته اسين يا اسان مان جيڪي چونڊ ۾ به حيثيت اميدوار ووٽر يا ڪم ڪندڙ شريڪ ٿيڻ چاهن تن کي لازم آهي ته خاص دستور العمل تيار ڪري وٺن ته ماڻهن جي نائبن کي انهي ڪائونسل ۾ ڪم ڪري ڪهڙي نتيجي تي پهچڻون آهي ۽ انهيءَ نقطه نگاهه سان چونڊ ڪندڙن ۾ پنهنجي ڪوشش شروع ڪن ۽ پنهنجي طاقت بيوقوفي سان ائڪٽ جي بالائي نالن وڃائڻ بدران اسان کي اها روش مناسب آهي ته هاڻي ڪهڙا رول ٿا تيار ٿين ۽ انهيءَ لاءِ گورنمينٽ سان مقابلي ۾ اچون ۽ اسان انهيءَ ضروري مسئلي کي وساري ڇڏڻو آهي ۽ انهيءَ غفلت جو اسان کي ضرور خمياڙو ڀوڳڻون پوندو.

مون هن کان اڳ هڪ اشارو ڪيو آهي ته مسلمان ڪائونسل جي چونڊ ۾ شايد حصو نه وٺن تنهن ڪري مٿيون ذڪر مسلمان فرقي سان لاڳو نه آهي، مگر مون کي چوندو ته خلافت جي مسئلي هڪڙي قومي سوال جي صورت ۾ ورتي آهي، تنهن ڪري هاڻي ئي قوميت جي لحاظ سان اسان کي ظاهر ڪرڻو پوندو ته جيڪڏهن مسلمان سڌريل ڪائونسل کان الڳ رهيا ته پوءِ اسان جو ڪهڙو طريقو ٿيندو، يقيناً اهو تمام نازڪ ۽ پيچيده سوال آهي ۽ منهنجي دانست ۾ ڀارت ماتا جي ۽ قوم جي عزت انهيءَ جي نبيري تي گهڻو مختصر رهندي.

پنجاب جي مصيبت

ٻيو وڏو مسئلو اسان جي اڳيان پنجاب جي گذريل سال وارو مصيبت جو قصو آهي، منهنجو مطلب نه آهي ته انهن معلوم ٿيلن واقعن تي وڌيڪ مباحثو ڪريان جي قوم جي دل تي خوني حرفن سان اڪريل آهن ۽ نه اسان کي اها اڳڪٿي ڪرڻي آهي ته سرڪاري ٺاهيل ڪميٽي جو ڪهڙو فيصلو ظاهر ٿيندو جنهن جي رپورٽ عنقريب پيش ٿيڻ واري آهي پر اها ڳالهه ته پڪي طرح ثابت ٿي چڪي آهي ۽ سرڪاري گواهن جي ئي شهادت تي مبني آهي ته امرتسر جا واقعات هٿرادو دٻاءُ ۽ زبردستي جي طريقي سان پيدا ٿيا ۽ جنهن جي ڪري قوم جي هر دل عزيز بزرگن کي شهر نيڪالي ڏني وئي ۽ جليانوالا باغ جو دهشت ناڪ ڪوس انگريزي راڄ جي صفحه تاريخ تي هڪڙو ڪارو نشان بطور يادگار هوندو ۽ مارشل لا جي زماني واري دردناڪ حيوانيت جڏهن سموري نڪري ظاهر ٿيندي تڏهن انگريزي قوم لاءِ اهو شرمناڪ داغ رهندو ۽ جڏهن اهو داستان دنيا جي ٻين قومن اڳيان پوري تفصيل سان پيش ٿيندو ته پوءِ برطانيا عظميٰ جي نيڪنامي جا آزادي جي حمايت لاءِ آهي سا مٽيءَ ۾ ملي ويندي، ڀارت ديس گذريل سال جي موسم بهار ڪڏهن به وساري نه سگهندو ۽ مون کي اميد آهي ته 6 کان 13 اپريل جو قومي هفتو عام طرح سڀ ماڻهو ملهائيندا آهن ۽ مون کي آشا آهي ته جليانوالا باغ جي يادگار لاءِ ڏهن لکن کان زياده چندو گڏ ٿيندو ۽ اسان کي مهاتما گانڌي جو فرسودو ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته شهيدن جي قرباني جي يادگار قائم ڪرڻ جو ارادو آهي ۽ نه ظالمن جي خونريزي جو. هڪڙو اهڙو انسان جو پريم جو ديوتا ۽ ڪرڌ ڌڪاريندڙ آهي سو ان کان سواءِ ڪا به ٻي صلاح نٿو ڏئي سگهي ۽ مون کي ڀروسو آهي ته قومي هفته جي مجلسن جا تقرير ڪندڙ انهيءَ تفاوت کي خيال ۾ رکندا.

خلافت جو سوال

انهي ۾ ته ڪو شڪ نه رهيو آهي ته خلافت جو سوال ڪري هندستان جي حالت اهڙي خطرناڪ ٿي رهي آهي جو ٻين سڀني سوالن کي ميٽي ڇڏيو اٿس، منهنجي دل سان دعا آهي ته اڃان به حالت رو به درستي ٿين، هينئر برطانيه ۽ اتحادي مدبرن جي ايمانداري جو امتحان ٿي رهيو آهي ۽ جي مضبوط واعدا هن پنهنجي مصيبت جي وقت ڪيا آهن، انهن جي پوري ڪرڻ جو وقت اچي ويو آهي، پر مون کي اهڙي اميد نه ٿي ٿئي ته برطانيه پنهنجا سمورا انجام پاڙيندي ڇو ته ملڪ گيري ۽ پراون ملڪن کي چوپڻ ۽ نچوڙڻ جي خواهش يورپ جي پاليٽڪس جو وڏو ڀاڱو آهي، سو ڀي تمام تاريڪ نتائج رکي ٿو ۽ ان مان صاف طرح ظاهر ٿئي ٿو ته مسلمانن جي جيڪا گهٽ ۾ گهٽ گهر آهي صلحه جا شرط انهيءَ کان به ڪريل ٿيندا ۽ ڏسجي ٿو رڳو قسطنطنيه سلطان ۽ خليفي وٽ ۽ اهو به اتحادين جي توبن جي رحم هيٺ رهندو ۽ سلطان جو اهڙو قبضو به هينئر نه بلڪه تڏهن جڏهن جيڪڏهن خلافت جي صدر مقام جنگي جو قبضو جيڪو اتحادين ڪيو آهي سو ڪنهن غير محدود وقت تائين بحال نه رهندو.

مسٽر لائڊ جارج جنوري 1918ع ۾ اتحادين جي لڙائي جا مقصد بيان ڪندي (جي انهيءَ وقت جي لحاظ ۽ مصلحت جي ڪري مناسب هئا) ظاهر ڪيو هو ته اسين انهيءَ لاءِ وڙهي رهيا آهيون ته ترڪي کي قسطنطنيه کان محروم ڪريون يا ايشيائي مائنر ۽ ٿريس جون نامور ۽ زرخيز زمين کان خارج ڪريون جتي ترڪي قوم جو گهڻو انداز آهي اهڙي واعدي هوندي به مسٽر محمد علي جي ياداشت جي جواب ۾ هن ائين چيو آهي ته ٿريس ۾ مسلمانن جي آدمشماري گهڻو گهٽ آهي ۽ سمرنا ۾ غير ترڪي ماڻهو گهنو انداز ۾ آهن ڇا ائين آهي؟ ته مصلحت جي وقت ڪري حقيقتن کي موڙيون سوڙيو وڃي ۽ سچ کي ڪوڙ ڪري واعدا پورا نه ڪيا وڃن ۽ ڇا انگريزن جي دانائي جو ڏيوالو نڪتو آهي ڇا؟ آسمان تي اونداهه اچي وئي آهي ۽ دنيا اسلام اهڙي سخت بي آرامي ۾ گهيرجي وئي آهي جا سؤ ورهين کان ڪڏهن به هن نه ڏٺي هئي، يقيناً چو طرف تاريڪي آهي، حالتون ڪهڙيون به ٿين مگر آءُ اها پڪ رکان ٿو ته هندو ڀائرن جي مدد سان مسلمان هميشه ياد رکندا جو هنن خلافت جي مسئلي کي سڄي هندستان جو گڏيل سوال ڪري ڇڏيو آهي، ديس جا سڀئي گهڻ گهرا خلافت جي مسئلي ۾ هندو ۽ مسلمانن جي ايڪي کي ڏسي خوش آهن ۽ هرڪو شخص مصيبت جي وقت ۾ همدردي جو گهڻو قدر ڪري ٿو، مون کي خبر آهي ته انهن مسلمانن جي تڪليف جي وقت ۾ جيڪو دوستي ۽ محبت جو هٿ ڊگهو ڪيو آهي تنهن مسلمانن جي دلين تي گهرو اثر پيدا ڪيو آهي، جنهن صورت ۾ انهي سوال هڪڙو قومي انداز ورتو آهي، اهڙي حالت ۾ مان اميد ٿو ڪريان ته آئنده به سڀ ڪو قدم باهمي اتفاق سان کنيو ويندو.

ڪمشنر جون اختياريون

هندستان جي متفقه مسئلن تي نگاهه ڪرڻ کانپوءِ جي قوم جي لاءِ نهايت ضروري آهن، منهنجي مرضي آهي ته آءُ هڪدم انهي وڏي سوال تي اچان جو صوبه جي فائدي لاءِ سڀ کان ضروري آهي ۽ انهيءَ سوال جي لاءِ ٻه رايا نٿا ٿي سگهن ته اهو هڪڙو مسئلو جنهن تي ٻين ڳالهين کان اڳ ۾ توجهه ڏيون سو آهي ريفارم (سڌاري) ائڪٽ هيٺ ڪمشنر جون اختياريون، مانٽيگو چيلمسفورڊ جي رپورٽ جي فقره نمبر 214 ۾ نامور منصف اهي دليل ڏيندي ته سڀني صوبن ۾ هڪڙي مانهوءَ جي حڪومت ڇو بند ٿيڻ کپي، پنهنجي راءَ هن طرح لکن ٿا ته “اسان جي خيال ۾ هن کان وڏو خيال جوڳو ۽ زبردست دليل اهو آهي ته هڪڙي صوبه جي انتظام هڪڙي ئي ماڻهوءَ جي هٿ وس ڇڏجي ته انهيءَ مان اها ڳالهه ناممڪن ٿيندي ته ڪو هن کي ذميوار ٺهرائي سگهبو”

انهيءَ صفا ۽ زبردست بيان هوندي اسان جي پڪار آهي ته انهن ڳالهين ۾ جي سرڪار جي تبديل ڪيل يا قبضي ۾ رکيل محڪمن سان تعلق رکن ٿيون، جن ۾ گورنر ان ڪائونسل جا اختيارات يا گورنر ۽ وزيرن جا اختيارات اڳي ڪمشنر سنڌ کي سونپيا ويا آهن تن ۾ وزيرن ۽ سڌريل ايگزيڪيوٽو ڪائونسل جي سنڌ جي لاءِ خبرداري سان انتظامي واڳ جهلي نه سگهندي، جيستائين ڪمشنر جي هٿ ۾ ان کي ميونسپل اختياريون موجود آهن ۽ هن کي مسئلن جي آخرين نبيري ڪرڻ جو ايترو اختيار رهندو جو ٻين حصن ۾ رڳو وزير کي مليل رهندو، اهڙي حالت ۾ ذميدار حڪومت جو وجود سنڌ ۾ اڻ لڀ هوندو. مثال لاءِ ڊسٽرڪٽ ميونسپل ائڪٽ هيٺ گهڻا اختيارات مڪاني خود حڪومتن جي انتظامي ۽ حڪمي ڳالهين تي هاڻوڪي گورنر ان ڪونسل کي سپرد ٿيل آهن، اختيارات جي قاعده يعني ڪمشنر سنڌ جي ائڪٽ نمبر 5 سن 1868ع موجب اهڙن اختيارن جو وڏو حصو ڪمشنر سنڌ کي سونپيل آهي، سڌاري جي قاعدي جي بهالي سان گورنر ان ڪونسل جا اهي اختيار حقيقت ڪري مڪاني حڪومتن جي وزيرن جي ذمي وڃي ٿيندا ۽ چونڊ ڪندڙن کي پنهنجي نائبن جي وسيلي اهو وس رهندو ته انهيءَ محڪمي جي انتظام جي جاچ رکي سگهن.

پر جيڪڏهن سنڌ جو ڪمشنر مڪاني حڪومتن جي متعلق هاڻوڪيون ميونسپل اختياريون هلائيندو رهيو ته پوءِ جيستائين ان جي هٿ ۾ اهڙيون اختياريون آهن جيتري قدر سنڌ جو تعلق آهي ذميوار وزير چونڊ ڪندڙن يا ڪائونسل وٽ فلاحي نه ٿي سگهندو ڇو ته محڪمي ۾ هن جو آخري آواز نه آهي، انهيءَ جي معنيٰ اها آهي ته جيتريقدر تبديل ڪيل ڳالهين جو تعلق آهي سڌارن مان سنڌ کي ڪو معقول فائدو ڪو نه مليو، باقي قبضي ۾ رکيل معاملات جي متعلق به سڌريل انتظامي ڪائونسلن مان (جن ۾ هندستاني حصو زياده ٿيندو) جيڪو فائدو حاصل ٿيڻو آهي ان مان سنڌ کي ڪو گهڻو بهرو ملي سگهندو.

جيڪڏهن سنڌ کي سڌارن جو ڪو فائدو ملڻو آهي ته سرڪار کي انهي کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ميسر نه ٿي سگهندو ته هڪدم اهو سوال هٿ ۾ وٺي ته سنڌ جي ڪمشنر کي انهي درجي تي آڻجي جنهن درجي تي پريزيڊنسي جي ٻين پرڳڻن جا ڪمشنر آهن، عام رايو مختلف خيالات جي ماڻهن جو ڪمشنر سنڌ جي انهيءَ نياري درجي جي سخت برخلاف آهي ۽ جنهن وقت کان وٺي هندوستان جي سڌارن جو سوال، ملڪ جي راڄنيتي بزرگن هٿ ۾ کنيو آهي تنهن وقت کان وٺي صوبي جي اخبارن ۽ سياسي مجلسن ۾ انهي مڪاني سڌاري تي گهڻو ويچار ۽ ڳڻ ڳوت ڪئي وئي اهي، هندن ۽ مسلمانن کي هاڻي انهي ڳالهه جو پڪو وشواس آهي ته انهي مڪاني جبري حڪومت جو خاتمون ٿئي ۽ مون کي پڪ آهي ته جيستائين اهو مقصد حاصل ٿئي تيستائين اهي پٺتي نه هٽندا.

جيڪڏهن اها ڳالهه قبول ڪئي وڃي ته انگريزن جي 77 ورهين جي راڄ سنڌ ۾ ڪو سڌارو نه ڪيو آهي ته ٺهيو، نه ته اهي پراڻا دليل جن تي سنڌ جي طرز حڪومت جي بناءَ تي ڪيل آهي تن جو هاڻي ڪو اثر ڪونهي ۽ سرڪار توڙي رعيت جي لاءِ اها ڳالهه بهتر ٿيندي ته بمبئي سرڪار جلد کان جلد هاڻوڪي انتظام جي درستي ڪري.

سنڌ ۾ زبردستي

مٿيون عنوان سنڌ جي خاص انتظامي خامي تي قائم ٿيل نه آهي ۽ جيڪي ٻه مثال آءُ ڏيان ٿو انهن مان سمجهڻ نه گهرجي ته آءُ پنهنجي دعويٰ کي وزن دار ڪريان ٿو، پر ٻين ڳالهين جي نسبت آهي اهڙا ضروري آهن ۽ سرڪار ۽ ماڻهن جي تعلقات سان اهڙا مضبوطي سان لاڳاپو رکندڙ آهن جو منهنجي خواهش آهي ته انهن لاءِ مان بلڪل صاف گوئي ڪم آڻيان.

ڊيلي گيٽ ڀائرو! اوهان سڀني کي چڱي طرح معلوم آهي ته بدقسمت سنڌ جي عملدارن جي دل گذريل اپريل ۾ ڪيترو ڌڪو کاڌو، پنجاب جي واقعن هنن جي اکين اڳيان انڌيرو ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي سموري بردباري وڃائي انهن دٻڙدوس جي پاليسي هڪڙي اهڙي صوبي ۾ ورتي جنهن جهڙي شانتي ٻئي ڪنهن به صوبي ۾ نه ٿي ڏسڻ ۾ آئي، هنن ڪراچي ۾ اهڙن ماڻهن جي بيجا خانه تلاشي تي ڪمر ٻڌي جي هر طرح سرڪار جي خلاف سازش جي شڪ کان پري هئا ۽ انهن انهي ڳالهه کي سياڻپ سمجهو ته هڪڙي چوپڙي بنسبت جنهن جي لاءِ چوڻ ۾ آيو ته راڄ ڊوهي پيدا ڪندي ۽ جا ڪنهن به داناءُ ماڻهوءَ جو سک ڦٽائڻ جهڙي نه هئي تنهن لاءِ مسٽر درگداس بي آڏواڻي ۽ مسٽر ايڇ ڊي ماريوالا تي مقدمو هلائجي ۽ ڪم نصيبي ڪري انهيءَ چوپڙيءَ سندن آرام ۾ خلل وڌو ۽ انهن ٻنهين کي بيجا ۽ سخت سزا ڏني وئي.

حيدرآباد ۾ ته حالت ان کان به بدتر رهي، شره جا ٻه معزز سياسي ڪارندا جن ۾ آنريبل مسٽر غلام محمد ڀرڳڙي جهڙو بزرگ به هو، سي عملدارن جي شرارت جا شڪار ٿيا ۽ هڪڙي جڙتو ابتدائي رپورٽ انهن جي بر خلاف ڦهلائي وئي، جنهن جي سچائي بابت سرڪار خود بمبئي ڪونسل ۾ انڪار ڪيو هو، انهن مان پنجن ڄڻن کي گرفتار ڪيو وي ۽ ڳرين ضمانتن تي ۽ ذاتي مچلڪن تي انهن کي آزاد ڪيو ويو، پر اهو ٺاهيل منصوبو جلد پڌرو ٿي پيو ۽ جيتري قدر هنن کان پڄي سگهيو عجيب کيڏ سان هنن موٽ کاڌي، انهي وچ ۾ هڪڙو ٻيو راڄ ڊوهي مقدمو حيدرآباد ۾ کڙو ڪيو ويو ۽ انهي موقعي تي هندواسي اخبار جو هر دلعزيز ايڊيٽر مسٽر ڄيٺمل پرسرام هنن جي پنجي ۾ اچي ويو، مسٽر ڄيٺمل جي قسمت پنهنجي ڪراچيءَ جي دوستن کان ڪا وڌيڪ چڱي نه ٿي، پر شڪر آهي جو هن مئجسٽي جي پڌرنامي جي ڪري اسان جا سڀئي دوست ٿورن مهينن جي شاندار روحاني ۽ جسماني رياضت جو وقت ڪاٽڻ کان پوءِ آزاد ڪيا ويا ۽ هاڻي هو اسان وٽ آهن ۽ پنهنجي پنهنجي سمجهه موجب ديش جي شيوا ڪري رهيا آهن.

سنڌ جا عملدار ۽ خلافت

سنڌ ۾ اوڊ وائري جو ٻيو مثال ڪن عملدارن جي ناپاڪ ڪوشش هئي (مون کي ايئن چوندي شرم ٿو ٿئي ته هو مسلمان عملدار هئا ۽ گهٽ ۾ گهٽ هو پاڻ مسلمان چورائن ٿا) جن پنهنجو درجو ۽ اثر سنڌ ۾ خلاف جي برخلاف ايجنٽيشن جي شروع ڪرڻ ۽ قائم رکڻ ۾ ڪم آندو، هنن ائين ڄاتو ته سنڌ جا عام اڻ پڙهيل مسلمان جيڪي عملدارن جي خوف ۾ اڳئي مرده ٿيا پيا آهن انهن ۾ اهڙي اشاعت ڪرڻ لاءِ ميدان کليل آهي جا سڄي اسلامي هندستان جي اعتقادات ۽ خيالات کان ابتڙ هئي.

ٻه مسلمان عملدار جن جو درجو اعتماد ۽ اثر وارو هو سي لهي هيٺ آيا ۽ انهي لاءِ سڀئي ناجائز طريقا ڪم آندائون ته مسلمان فاسد رايا ۽ برا اعتقاد ظاهر ڪن ۽ پکيئڙن، اها هٿرادو ايجيٽيشن خلافت جي برخلاف زبردستيءَ، جرئت ۽ بي خوفي سان قائم رکي وئي جنهن سان سنڌ جي ڪمشنر ۽ بمبئي گورنمينٽ جي درجي تي انهي ڳالهه ۾ راضي هجڻ بابت گهڻو شبهو پيدا ٿيو ۽ جڏهن اخبارن ۾ مسلمانن جي راين کي دٻائڻ جي متعلق کليل الزام رکيا ويا تڏهن سنڌ جي حڪومت گهڻي وقت لاءِ ماٺ ڪرڻ پسند ڪيو ۽ انهن ٻن عملدارن مهينن جا مهينا انهي ناٽڪ کي برقرار رکيو ۽ ماڻهو قدرتي طرح يقين ڪرڻ لڳا ته گورنمينٽ جي خود خواهش هئي ته اهڙو ايجيٽيشن ٿئي ۽ اهي عملدار رڳو ڪارندا هئا پر آخرڪار سرڪار تي انهي ڳالهه ذهن نشين ڪئي وئي ته ان جي خاموش رهڻ جي ڪري اهڙي عام يقين جو زور وٺڻ ۽ ان جي لاءِ معقول سبب پيدا ٿيڻ نامناسب ۽ مصلحت جي خلاف آهي ۽ هزايڪسلنسي گورنر بمبئي انهن عملدارن کي فهمائش ڪئي ته انهي تحريڪ ۾ حصو نه وٺن، سرڪار جي شڪرگذاري ڪندي هن نيٺ ڏاهپ ڪري کلي طرح انهي تحريڪ کان پنهنجو جدا هجڻ ثابت ڪيو ۽ انهن عملدارن جي هلت تي ملامت ڪئي اسين اها تقاضا وري ٿا ڪريون ته انهن عملدارن ۽ سندن چيلن جي زبردستي جي الزامات جي متعلق هڪڙي پوري ۽ آزاد تحقيقات ڪري.

ڇا سرڪار جو اهو خيال آهي؟ جيڪي انهيءَ زبردستي جو شڪار ٿيا آهن ۽ جن پنهنجي ثابت قدم رهڻ لاءِ سچ جي خاطر تڪليف سٺي آهي سي اهي ڌمڪيون بي عزتيون ۽ بدترين برتاءُ سهي ماٺ ڪري ويهي رهن ڇاڪاڻ ته سرڪار هڪڙي عملدار جي (جنهن پنهنجي اختيارن جو غير واجبي طرح استعمال ڪيو) آبرو بچائڻ لاءِ آرزو مند آهي ڇا اهڙين ڳالهين ۾ اها هلت دانشمندي ۽ مدبرائي جي آهي؟ لارڪاڻي خلافت ڪانفرنس هزايڪسلنسي گورنر بمبئي جي اڳيان اهو معاملو هڪڙي عرضداشت جي صورت ۾ تحقيقات لاءِ پيش ڪيو ۽ هڪڙو وفد تيار ڪيو ته انهي ڳالهه لاءِ صاحب موصوف سان ملاقات ڪري مگر نه رڳو وفد سان ملڻ کان انڪار ڪيو ويو بلڪ خود تحقيقات ڪرڻ کان به رُکو جواب مليو. ڪو به ماڻهو جا رکيل الزامات جي بلڪل صاف سبب سان آهن سي غلط آهن ته ڪنهن به وڌيڪ تڪرار کانسواءِ سرڪار جو اهو چوڻ صحيح معلوم ٿيندو ته ڪنهن به زبردستي جي پڪار بابت ڪو سبب موجود نه آهي ۽ پوءِ جيڪڏهن ماڻهن آئينده اهڙيون ناواجبي ڳالهيون تحقيقات لاءِ پيش ڪيون ته پوءِ سرڪار اهو وجهه ڏيندي ته ملزمن کي ثابت ٿيل ڏوهن جي عيوض جوڳي سزا ملي، اسين سرڪار جا شڪر گذار ٿينداسين ته عملدار يا غير عملدار جو فرق ڪڍي پنهنجو هڪڙو صحيح فرض ادا ڪري ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته سرلائڊ جارج اسان جي عرضداشت کي مناسب هجڻ تي عور ڪندو ۽ جلد هن کي قبول فرمائيندو.

19 مارچ 1920ع

هز ايڪسلنسي سر لائڊ جارج سرڪاري نوڪرن تي جيڪا خلاف جي برخلاف تحريڪ ڪرڻ جي متعلق تنبيهه ڪئي هئي ان ۾ چيو هو ته اهو “مذهبي بحث” آهي پر هاڻي گورنمينٽ سرڪيولر ڪڍيو آهي ته خلاف جي تحريڪ سياسي آهي ۽ غالباً انهيءَ ڪري ئي اسين اهو نظارو ڏسون ٿا ته سنڌ ۾ ڪيترن ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽن کي جيتري قدر ٿي سگهيو آهي اوتري قدر مسلمانن جي زبان بند ڪرائڻ لاءِ بمبئي پوليس ايڪٽ کي ڪم آندو آهي، جيئن وقت بوقت ظاهر ڪيو ويو آهي، خلافت جي تحريڪ هڪ خاص مذهبي معاملو آهي ۽ انهي ڪري جهڙي طرح آزمودو آهي ان ۾ ڪا به دست اندازي سخت ممڪن مقابلو پيدا ڪرڻ جو باعث ٿيندي، هندستان جا رهاڪو امن پسند آهن ۽ انهن جي خواهش آهي ته پاڻ به ٻين سان گڏ زندهه رهن تنهن ڪري اهڙن ماڻهن جي لاءِ نامناسب اشتعال بلڪل اجايو آهي.

ڪراچي جي ميونسپل ڇانوڻي جي حد ۾ پوليس ائڪٽ جو قلم 42 پڌرو ڪيو ويو ۽ وري حيدرآباد سکر ۽ ٻين جاين تي ماڻهن تي نوٽيس تعميل ڪيا ويا، ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ حيدرآباد انهي قلم جي وسيع ۽ تمام گنجائش وارن لفظن تي به بس نه ڪئي ۽ انهي قلم جي حدود کان ٻاهر نڪري اها ڳالهه مشتهر ڪئي ته ڪنهن به ماڻهوءَ کي ڪافر چوڻ يا جماعت کان خارج چوڻ يا اهڙا ٻيا جملا سندس حڪم هيٺ اچن ٿا، اها ڳالهه ظاهر آهي ته قرآن شريف ۾ لفظ “ڪافر” اڪثر اچي ٿو ۽ فرض ڪريو ته ڪنهن ماڻهوءَ اهڙو ٽڪرو پڙهيو جنهن ۾ اهو لفظ هجي ته پوءِ ڇا پوليس ائڪٽ جو قلم 42 جيئن ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ سمجهيو آهي هن کي مقدمه جي لاءِ جوابدار ٺهرائيندو؟ جيڪڏهن ائين آهي ته اها ماڻهن جي مذهبي آزاديءَ ۾ صاف دست اندازي نه چئبي؟

“جماعت کان خارج” دراصل ڪو جدا فرقو ڪونهي ۽ جهڙي طرح هميشه دستور رهيو آهي اهڙا ڪي ٿورا ماڻهو لڀندا اهڙي صورت ۾ انهن کي فرقي جو درجو ۽ خطاب ڏئي ماڻهن کي اهڙن شخصن سان (جي پنهنجي هلت جي ڪري جماعت کان نڪري ويا آهن) پنهنجي خانگي تعلقات ۽ لاڳاپن جي نبيري ڪرڻ جي منع ڪرڻ هڪڙي بيهودي ڪوشش آهي، تنهن ڪري صفا طرح اها ڳالهه هڪڙي مئجسٽريٽ جي اختيار کان ٻاهر آهي ته جماعت جي خانگي معاملات تي نظرداري ڪري.

اسان کي اخبارن مان معلوم ٿيو آهي ته خود هتي سکر ۾ ڪهڙي طرح پوليس جي هڪڙي نوڪر اسان جي معزز چيئرمين رسپشن ڪميٽي تي سمن تعميل ڪيو، اهڙا غير ضروري ۽ اڪثر رنج ڏيڻ وارا اختيار هلائڻ جا نظارا سود مند ثابت نه ٿا ٿين، اٽلندو انهن مان عملدارن ۽ ماڻهن جي وچ ۾ جدائي جي وڏي کاهي پيدا ٿيو پوي ۽ اها ڳالهه سڀني جي لاءِ فائدي واري آهي ته سنڌ جو عملداري طبقو غير ضروري موقعن تي پنهنجي طاقت جي نمائش ڪرڻ جي پراڻي عادت کان باز اچي.

هندو مسلم اتحاد

ڊيليگيٽ ڀائرو! اگرچه هوا جو رخ گهڙيءَ پريشاني سان ڀريل آهي ۽ آسمان تي اونداهي ڇانيل آهي تڏهن به ان ۾ مبارڪ روشنيءَ جو شعاع ڏسڻ ۾ اچي ٿو، ايڪائي جي خيال جي جذبي هندستان جي هندو مسلمانن جي اتفاق جي پايي کي هن سخت مصيبت جي وقت گهڻو ڪيو آهي ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته هڪڙي ڏينهن جڏهن اسين پنهنجي اميدن کي رسنداسين رنج جي وقت ۾ اسان جي انهيءَ شرڪت مان راحت جي شرڪت جو نتيجو نڪرندو، ٻنهي قومن ۾ اتفاق ڪا نئين ڳالهه ڪانهي، بلڪ هندوستان ۾ اسلام جي اچڻ کان وٺي هلي ٿي اچي، ڌرم ۽ مسلمانن جي روزانه هلت اجازت نٿي ڏئي ته هنن ۽ سندن هندو پڙوسن جي وچ ۾ ڪا جدائي پيدا ڪرڻ واري ديوار هجي ۽ جڏهن اسين اها ڳالهه به ياد ڪريون ٿا ته هندستاني مسلمانن جو وڏو تعداد هندن جي ساڳئي نسل جو آهي، تڏهن هندو مسلمانن جي اتفاق ۾ درحقيقت ڪا به مشڪلات نٿي رهي سگهي.

تاريخ اها ڳالهه صفا ثابت ڪري ٿي ته گذريل زماني ۾ هندو ۽ مسلمان بهترين پاڙيسري ۽ سچا دوست ۽ ايماندار رفيق ٿي رهيا آهن ۽ ٻنهي طرفن کان ٿوري ڪوشش انهن جي ٻڌي کي گهڻو مضبوط ڪندي ۽ انهن کي هڪڙي شاندار قوم جي سانچي ۾ پلٽي ڇڏيندي.

انهيءَ ڳالهه جو انڪار ڪرڻ اجايو آهي ته ٻنهي فرقن جي تعليم يافته طبقي ۾ ٿوري وقت کان هڪڙو بي اعتباري جو خيال پيدا ٿيل آهي، ان جي پيدا ڪرڻ ۾ ڪين جهڙين ڳالهين تي نامناسب حسد ۽ مسلمانن ۾ هاڻوڪي تعليم جي گهٽتائي وڏو حصو ورتو آهي، خوشقسمتي آهي ته پڙهيل طبقي جي انهن خيالن جي هوا عام ماڻهن کي نه لڳي آهي ۽ سچائي ۽ ٿوري ڪوشش سان هندو مسلمانن جي اتفاق هڪڙي خوشنما زندگي اختيار ڪئي آهي، مون کي ڀروسو آهي ته مسلمان تعليم جي اشاعت سان قومي جوابدارن ۾ اڳئين کان وڌيڪ آزادگين سان حصو وٺندا، هندو مسلمانن جي هاڻوڪي اتحاد ۾ مون کي اها وڏي خوبي ڏسڻ ۾ اچي ٿي ته قوميت جي جوش مسلمانن جي دلين تي مضبوط پيڙهي ٻڌي آهي ۽ جيئن وقت گذرندو تيئن مسلمان ائين ڏسڻ ۾ ايندا ته هو جو ديس جي ڀلي لاءِ هندن کان ڪنهن به طرح چاهه ۽ اتساهه ۾ گهٽ نه آهن.

مسلمان ائين نٿا ڪري سگهن ته هندستاني قوميت جي فائدن کي وساري ڇڏن ۽ اهڙي طرح هندن کي به انهيءَ ڳالهه کان بي پرواهه نه ٿيڻ گهرجي ته مسلمان نسبتاً پٺتي پيل آهن، ٻنهي کي هڪ ٻئي جي ضرورت آهي ۽ هر هڪ کي ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته محبت جا هٿ ڊگها ڪن ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته عام ماڻهن کي هندو مسلمانن جي ايڪي جو پيغام ذهن نشين ڪيو ويندو ۽ منهنجي خواهش آهي ته هاڻي جو اسين ديواني عدالتن ۾ ٻهراڙيءَ جي ڳرن وياجن جن جون پڪارون ٻڌون ٿا سي جلد بند ٿين، مون کي اخبارن مان معلوم ٿيو آهي ته صوبي جي قانوني ڪونسل ۾ سنڌ جي هندن کي پريزيڊنسي لاءِ موجود جاين منجهان پورو حصو نه مليو آهي ۽ سڌريل ڪائونسل ۾ انهيءَ هڪڙي جماعت جي ٻن حصن جي نيابت جي تقسيم موافق ۽ نياءُ واري نه آهي، سنڌ جا هندو چونڊ ڪندڙن جي تعداد جي لحاظ ڪري چئن جاين جا حقدار آهن پر هنن کي فقط ٻه جايون مليون آهن، سرڪار، نيشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ انهيءَ ڳالهه کي قبول ڪيو آهي ته گهٽ تعداد وارين قومن سان رعايت ڪئي وڃي، انهيءَ حقيقت مان به سنڌ جي هندن جي دعويٰ کي ٽيڪو اچي ٿو ۽ آءُ خيال ڪريان ٿو ته سنڌ جا مسلمان سنڌي هجڻ جي حيثيت سان انهيءَ ڳالهه ۾ سنڌ جي هندن جي ڪشاده دليءَ سان پٺڀرائي ڪندا ته بمبئي پريزيڊنسي جي هندن کان نيابت جون ٻه وڌيڪ جايون هٿ ڪن جنهن جا هو حقدار آهن، مون کي معلوم ٿئي ٿو ته هندو ڀائرن پنهنجي دعويٰ بمبئي صوبي جي سڌارن جي لاءِ مقرر ڪيل ڪمشنر وٽ پيش ڪئي آهي، پر اڃان تائين اها درخواست قبول نه ٿي آهي، آءُ اميد ٿو ڪريان ته اها دعويٰ اعليٰ اختياريءَ وارن وٽ پيش ڪئي ويندي ۽ ان تي زور ڏنو ويندو ۽ سنڌ جا مسلمان انهيءَ لاءِ پنهنجي دلي امداد ڏيندا.

صلح ڪرائڻ لاءِ گڏيل جماعت

گهڻي وقت کان وٺي اها تجويز در پيش آهي ته اهڙيون گڏيل مجلسون ٺاهجن، جي ڪورٽن جي دست اندازي کان سواءِ ديواني ۽ ڀائيچاري جا تڪرار نبيرين، افسوس آهي ته سنڌ ۾ اسان انهيءَ ڳالهه کي وساري ڇڏيو آهي، خانگي فيصلن سان نه رڳو وقت ۽ پئسي جو بچاءُ ٿيندو، بلڪ مقدمن جو انداز به گهٽ ٿيندو. جنهن جي ڪري ماڻهن جي حالت بهتر ٿيندي، منهنجو خيال آهي ته اهڙيون مجلسون نه فقط انهيءَ لاءِ هجن ته هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ جهڳڙن جو فيصلو ڪن پر هندن جا هندن سان ۽ مسلمانن جا مسلمانن سان پاڻ ۾ به جيڪي تڪرار ٿين تن کي نبيرين، هي وقت انهيءَ ڳالهه لاءِ گهڻو مناسب آهي ته اسين انهيءَ تجويز کي عملي صورت ۾ آڻيون ۽ مون کي پڪ آهي ته اسان جا ماڻهو انهيءَ تجويز کي مرحبا ڪرڻ لاءِ تيار آهن، خانگي لاڳاپا ٻنهي فرقن جي وچ ۾ خصوصاً وڏن شهرن ۾ غور ڪرڻ جي قابل آهن ۽ آءُ پنهنجي بزرگن کي درخواست ڪريان ٿو ته اهڙن تعلقات کي وڌائڻ لاءِ ڪي اپاءُ ڳولي ڪڍن جن جي هينئر محبت جي زيادتي، وقت ۽ مصلحت جي ڪري قوم کي ضرورت آهي.

سوديشي

سنڌ ۾ ماڻهن کي ضرورت پوريءَ طرح مجبور ڪيو آهي ته غير ملڪي قيمتي ڪمبلن ۽ پشمي ڪپڙي ۽ فلالين جي بدران کٿا ۽ لوئيون وڏي انداز ۾ ڪم آڻن، جيڪي ٿر جي ملڪ ۾ ٺهن ٿيون، ٿر ۾ جيڪو پشمي سامان ٺهي ٿو تنهنجي انداز کان ان جي ڇڪ زياده آهي ۽ مون کي هڪڙي معتبر ذريعي سان معلوم ٿيو آهي ته ڪورين کي جيڪي ٿوري پيسي جي مدد سان ڏجي ته اهو مال هاڻوڪي کان وڌيڪ انداز ۾ اچي سگهي ٿو، اسين ته رڳو پشمي سامان پنهنجي ملڪ مان سستو حاصل ڪري سگهون ٿا، بلڪه عمدو ڪپڙو پيراهڻن ۽ ٻئي ڪم لاءِ آسانيءَ سان ٺهي سگهي ٿو ۽ اڄ به ميسر آهي اگرچه اُن جو انداز ڪجهه گهٽ آهي.

ڪپڙي جي گهڻي گهرج ۽ ضرورت آهي، ڪپڙو به کهرو ۽ سادو ڪپڙو هڪڙو ڀيرو سستو ۽ مضبوط بازار ۾ اچي سگهي ته پوءِ ان جي نڪاسيءَ لاءِ ڪنهن کي چوڻ جي ضرورت ئي ڪانهي، البته انهي ڳالهه جي گهرج آهي ته سرمايو هجي ۽ مان اُميد ٿو ڪريان ته اسان جي صوبي جا بزرگ پير، زميندار ۽ شاهوڪار ڪورين کي جي پنهنجو ابائي ڌنڌو ڇڏي رهيا آهن، اڳواٽ پئسا ڏيندا ته پنهنجي ڪم کي وري شروع ڪن، سنڌ ۾ ڪيترا ميلا ٿين ٿا ۽ اها ڳالهه بلڪل مفيد ٿيندي ته اتي ديسي ڪپڙي جو نماءُ ڪيو وڃي، سڀ ڪنهن ڳوٺ ۾ يا چند ڳوٺن لاءِ آڏاڻن جو چڱو انداز هجي ته اتاهين جي ضرورت لاءِ ڪافي ٿي سگهن.

سنڌ ۾ ديسي ڪپڙي جي خواهش وڌندي وڃي ٿي ۽ اسان کي گهرجي ته ان جي ترقي لاءِ زوردار ڪوشش ڪريون اسين واپاري ماڻهو وڏن شهرن ۾ غير ملڪ جي واپار ۽ سٽي ۾ گتل آهيون ۽ ائين ڪرڻ ڪري اسين ملڪ کي چوسيندڙن ڌارين ماڻهن جا نائب ٿي ويٺا آهيون ۽ سچ ڪري پڇو ته ڀارت ماتا ۽ ان جي اڳوڻن، هاڻوڪن ۽ آئينده اولاد جا گهڻو ڏوهي آهيون، وقت ڀرجي آيو آهي ته هاڻي اسين انهن خطائن جي تلافي ڪريون ۽ سوديشي ڪم ڏي وڌيڪ رغبت ڪريون ۽ اهڙي مال کي بازار ۾ آڻي وجهون، مون کي انهيءَ ڳالهه متعلق گهڻي گرمجوشي ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ ماڻهو بلڪل تيار آهن ته نقصان سان به ان جي حمايت ڪن ۽ منهنجي دل و جان سان گذارش ۽ وينتي آهي ته منهنجا هم پيشه ڀائر اکيون کوليندا ۽ پوءِ کين معلوم ٿيندو ته اسان جي اڳيان مادر وطن جي واڌاري لاءِ وڏو ۽ ڪشادو ميدان پيو آهي جنهن ۾ اسين پنهنجو پئسو لڳائي سگهون ٿا.

رسائي ڪميٽي

ٻه ورهيه گذري ويا آهن، اسان کي خبر نه آهي ته رسائي ڪميٽي جي محنتن جو ڪهڙو نتيجو نڪتو، اسان کي اڳي به آزمودو آهي ۽ اڄ به اسين ساڳي حالت ڏسون ٿا ته جڏهن ڪڏهن سرڪار سنڌ جي ڪنهن به اهنج جي تحقيقات لاءِ ڪا ڪميٽي مقرر ڪري ٿي ته اُن جي رپورٽ جي پڌري ڪرڻ ۾ ورهيه لڳيون وڃن، رسائي، لاپي ۽ ڇيڙ جون تڪليفون تمام پڌريون آهن ۽ سرڪار تي اها ڳالهه لازم آهي ته انهي بابت پنهنجا احڪام جلد ظاهر ڪري توڙي ڪميٽي ڪهڙي به سفارش ڪئي هجي ۽ گورنمينٽ ڪهڙا به حڪم ڪڍي، تڏهن به انهن ايذائن جي لهڻ جي اميد ڪانهي ۽ منهنجي راءِ آهي ته آبادگار جي انهيءَ پيڙائن جا شڪار آهن سي خود انهيءَ لاءِ جوابدار آهن ۽ جيستائين اهي پاڻ مردانگي اختيار ڪندا تيستائين يقيني طرح اهي ظلم ۽ بي عزتيون ڀوڳيندا رهندا، زميندارن کي جن مان اڪثر منهنجا هم مذهب اهن آءُ پيغام ڏيانٿو ته هو قوم کي سجاڳ ڪرڻ جي ڪم ۾ پنهنجي مدد ڏين، قرآن شريف ۾ هڪڙي آيت آهي سا تمام گهري معنيٰ رکي ٿي جنهن ۾ خدا تعالي فرمايو آهي ته جيستائين ڪا به قوم پنهنجي حالت نه بدليندي آهي تيستائين ان جي حالت نٿي ڦري سگهي. اوهان کي دليون دماغ ڏنل آهن، سمجهو ۽ عبرت وٺو، ڏڪار، مفلسي ۽ وڏا وڏا مرض ۽ سڀ ڪنهن قسم جون بڇڙيون بيماريون ۽ موتن جي زيادتي اسان جي آباد ۽ سرسبز ملڪ ۾ ڏهاڙي جو وهنوار آهي، مون کي خبر آهي ته اوهان پنهنجي گهڻي حشمت، تابعداري ۽ ذاتي مخالفت ۽ غفلت ۾ وڃائي آهي ۽ اوهان جي حالت قريب قريب نااميدي جهڙي آهي، هندستان ۾ جيڪڏهن ڪنهن فرقه وڌيڪ ايذاءُ سٺا آهن ته اهو اوهان جو آهي ۽ اوهان جا ماڻهو آهن، اوهان جي بهتري ۽ ملڪ جي خوشحالي جو رڳو هڪڙو ئي علاج آهي ۽ اهو سواراج آهي، جنهن لاءِ هندستان جي هي قومي مجلس دل و جان سان ورهين کان پاڻ پتوڙي رهي آهي، ڇا اوهين ڪانئرائي، ڊپ ۽ ٻاهرين دٻاءُ جا زنجير ڀڃي ٻاهر نه نڪرندا؟ ۽ ڇا هن قومي مجلس جي پليٽ فارم تي سڀئي گڏجي اسان سان نه بيهندا؟ قومن جي خيالات ۽ خواهشن ۾ هن وڏي لڙائي کان پوءِ انقلاب پيدا ٿيو آهي، دنيا جو گهڙيال پنهنجي پوري وقت تي هلي رهيو آهي ۽ اهو اوهان جي غفلت ۽ جدائي جي ڪري نه پٺتي هٽندو ۽ نه بيهي ويندو، پر منهنجو فرض آهي ته آءُ اوهان کي خبردار ڪريان ته جيڪي پٺتي رهندا آهن تن جو نتيجو بربادي کان سواءِ ٻيو ڪجهه نه ٿيڻو آهي ۽ خدا تعاليٰ کي منهنجي دعا آه ته اهو مالڪ هاڻي به اوهان کي سمجهه ڏئي، اوهان جي گڏجڻ سان اسان جي آواز ۾ وڏي طاقت پيدا ٿيندي ۽ سوراج جي پرڀات گهڻو سويرو ڦٽندي.

ڪرسي نشينن لاءِ ڪميٽي

ڪرسي نشينن لاءِ ڪميٽين بابت اسان کي ٿورو ئي ڪجهه ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ۽ ان جون ڪهڙيون سفارشون هجن مگر انهي ڪرسي جي مسئلي جو صاف ڪرڻ ماڻهن جي ئي هٿ وس آهي. “ڪرسي” ڪا تواريخي اهڃاڻ نه ٿي رکي، انگريزي راڄ سان اها پيدا ٿي آهي، سنڌ ۾ مير صاحبن جي زماني ۾ ڪرسي درٻار جو جز نه هوندي هئي تنهن ڪري اها ڳالهه کل جهڙي آهي ته اها پراڻي يادگار آهي، انگريزي آفيسرن ان کي سنڌ ۾ آندو ۽ اهو انهن جي آرام جو سامان هو، جو هو پنهنجن ملاقاتين جي آڏو پيش ڪندا هئا، هٿرادو رولن گڏجي ڪري انهي ڪرسي کي هاڻوڪي بدصورت شڪل ۾ آندو آهي، جيڪڏهن رولن کي ڇڏي ڏجي ۽ ماڻهن سان رڳو سندن ڀل مانسائي جي لحاظ سان هلت ڪجي ته پوءِ هوند ڪرسي جي سوال ۽ زميندارن کي هن جي حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي ڏاکڙا ۽ خرچ ڪرڻا پون ٿا تن جو خاتمو ٿي پوي.

اها ڳالهه صفا طرح سمجهڻ گهرجي ته پنهنجي عزت کي پاڻ سمجهڻ وارا ماڻهو جن کي پنهنجي ڪمن جي سبب عملدارن وٽ وڃڻو پوي ٿو، سي ڪرسي جي ليسن کي عزت جي سند نٿا سمجهن، پر هو انهي ڪرسي کي ان ڪري ضروري ڄاڻن ٿا ته ڪو به ماڻهو عملدارن جي اڳيان اهڙي طرح بيهڻ پسند نه ٿو ڪري جهڙي طرح هڪڙو قيدي پڃري ۾ بيهندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو هيٺين ڪامورن جي سفارش حاصل ڪرڻ لاءِ سڀ ڪنهن قسم جون زحمتون ۽ حرفتون گوارا ڪيون وڃن ٿيون، انهيءَ مسئلي جي صفائي هن طرح آسان آهي ته هر ڪو ماڻهو ڪرسي ڇڏي ڏئي ته پوءِ ڪرسيءَ جو جهڳڙو ئي نه رهندو، مون کي هڪڙو جملو سرڪار کي به چوڻو آهي، ڪرسيءَ جو سوال ماڻهن ۽ عملدارن جي وچ ۾ جدائي پيدا ڪري رهيو آهي ۽ جيئن وقت گذرندو تيئن سرڪاري ڪرسي جي موجود هجڻ جي ڪري عملدارن جي وچ ۾ ملاقاتون ٿوريون ٿوريون ۽ ورلي ٿينديون ۽ سرڪار کي انهي ڪري پنهنجي رسوخ جي ئي سبب زير دستن کي حڪم ڪرڻ گهرجي ته پنهنجن ڪرسين کي ڪنهن خانگي ڪرسي کان ايترو وڌيڪ مانوارو نه سمجهن.

انڪم ٽيڪس جي قاعدي جو استعمال

سنه 1918ع ۾ انڪم ٽيڪس جو قاعدو درست ڪيو ويو ۽ ان کان اڳ پراڻي دستور موجب عملدار مختلف طريقن سان حاصل ڪيل اطلاعن تي ٽيڪس ٻڌندا هئا ۽ اهو اٽڪل جو ڪم هوندو هو، نئين قاعدي موجب ماڻهن جي ڀري ڏنل (د) فارم جي بنياد ۽ انهي جي حساب جي تپاس ڪرڻ تي ٻڌڻو پوي ٿو، ظاهري طرح ته اهو سڌارو آهي پر عملي صورت ۾ ان کي تمام سختي سان ڪم آندو وڃي ٿو. ماڻهو (د) فارم ڀري ڏين ٿا پر انهي تي ڪو ڀروسو نه ٿو ڪيو وڃي ۽ هنن کي چيو وڃي ٿو ته پنهنجا حساب ڪتاب پيش ڪن ان کان پوءِ پڇ پڇا وارو امتحان شروع ٿئي ٿو، جنهن مان ماڻهن کي گهڻي تڪليف ۽ پريشاني ڀوڳڻي پوي ٿي، هنن کي روزمره، مهينن جا مهينا حاضر ٿيڻ لاءِ ناچ نچايو وڃي ٿو، معزز واپاري ماڻهو پنهنجو قيمتي وقت ضايع ڪري انڪم ٽيڪس آفيس جي اڳينا پيا گهمتاريون ڏيندا آهن ۽ تپاس ڪندرن ڪم درجي ڪامورن جون جٺيون سهندا آهن، انهن جي آرام ۽ ويهڻ لاءِ ڪا جاءِ نه هوندي آهي، روزانه وڏي تعڳداد ۾ انهن کي گهرايو وڃي ٿو ۽ انهي ڳالهه جي ڪا به پرواهه نٿي ڪرڻ ۾ اچي ته انهن جو ڪم هٿ ۾ وٺي سگهبو يا نه، خسيس بهاني ملڻ تي هنن جي حسابن کي رد ڪيو وڃي ٿو ۽ اهڙا ماڻهو تپاس ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيا ٿا وڃن جن کي ديسي ماڻهن جي حساب جي طريقي جي ڪا واقفيت نه هوندي آهي. ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته تپاس ڪندڙ ڪامورا اهڙيون رقمون، جي حقيقت ۾ نفع جون نه آهن، سي نفعن ۾ گڏي گول مول ڪري ڇڏن ٿا ۽ ٻيون خرچ جون رقمون اڻ قبوليت جوڳيون ٺهرائين ٿا، انهي مان انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کي وجهه ملي ٿو ته هو ٽيڪس ڀريندڙ کي دٻائي ته هو راضي نامون ڪري ۽ اها ڳالهه بلڪل نياءُ کان ٻاهر آهي، ڪن حالتن ۾ ٽڪس ڀريندڙن کي ان لاءِ مقدمي هلائڻ جو دڙڪو ڏنو وڃي ٿو ته تپاس ڪندڙ جي راءِ ۾ حساب باقاعده رکيل نه آهي يا ته ڪي شڪي ڏيتيون ليتيون داخل ٿيون آهن ۽ اهڙن دٻائن هيٺ ماڻهن کي راضي نامن لاءِ لاچار ڪيو وڃي ٿو.

ان کانسواءِ تپاس ڪندڙ مختلف خسيس سببن تي حسابن کي رد ڪيو ڇڏين ٿا ۽ چون ٿا ته سڀ کاتا بند ٿيل نه آهن تنهن ڪري حسابن تي ڀروسو نه ٿو ڪيو وڃي ۽ ٻيو وري ساليانو نفع ڪڍن ٿا ۽ اگرچه ٽيڪس ڀريندڙن کي نقصان ئي پيو هجي تڏهن به هن کي مجبور ڪيو وڃي ٿو ته سال جي وڪري تي في سيڪڙي جي حساب سان ٽيڪس ڏئي ۽ انهيءَ صورت ۾ انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر ثابت ٿيل نقصان تي به ويچار نه ٿو ڪري.

اپيلن جي حالت ته انهيءَ کان به وڌيڪ تماشي جهڙي آهي، اپيل ٻڌندڙ شخص انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر جو ويجهو بالادست آهي ۽ انهيءَ ڪري هن جي ئي ڪن تي لڳي ٿو، اپيل پيش ٿيڻ تي انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان راءِ ورتي وڃي ٿي ۽ جيڪڏهن هو چوي ٿو ته اپيل نه ٻڌڻ جڪوڳي آهي ته اها دريافت کانسواءِ رد ڪري ڇڏڻ ۾ اچي ٿي ۽ جيڪڏهن اها قبول به ٿئي ۽ ان جي ٻڌڻ لاءِ ٽيڪس ڀريندڙ يا ان جي وڪيل کي ڪا تاريخ به ڏني وڃي ٿي ته جاچ کان پوءِ وري به انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان صلاح ورتي وڃي ٿي ۽ اڪثر ڪري ان جي ئي راءِ تي فيصلو ٿئي ٿو، ظاهر ۾ ته اپيل ٻڌندڙ اختياري آهي پر سچ ڪري پڇو ته انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر خود اپيل جو فيصلو ڪرڻ وارو آهي، ٻيو وڏو ايذاءُ اهو آهي ته جڏهن تپاس ٿيل حساب تي اعتراض ورتو وڃي ٿو تڏهن ٻڌندڙ عملدار وٽ حساب جي وري جاچ لاءِ ڪو ماڻهو ڪونهي، هو وري به انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان پڇي ٿو ۽ وري حساب جاچڻ لاءِ به ساڳيو تپاس ڪندڙ مقرر ڪيو ٿو وڃي، ڇا اهڙي طريقي ۾ نياءُ جي اميد رکي سگهبي؟

هند سرڪار جو فيصلو آهي ته جڏهن ڪنهن ٽيڪس ڀريندڙ جي حساب ڪتاب جو سوال درپيش هجي تڏهن هن کي اجازت ڏي ته هو پنهنجا حساب غير سرڪاري ڪميشن کان تپاس ڪرائي، انهن حڪمن جي تعميل رڳو ان طرح سان ڪجي ٿي ته انهن کي ٽوڙجي ۽ ڪنهن به حالت ۾ انهن تي عمل نٿو ڪيو وڃي، هند سرڪار جا گهڻا حڪم موجود آهن، جن ۾ ڪليڪٽرن ۽ انڪم ٽيڪس عملدارن کي فرما.ش ڪئي وئي آهي ته هو قاعدي کي همدردي سان ڪم آڻين پر هنن ڪامورن وڏين رقمن جي گڏ ڪرڻ جي شوق ۾ گورنمينٽ جي انهن ارادن کي پئي پاسيرو رکيو آهي، اهڙيءَ طرح وڏي ڪونسل جي آنريبل ميمبرن نئين انڪم ٽيڪس ايڪٽ جي پاس ٿيڻ وقت جيڪي دانهون ۽ پڪارون ڪيون هيون سي هاڻي پوريءَ طرح ثابت ٿيون آهن جڏهن ايڪٽ عملي صورت ۾ آيو آهي انهي ايڪٽ کي بلڪل بي رحمي سان ڪم آندو وڃي ٿو ۽ اپيل جو حق رڳو نالي ڪاڻ آهي.

آخرين التماس

ڊيليگيٽ ڀائرو! ختم ڪرڻ کان اڳ ۾ اسان جي دستور العمل بابت مان ڪي خاص ڳالهيون اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو جي اسان جي ويچار لاءِ موجود آهن ۽ سڀني ديس جي گهڻگهرن کي التماس ٿو ڪريان ته انهن تي پنهنجا ڌيان پوريءَ طرح ڏين، اُهي مختصر هي آهن.

1. مسئلي خلافت جو خاطر خواهه انجام ٿئي

2. سڌارن منجهان ممڪن فائدي حاصل ڪرڻ جون تجويزون

3. هندستان ۽ ان کي سواراج ملڻ لاءِ ڪوشش کي قائم رکڻ

4. جبري قانونن کي رولٽ ايڪٽ سميت رد ڪرائڻ لاءِ هڪڙي مضبوط ۽ باضابطه ايجيٽيشن برقرار رکڻ

5. انهيءَ ڳالهه ۾ ثابت قدم رهڻ ته سرڪار پنجاب جي هچارن کي سزا ڏئي ۽ آئنده لاءِ اهڙن ظلمن کي بند ڪري

6. مڪاني ڳالهين ۾ هندو ۽ مسلمان يڪراءِ تي ڪمشنر سنڌ جا اختيارات محدود ڪرائين

صاحبان! گذريل زماني ۾ مسلمان جي قومي تحريڪ سان جدائي اسان جي ترقي جي آڏو هڪڙي وڏي روڪ ٿي رهي هئي، خوشقسمتي سان وقت موٽ کاڌي آهي، ٻنهي فرقن سمجهيو آهي ته هڪ ٻئي تي ڀروسو ۽ انهن جي عزت ڪريون، پراڻي خيالات جا مسلمان جهڙي طرح اخبارالبشير اٽاوه جو آزمودگار ايڊيٽر خان بهادر بشير الدين صاحب به هاڻي پنهنجي غلطي قبول ڪري رهيو آهي ته مون اجايو ورهن جا ورهين جدائي جا متا ڦيلايا ۽ هاڻي هو انڊين نيسنل ڪانگريس جي دستورالعمل جو پڪو حامي آهي، مسلمان جيڪي پنهنجي ديني تعليم جا سچا پيروي ڪندڙ آهن ته هندستان جي معاملات ۾ انهن جو رڳو هڪڙو ئي مقصد ٿي سگهي ٿو يعني سواراج، تنهنڪري انهن لاءِ اها ڳالهه ناممڪن آهي ته هو هندن جي خواهشن کان الڳ رهن، آءُ هنن کي عرض ڪندس ته هندن سان گڏجي پنهنجي سرسبز ۽ عظيم الشان وطن جي ترقي لاءِ هندو ڀائرن سان گڏجي ڪلهو ڏين.

حضرات! اسان کي جيڪا سڌارن جي هڪڙي ٿورڙي قسط ملي آهي ان جي پريشاني ۾ اسان کي هڪ پل لاءِ به اها ڳالهه وسارڻ نه گهرجي ته اسان جو آخري مقصد ڇا آهي، جڏهن سڄي دنيا ۾ خود اختياري جو دور دوره ٿي رهيو آهي ۽ ملي به رهيو آهي تڏهن اسان جو قدم هلو پوڻ نه گهرجي، آءُ پنهنجن هندو ڀائرن کي عرض ڪندس ته پنهنجي ديس ڀائرن مسلمانن جي حالت جو خاص لحاظ رکن جي پٺتي پيل آهن ۽ سياسي ميدان ۾ نوان آيل آهن، انهن سان جيڪڏهن اوهين رواداري ۽ همدردي ڪندا ته آءُ اوهان کي يقين ڏياريان ٿو ته هو آئنده هميشه لاءِ اوهان سان چنبڙيل رهندا. اسين ٻئي فرقا مذهبي روحانيت رکون ٿا ۽ دنيا ۾ ڪرمن لاءِ پنهنجن پاڻ کي خدا وٽ جوابدار سمجهون ٿا، انهيءَ ڪري اسان جو هڪ ٻئي سان تعلقات جو بنياد سچائي، اخلاص ۽ انصاف جي مضبوط پهاڙي تي ٻڌل رهڻ گهرجي ۽ نه چالبازي ۽ واقعي مصلحت تي جيئن اسان جا نڪته چين چون ٿا، اهي ماڻهو اسان کي پنهنجي اخلاق تي قياس ڪن ٿا، جن جو بنياد ماديت جي انهيءَ اصول تي آهي ته ضرورت کي ڪا به اشرافت آڏو نه ٿي اچي سگهي يا انهي متي تي مبني آهي ته جنهن مقصد کي هو نيڪ سمجهن ٿا، تنهن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪنهن به قسم جو ذليل طريقو ڪم آڻڻ جائز ۽ روا آهي، انهيءَ دغابازيءَ ۽ بي ايماني کان خدا امان ۾ رکي، جا سڀ ڪنهن وقت ۽ سڀني ماڻهن کي گمراهه نه ٿي ڪري سگهي ۽ انهيءَ جي ڪيتي لوڙڻ جو ڏينهن اچڻو آهي.

ڀائرو! منهنجي سمجهه ۾ اهو سوال اجايو آهي ته ڪو ماڻهو هندو آهي يا مسلمان آهي، پر جيئن منهنجي نامور بزرگ مسٽر محمد علي صاحب سنڌ ڪاليج جي شاگردن کي پنهنجي مختصر تقرير ۾ چيو هو ته اهو سوال ضروري آهي ته آيا هو شخص ڌر ماتما ۽ ديندار آهي؟ اوهان ٻنهي هندن ۽ مسلمانن کي آءُ وري وري وينتي ڪندس ۽ ياد ڏياريندس ته اسان پنهنجو مقصد هڪڙو وڏو عظيم الشان رکيو آهي جنهن جي حاصل ڪرڻ لاءِ بي انداز قربانين جي ضرورت آهي، دنيا جي سيج، ڪنهن به ملڪ گلن جي سيج تي سمهي ڪاميابي حاصل نه ڪئي آهي، اسان کي آڳاٽي زماني جي رشين، منين ۽ صوفين جو ۽ هاڻوڪي محبان وطن مهاتما گانڌي، لوڪمانيه تلڪ، پنڊت نهرو، مالويه، لجپت راءِ، مولانا عبدالباري، شوڪت علي، محمد علي، مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ مشير حسين قدوائي ۽ اسان جي هن صوبي جي پروفيسر واسواڻي جو مثال خيال ۾ آڻڻ گهرجي جن ديش ۽ قوم جي خدمت ۾ پاڻ کي قربان ڪري ڇڏيو آهي، آءُ هن پليٽ فارم تان هنن کي عزت سان سلام ڪريان ٿو ۽ پنهنجي نيازمندي ٿو ظاهر ڪريان، ڪنهن به قوم جي قسمت ۾ لکيل نه آهي ته اها سدا غلام رهي، تنهنڪري اسان جا پنڊ صاحبو، مولوي صاحبو ۽ حضرات پير صاحبو، وڪيل، ڊاڪٽر ۽ سوداگر ۽ زميندار ڪڙمي ۽ ڪاسبي ڀائرو نڪري ٻاهر ٿيو ۽ پنهنجي قسمت آزمائي ڪريو جا انهيءَ کان سواءِ ٻي نٿي ٿي سگهي ته هندستان متحد ۽ آزاد ٿئي.

 

 

سيد غلام مرتضيٰ شاهه (جي ايم سيد) جي تقرير

(آل انڊيا مسلم ليگ جو ساليانو ميڙ. ڪراچي 1943ع)

(سنڌ ۾ مسلم ليگ جو آغاز نالي ۾ ته گهڻو اڳ ٿيو، ليڪن حقيقت ۾ هن جماعت 1938ع ۾ سنڌ اندر پير پاتا، ڇهن ستن سالن جي قليل عرصي ۾ هن جماعت بنگال جي جادوءَ جيان عوام جي اڪثريت تي اثر ڪيو، جن شفيقن هن جماعت کي مقبول ۽ منظم ڪيو، تن ۾ سر حاجي عبدالله هارون ۽ محترم سائين جي ايم سيد اڳواڻن جي حيثيت رکن ٿا.

حاجي عبدالله هارون لاهوري واري ٺهراءَ پاس ٿيڻ کان ٻه سال پوءِ گذاري ويو، محترم جي ايم سيد سنڌ اسيمبليءَ کان پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ جي فيصلي ڪرائڻ کان پوءِ جماعت کان الڳ ٿي ويو، پر ٻنهي شخصيتن قليل عرصي ۾ جماعت لاءِ جان ۽ روح جو ڪم ڪيو.

1938ع ۾ سر حاجي عبدالله هارون ۽ 1943ع محترم سائين جي ايم سيد آڌر ڀاءُ ڪاميٽيءَ جي چيئرمين هئڻ جي حيثيت سان مسلم ليگ جي اجلاسن ۾ جيڪي تقريرون ڪيون، اهي اسان جي ادب ۾ تاريخي حيثيت رکن ٿيون، ليڪن هن هيٺ رڳو هڪ تقرير ڏجي ٿي، جيڪا آل انڊيا مسلم ليگ جي آخري اجلاس جو آڌر ڀاءُ ڪندي سائين جي ايم سيد 1943ع ۾ ڪئي.)

جناب قائد اعظم، محترم خواتين ۽ معزز حضرات!

آل انڊيا مسلم ليگ جي استقباليه ڪاميٽيءَ طرفان آءُ اوهان سڀني حضرات جو هن “سر زمين سنڌ” ۾ خير مقدم ڪريان ٿو،

“سنڌؤ” مان منهنجو مطلب ايشيا کنڊ جو اهو ڀاڱو آهي جو دريائي سنڌ ۽ ان سان ملحقه ندين جي ڪنارن سان لاڳو ملڪ آهي، قديم زماني ۾ سنڌ ۽ هند جدا ملڪ سڏيا هئا ۽ سنڌ ۾ ڪشمير، صوبه سرحد، پنجاب، بلوچستان ۽ موجوده صوبه سنڌ شمار ڪيا ويندا هئا، ليڪن جيئن زمانو گذرندو ويو تئين انهيءَ نالي وارو ملڪ ايراضيءَ ۾ گهٽبو ويو، تان جو هيئنر درياءَ سنڌ جي فقط آخري حصي واري ايراضيءَ سان وڃي منسوب ٿيو آهي، اڄ انهيءَ حقيقت کان بخوبي واقف رهي اسان انهيءَ منزل ڏانهن دوباره وک وڌائي رهيا آهيون جنهن ۾ اهي سنڌ جا مختلف حصا وري ملي هڪ ٿي ويندا، جنهن جو راز پاڪستان ني پياري نالي ۾ مضمر آهي،

حضرات! سنڌ جي ماضي کي قدرت شاندار بنايو هو ۽ اسان کي اميد آهي ته سنڌ جو مستقبل به اهڙو ئي شاندر ٿيندو، ڪيترين ڳالهين ۾ هن سر زمين جي تواريخ يگاني ۽ يڪتا آهي، هيءَ ملڪ قديم تهذيب جو گهواره ٿي رهيو آهي، جنهن جي تصديق موهن جو دڙو ۽ ٽيڪسيلا جون کوجنائون ڪري رهيون آهن، هن سر زمين ۾ ڪيترائي نسل رلي ملي هڪ ٿي ويا آهن، هتي دراويري سامائيٽ. آريه، منگول، حبشي نسلن جا نشان اڃا تائين نمودار آهن، هتي ڪيئي قومون آيون ۽ هن سرزمين نه فقط نسلن ۽ قومن کي گڏي هڪ ڪري ڏيکاريو آهي، بلڪ جنهن پيماني تي متضاد فلسفات ۽ مختلف مذهبن جو اختلاط ڪري ڏيکاريو آهي، ان جو مثال دنيا جي ڪنهن ٻئي حصي ۾ مشڪل نظر ايندو، ٻڌ ڌرم جيتوڻيڪ سر زمين هند ۾ ظهور ورتو تڏهن به ان جا عقيدا جيتريقدر اڃان تائين سرزمين سنڌ ۾ اثرائتا نظر اچن ٿا، اوترا سندس ظهور واري زمين تي اڄ پيدا نه آهن ۽ مهاتما ٻڌ جو “نفي” (نروانا) وارو پڙهايل سبق هن ملڪ جي ماڻهن اڃا نه وساريو آهي، جڏهن اسلام هن سرزمين تي پير پاتو تڏهن ٻڌ جي “نفيءَ” واري تعليم ۾ “اثبات” جو اضافو ٿيو، ويدانيت، وحدانيت جي فلسفن جو به هڪ ٻئي تي جيترو اثر هن ملڪ اندر پيدا ٿيو اوترو ٻئي ڪنهن هنڌ ڪو نه ٿيو، هڪ طرف هندو جوڳين تي وحدانيت اثر وڌو ۽ بت پرستي گهٽجڻ لڳي ته ٻئي طرف مسلم درويش سنياس ۽ راڳ مان مستفيد ٿيا ۽ اهڙيءَ طرح هندو ۽ مسلم عقائد هڪ ٻئي کي وڌيڪ ويجها آيا، گرو نانڪ صاحب جي سکيا انهيءَ حقيقت جو هڪ خاصل مثال آهي، مذهبي اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ شاهه ڀٽائي جهڙن صوفي شاعرن جي نيڪ ڪوشش هميشه هلندي رهي آهي، هن سر زمين جي باشندن خيالي اتحاد جي قيام جو جيڪو عملي ثبوت پيش ڪيو آهي، سو ناقابل ترديد حقيقت آهي ۽ انهيءَ ڪري ڇوت ڇات جا فرق ڦير هن سر زمين ۾ ايتريقدر نظر نٿا اچن، جيتريقدر ٻين هنڌن تي اهي نمايان ڏسجن ٿا، واپار ۽ تجارت جي ذريعي مشرق ۽ مغرب جي مختلف تهذيبن کي ملائي هڪ ڪرڻ لاءِ قدرت طرفان جيڪا ڪوشش هن سرزمين تي ٿي آهي، اهڙي ٻئي هنڌ ڪٿي به ڪا نه ٿي آهي، هڪ طرف ديبل جو بندر بحري تجارت جو مرڪز هو ته ٻئي طرف سنڌ جا قافلا بين الاقوامي تجارت جو سلسلو بخارا ۽ سمرقند تائين جاري رکندا رهيا، درياءَ سنڌ جي زرخيز زمين ڪيترن ئي قومن کي ڪشش ڪري هن سر زمين تي آندو، جن مان گهڻيون هت پنهنجو وطن ڪري ويهي رهيون، جنهن جو ثبوت هڪ طرف آثار قديمه ۽ ٻئي طرف تواريخي ڪتاب پيش ڪري رهيا آهن.

سياسي نقطه نگاهه کان هي ملڪ گهڻن ئي قومن ۽ نسلن جو آماجگاهه تصادم ٿي رهيو آهي، هن ملڪ جي زرخيري تازهه طبع جنگي نسلن کي الهندي طرف کان هٿ اچڻ لاءِ گهڻو ڪري پئي حرصايو آهي ۽ جيڪڏهن انهن مان ڪي قليل ڦرلٽ جي مال تي راضي ٿي هتان موٽي هليا ويا ته گهڻا هت اچڻ بعد وري موٽي وڃڻ تي مائل نه ٿيا، جنهن ڪري هن ملڪ جي ماڻهن جي رڳن ۾ هنيشه تازه خون موجزن رهندو آيو آهي، انهيءَ ڪري ئي بابل، مصر، ايران، يونان، عربستان ۽ افغانستان جا آثار اڄ به آسانيءَ سان هت نظر اچي سگهن ٿا، جن جي اثر جي مقابلي ۾ جنوبي هندستان جو جيڪڏهن ڪو اثر هن سرزمين تي آهي ته اهو ڪو به وزن ڪو نه ٿو رکي، مٿيون مختصر احوال هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ بابت محض هن مراد سان عرض رکيو اٿم ته جيڪي ماڻهو هينئر “هندي” تسلط هيٺ فريفته ٿي سنڌ جي شان ۽ عروج کي وساري ويٺا آهن، يا وساري ڇڏڻ لاءِ تيار آهن تن جي ستل غيرت جي سجاڳ ڪرڻ لاءِ هي حقيقتون تازيانه جو ڪم ڏئي سگهن.

گاه گاهي باز خوان ابن دفتر پارينه را

جنهن صورت ۾ اوهان کي هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ مان ڪي ٽڪرا ياد آوريءَ لاءِ پيش ڪيا اٿم تنهن صورت ۾ اهو به ضروري آهي ته هن ملڪ جي مستقبل بابت ڪي پنهنجا رايا توهان اڳيان پنهنجي خيال موجب ظاهر ڪريان، انسان ابتدائي آفرينش کان وٺي ارتقائي مرحله طئي ڪندو پنهنجي اصلي مقصد يعني انسانذات جي وحدت افڪار و ڪردار ڏي وڌي رهيو آهي، ان جون مذهبي خواه سياسي، نسلي خواه اقتصادي هنگامه آرايون ۽ تمنائون صرف ان مقصد عام کي پهچڻ لاءِ جدا جدا ڪوششون آهن، تواريخ جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جو سلسلو صاف ڏسڻ ۾ ايندو، اوائل ۾ انسانذات ننڍن ننڍن ڪٽبن ۾ ورهايل هئي ۽ پوءِ ڪٽبن مان گڏجي قبيلا قائم ٿيا، جن وري پوءِ قومن جي صورت اختيار ڪئي، انهيءَ اتحاد جا بنياد به مختلف هئا، جن مان ڪي هي هئا : ملڪ، زبان، طريقه زندگي ۽ خيالات، ڪجههوقت کان پوءِ ماده پرستي تي اتحاد جو بنياد آهستي آهستي ڪمزور ثابت ٿيڻ لڳو ۽ ان جي عوض تخيل وڌيڪ مقبوليت حاصل ڪرڻ لڳو، نيٺ عربستان جي ريستان مان هڪ نئون آواز اٿو، جنهن قبلين ۽ قومن کي اهڙي نئين طريقي سان ملائي متحد ڪري ڇڏيو، جنهن جهڙي ڪاميابي دنيا جي تواريخ مان اڳي ڪنهن طريقي حاصل نه ڪئي هئي، اهو طريقو اهو هو جنهن نسل، رنگ، طريقه زندگي، ملڪ ۽ زبان وغيره جا امتياز جن تي اتحاد جو بنياد اڳي رکيو ويندو هو، سي خارج ڪري ڇڏيا، جيتوڻيڪ شروع ۾ انهيءَ آواز جو اثر قديم دنيا جي وڏي حصي کي ويڙهي ويو، تڏهن به دنيا وري پراڻن خيالات ۽ خرافات ۽ غلطان ٿيڻ لڳي، جنهن جو نتيجو هيءُ نڪتو جو ملت جو شيرازو منتشر ٿيڻ لڳو ۽ جيڪي ماڻهو انهيءَ نئين طريقي جا امانتدار هئا سي هڪ ٻئي کان ڇڄي تفرقه جي قيد ۾ اچي تنزل طرف هلڻ لڳا، ان خامي کي سنڌو جي سرزمين جي ڪن دانا ۽ دور نظر هستين محسوس ڪري ورتو جن مان شاهه ولي الله، سيد احند ۽ سيد جمال الدين افغاني قابل ذڪر آهن، جن ملت اسلام جي اصلي تعليم تازه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي، الحمدلله جو موجوده دور اهو آواز از سر نو اٿاريو جنهن جي اثر جي برڪت سان اڄ توهان پنهنجي ملت جي تازه دمي ڏسي رهيا آهيو.

ٻئي طرف مغرب به گهڻيءَ خونريزيءَ بعد محسوس ڪرڻ لڳو آهي ته جيستائين انساني اتحاد جو بنياد بلڪل بدلايو نه ويندو تيستائين دنيا جو ڪو ڪلياڻ ڪو نه ٿي سگهندو، اڄ به خيالن جي يڪساني جي دعويٰ عام شيوه ٿي رهي آهي، مگر اهي خيالات وري وري پيا آزمائجن جي ناقص آهن ۽ اڳيئي آزمائي ڏٺا ويا آهن ته برابر ناقص ۽ بيسود آهن، جنهن ڪري وري به ناڪامياب ثابت ٿين ٿا ۽ هڪ جنگ مٿان وري ٻي جنگ پيدا ڪن ٿا، دنيا جي مشڪلات جا بي اثر حل جدا جدا نالن هيٺ سرسري غور ڪرڻ سان وري وري پيش ڪيا وڃن ٿا، جن کي ڪو به جٽاءُ حاصل نٿو ٿئي ۽ ٿورن سالن اندر جي انسان جي تواريخ ۾ ڪن گهڙين برابر آهن، پاڻي جي ڇٽ وانگر ڇٽ ٿيو وڃي! جيتوڻيڪ عالمگير اخوت ۽ انساني اتحاد جي جستجو اڄ شروع ٿي چڪي آهي، تڏهن به حقيقي همنوائي ۽ ابدي اصلاح تيستائين قائم نه ٿي سگهندا جيستائين ڪه دنيا جي موجوده سياسي، اقتصادي ۽ مذهبي نظريات جو ڪو خاطر خواه حل هٿ نه ڪيو ويو آهي، انهي قسم جي حل هٿ ڪرڻ ۽ ان کي عملي صورت اختيار ڪرائڻ لاءِ تواريخي روايات جي بنياد تي ڪنهن خاص ملڪي ماحول ۽ دماغي ترتيب جي ضرورت آهي، انهيءَ عالي مقصد جي سرانجاميءَ لاءِ سنڌو جي سرزمين جا باشندا دنيا جي ٻين ڀاڳن جي رهاڪن کان قدرت ياده قابل بنيا آهن، قديم زماني جي تواريخ شاهد آهي ته هن سرزمين ۾ مختلف نسل، تهذيبون، مذهبي فلسفو ۽ سياسي طريقو ڪيئن گڏجي هڪ ٿيا آهن، دنيا جي نئين نظام قائم ڪرڻ ۽ مشرق ۽ مغرب کي پاڻ ۾ ملائڻ لاءِ “سرزمين سنڌو” خاص پيغام ڏيندي جنهن جا آثار آءُ اڳيئي ڏسي رهيو آهيان، ان پيغام جي ابتدا هن سرزمين تان ٿيندي، جيتوڻيڪ روس ۽ آمريڪا جا اقتصادي ۽ سياسي عقيدا هڪ ٻئي جي مخالف آهن تڏهن به جيڪڏهن دنيا جي نئين نظام کي نزديڪ تر آڻڻ لاءِ هو پاڻ گڏجي ڪوشش وٺي سگهن ٿا ته ملڪ خضرحيات خان ۽ سر ڇوٽو رام ڇو نه گڏجي مٿيون پيغام پهچاڻ لاءِ همنوا ٿي مثال پيش ڪري سگهن ٿا؟ ليڪن ارمان آهي ته عارضي ۽ بي بقا ڳانڍاپي آڻڻ لاءِ هند جا ڪي باشندا هن سر زمين جي ماڻهن کي ڀنڀلائي ڀڙڪائي رهيا آهن ۽ اسان جي هن سرزمين جا ڪي مسلم خواه غير مسلم دوست انهن جي گمراهه ڪندڙ پروپئگنڊا جي اثر هيٺ اچي ويا آهن ۽ هنن تواريخ خواه حقيقت کي نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي ۽ “متحده قوميت” ۽ “متحده هندستان” جا آواز اٿاري رهيا آهن، مگر سرزمين سنڌو جا باشندا نه فقط هندستان مگر ساري روءِ زمين کي متحد ڪرڻ گهرن ٿا! الله تعاليٰ شال اسان جي دوستن کي راهه هدايت نصيب ڪندو، مگر جيڪڏهن هو غير جي جادو بيانيءَ جي ڄار کان پاڻ آجو نه ڪندا ته ان مان اجايو فتنو ۽ فتور پيدا ٿيندو!.

سر زمين سنڌو جا باشندا هاڻ سجاڳ ٿي چڪا آهن ۽ دنيا جي نئين نظام تنظيم ۾ بهرو وٺڻ لاءِ هنن کي غير ۽ اثر کان ضرور آزاد ڪرائڻ گهرجي، آءُ وري به پنهنجي ملڪ جي غير مسلمن کي اپيل ٿو ڪريان ته اسان سان هٿ، هٿ ۾ ڏئي پنهنجي وطن کي آزاد ۽ خودمختيار بنائڻ ۾ مدد ڪريو. “مسلمان کان خريد ڪريو” جي تحريڪ جڏهن اسان شروع ڪئي ته هنن هاءِ گهوڙا مچائي ڏني، جنهن مان هنن ظاهر ثبوت ڏنو ته اسان جي انهن دوستن ۾ قوميت جو احساس بلڪل ڪو نه آهي، اسان جا مسلمان هنر خواه دولت ۾ پٺتي پيل آهن، تنهن ڪري اسان جي غير مسلم هم وطن دوستن کي جيڪڏهن قوميت جو صحيح جذبو هجي ها ته جيڪر اسان جي انهيءَ تحريڪ جي تائيد ڪري مسلمانن کي همٿائي ملڪ ۾ جمهوري حڪومت جو بنياد ۽ ان جي باشندن جي اقتصادي بهتريءَ جو باعث بنجي پوي ها، مگر جڏهن به ڪي مسلمان پنهنجي مسلم ڀائرن جي حالت سڌارڻ جي ڪوشش ڪن ٿا ته کين همٿائڻ جي عيوض اسان جا غير مسلم دوست پاڻ مسلمانن جي مخالفت ۽ ان تي اعتراض ڪن ٿا، مگر هو نٿا ڏسن ته سندس اها روش سندن قومي احساس جي قلت ۽ سندن تنگدليءَ جو مظاهرو ڪري ٿي، جنهن مان قومي اتحاد جي اميد بلڪل نابود ٿي وڃي ٿي، ان هوندي به جيڪڏهن هو انهيءَ روش کان نه هٽندا ته پوءِ اسان مسلمانن لاءِ فقط هي رستو رهندو جو اسان الله تعاليءِ تي توڪل رکي پنهنجي نجات ۽ فلاح جي رستي تي وک اڳتي وڌايون.

هن موقعي تي آءُ هند جي مسلمانن کي اپيل ٿو ڪريان ته جيتوڻيڪ اسان جي هن سر زمين جي غير مسلم باشندن جو مفاد مسلم مفاد سان ناموافق به نه آهي، تڏهن به هو هند جي عير مسلمانن سان ملي اسان کي هند جو غلام بنائڻ ۾ هنن جي حمايت ڪري رهيا آهن، فقط انهيءَ سبب ڪري جو اسان مسلمان آهيون، ان صورت ۾ هند جي هر هڪ مسلمان جو فرض آهي ته اسان جي هن سر زمين کي آزاد ۽ خود مختيار ڪرڻ ۾ اسان جي مدد ڪري، پاڪستان جي تحريڪ ۾ هند جي مسلمانن جيڪي نيڪ ڪوششون ڪيون آهن تن جو مون کي پورو پورو اعتراف آهي، مگر آءُ سمجهان ٿو ته اهي اڃان ڪافي نه آهن، قوم جي خودمختياري ۽ آزادي فقط ٺهراءُ پاس ڪرڻ ۽ انباري پروپئگنڊا ڪرڻ سان حاصل ڪانه ٿيندي، انهيءَ مقصد لاءِ وڏي جدوجهد ۽ گهڻي قرباني جي ضرورت آهي، هن سر زمين جا باشندا قرباني ڪرڻ لاءِ تيار آهن ۽ حالتون به سازگار آهن، مگر اسان کي ضرورت مخلص ڪارڪنن ۽ سرمائي جي آهي.

مخلص ڪارڪنن مان منهنجي مراد اهي مرد ۽ عورتون آهن جي ملت ۽ مذهب خاطر هن ملڪ ۾ اچي ملت جي سياسي ۽ معاشرتي ترقي لاءِ خدمت ڪن ۽ اسان جي ماڻهن کي منظم ڪري آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪن. سرمائي مان منهنجو مطلب آهي ته هند جا مسلم سرمائيدار آئنده پنهنجي تجارتي ۽ هنري سرگرمين کي هن سرزمين ڏانهن منتقل ڪن جيئن آئنده هي ملڪ اقتصادي طرح پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجي ضرورت جي پوري ڪرڻ جو پاڻ ڪفيل ٿي سگهي،

اهي ٻه خاميون دور ڪرڻ ۾ اوهان هند جا مسلمان اسان جي گهرڻي مدد ڪري سگهو ٿا، تاريخ شاهد آهي ته مٿي ذڪر ڪيل مقصد لاءِ هن کان اڳي به توهان سيد احمد بريلوي ۽ سماعيل شهيد جهڙا مجاهد بزرگ اسان لاءِ موڪليا آهن، ڇا اڄ توهان وٽ انهن جهڙا ماڻهو موجود نه آهن؟ مون کي يقين آهي ته اڄ به اهڙا احمد ۽ اسماعيل توهان وٽ موجود آهن مگر شايد هند جي سرزمين اندر سندن سرگرميون کين اجازت نٿيون ڏين جو ٻئي پاسي متوجه ٿي سگهن، جيڪڏهن گجرات ۽ بمبئي جون عورتون هندو تسلط قائم ڪرڻ خاطر صوبه سرحد تائين وڃي سگهيون آهن ته ڇا اسان توهان ڀائرن ۾ اميد رکي نٿا سگهون؟ اسان جي مستقبل سان توهان جو مستقبل وابسته آهي، هند ۾ اوهان ڀلي ڪهڙي اوج تي به هجو، تڏهن به مون کي يقين آهي ته اسان جي وطن جي مضبوطي کانسواءِ توهان جو اهو اوج پائيدار ڪين ٿي سگهندو. هند ۾ توهان جو وجود اسان جي سرزمين جي اقتدار ۽ استقامت تي ئي مدار رکندو، ملت کي منزل مقصود تائين پهچائڻ لاءِ هيٺين ٽن ڳالهين جي درڪار آهي:

1. ملت جي منتشر شيرازه کي منظم ڪري وحدت ڪردار پيدا ڪرڻ.

2. ملڪ جي اقتصادي حالت درست ڪري ان کي پنهنجي پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجو پاڻ ڪفيل بنائڻ.

3. آئنده جي سياست مليه جو پروگرام اسلامي مساوات ۽ اخوت تي تعمير ڪرڻ.

پهرين ضرورت تڏهن پوري ٿيندي جڏهن ساري ملت ۾ مجاهدانه روح ڦوڪي ملت جي هر هڪ بالغ فرد کي “نيشنل گارڊ” ۾ داخل ڪيو ويندو، ٻئي ضرورت جي پوري ڪرڻ ۾ توهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا، هن ملڪ جا باشندا گهڻو ڪري زراعت پيشه آهن ۽ تجارت ۽ صنعت کان بي بهرا آهن، اوهان جو پئسو ۽ تجربو اسان جي اها خامي دور ڪري سگهن ٿا، اسان توهان کي سڀ قسم جون سهولتون ڏيڻ لاءِ تيار آهيون، توهان جي انهيءَ ڪم کي توهان لاءِ آسان ڪري ڏيڻ لاءِ “مسلمان کان خريد ڪريو” جي تحريڪ اسان اڳئي شروع ڪري ڏني آهي ۽ خدا تعاليٰ جي فضل سان انهيءَ تحريڪ چڱو اثر پيدا ڪيو آهي، انهيءَ تحريڪ جي اثر کي پايه تڪميل تائين پهچائڻ ۾ دير فقط تجربي ۽ سرمايه جي آهي، جنهن ڪري اسان کي اميد آهي ته هن باري ۾ توهان سان جي دستگيري ڪندا.

اسان جي مخاقلفن هينئر اسان جي ملت کي هڪ مرڪز تي گڏ ٿيندو ڏسي اسان جي ملت جي شيرازه کي منتشر ڪرڻ لاءِ سرمائيداري ۽ غير سرمائيداري جو حربو (هٿيار) ڪتب آڻڻ شروع ڪيو آهي ۽ غريب طبقي کي ڀنڀلائي شاهوڪار طبقي خلاف ڀڙڪائڻ لڳا آهن، بدقسمتيءَ سان ڪيترا سادا ماڻهو انهيءَ هٿيار جو شڪار ٿيا آهن ۽ ملت جي مخالفن جا ايجنٽ ٿي ڪم ڪري رهيا آهن ۽ قوم جي مسڪنت جي مڪر سان ملت ۾ خانه جنگي ۽ تباهي پيدا ڪري رهيا آهن، امڪان آهي ته ڪي بکايل ۽ بي علم ماڻهو صياد جي دام تزوير ۾ گرفتار ٿي وڃن تنهن ڪري اهو نهايت ضروري آهي ته هن مسئلي کي خاطرخواه نموني ۾ حل ڪرڻ لاءِ ترت تدارڪ ڪيو وڃي جنهن لاءِ اسان مخلص ڪارڪنن، مسڪين هارين ۽ غريب مزدورن کي مسلم ليگ جي جهنڊي هيٺ منظم ڪري انهن جي اقتصادي ۽ سياسي بهتريءَ واسطي سڀ ممڪن ڪوشش ڪنداسين جيئن مخالفن جي فتني ۽ شرارت کي هميشه لاءِ روڪي رد ڪري ڇڏجي.

دوستو! تاريخي نقطه نگاهه کان هيءَ ڪانفرنس وڏي اهميت رکي ٿي، هن وقت تائين مسلم ليگ ملت کي آزاد ۽ خودمختيار قومي حڪومت جي بنياد تي متحد ڪرڻ لاءِ پئي ڪوشش ڪئي آهي، خدا جي فضل سان هينئر مسلمان انهيءَ اصول تي متحد ۽ متفق ٿي چڪا آهن ۽ هينئر انهيءَ منزل تي پهتا آهن جڏهن عملي قدم کڻڻ جي ضرورت پيدا ٿي آهي، ملت جي سياسي تواريخ ۾ هيءَ هڪ نئين دور جي شروعات آهي.

آخر ۾ آءُ وري به توهان جو شڪريو ادا ڪريان ٿو جو هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هن سياري جي موسم ۾ دور دراز ملڪن مان ڪهي هت ڪراچي تائين آيا آهيو، پنهنجي مهمانن جي آسائش جي انتظام ڪرڻ لاءِ اسان پنهنجي ناقص حال سارو وس مان ڪين گهٽايو آهي، ممڪن آهي ته ڪيتريون اوڻايون رهجي ويون هجن مگر اميد آهي ته توهان اسان جون خاميون خيال ۾ نه آڻيندا.

 

 

مولانا سنڌيءَ جي پڪي قلعي حيدرآباد واري تقرير

(17 اپريل 1994ع)

(ماڻهو جنهن شيءِ کي مقدر چون ٿا، ان کي آءُ “حالتن” جو نالو ڏيان ٿو، اهي حالتون آهن جيڪڏهن منهن مٽي بيهي رهن ته جي پوکن سي لڻي ئي نه سگهن، ڪن هڪڙا ۽ لوڙڻ ٻيا! سور سهن هڪڙا ۽ سک ڏسن ٻيا!!!

مولانا عبيدالله سنڌيءَ کي به اهڙي مقدر سان منهن ڏسڻو پيو، مزي جي ڳالهه اها آهي جو سنڌ جي سياسي تاريخ ۾ ٻه ماڻهو “سنڌيءَ” جي نالي سان مشهور ٿيا، ٻنهي آزاديءَ جي تحريڪ ۾ اڻ ڳڻيون تڪليفون ڏٺيون، ٻئي پرخلوص ۽ بي لوث ٿي رهيا ۽ ٻنهي سان قوم وڻندڙ سلوڪ نه ڪيو، هڪ کي چريو چيو ويو ۽ ٻيو ذري گهٽ چريو ٿي ويو، انهن مان هڪڙو مولانا عبيدالله سنڌي ۽ ٻيو هو شيخ عبدالمجيد سنڌي.

مولانا عبيدالله سنڌي ننڍي کنڊ جو اهو پهريون ۽ واحد سياستدان هو جنهن هندستان مان فرنگين جي ناپاڪ پاڇي هٽائڻ لاءِ پاڻ کي جلاوطن بڻايو، در در جون ٺوڪرون کاڌيون، پنهنجي دور جي سپر پاور خلاف منظم منصوبا بڻايا، جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن جڏهن هو پنهنجي وطن ۾ گذاري رهيو، تڏهن هن کي آزاديءَ خاطر وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا ۽ موٽيو تڏهن جڏهن جهور پوڙهو ٿي چڪو هو.

“ڪراڙو اٺ ٻه ڪنواٽ لهي” جي مصداق پوءِ به هن همت نه هاري، هن جي جواني ٻڍاپي ۾ تبديل ٿي چڪي هئي، ليڪن هن جوانن جي جوش ۽ ٻڍڙن جي هوش کي ملائي جهان بيني، تجربن، آزمودن ۽ مشاهدن کي اڳيان رکي ساگر پارٽي ٺاهي، پنهنجي پارٽيءَ جي پوئلڳن جي تربيت شروع ڪئي ۽ آزاديءَ جي نعمت حاصل ڪرڻ لاءِ هر اول دستو ٺاهڻ شروع ڪيو، مولانا عبيدالله سنڌي به هندستان جي ورهاڱي جي ڳالهه ڪئي مگر مذهب جي بنياد تي نه پر ٻولي، تهذيب ۽ ثقافت جي بنيادن تي! ليڪن هڪ طرف حالتون بدلجي چڪيون هيون ۽ ٻي طرف سندس حياتيءَ جا ڏينهن به اچي پورا ٿيا، ان ڪري سندس حسرتون، اميدون ۽ خواهشون ائين ئي اڌريون رهجي ويون. هن هيٺ انهيءَ عظيم انسان جي هڪ تقرير ڏجي ٿي.)

نحمده و نصلي عليٰ رسولہ الڪريم. اما بعد

آءُ سورهن سالن جو هوس اردوءَ ۾ ميٽرڪ تائين تعليم پڙهي چڪو هوس جو آءُ مسلمان ٿيس، مون کي توحيد جو ڪلمون حضرت حافظ محمد صديق قدس سره ڀرچونڊي وارن پڙهايو، اهي منهنجي لاءِ ماءُ، پيءُ جي جاءِ تي هئا ۽ مون لاءِ ماءُ پيءُ وانگر مربي بنيا، انهن جي دعا تاثير سبب، مون پاڻ ۾ وڏيون برڪتون محسوس ڪيون آهن، مون ڪيتريون ئي غلطيون ڪيون هونديون، پر حافظ صاحب جي دعا جي برڪت سان مون کي خدا تعاليٰ انهن جي شر کان بچايو، آءُ پاڻ کي حضرت صاحب جي جماعت جو هڪ فقير سمجهان ٿو، ان جي دعا سان آءُ علم جي ڳولا ڪندي ڪندي حضرت مولانا شيخ الهند ؒ جي خدمت ۾ پهتس، انهن جي جماعت جو هڪ طالبعلم بنجي سگهيس، منهنجي حيثيت حضرت مولانا شيخ الهند جي جماعت جي هڪ طالبعلم کان زياده نه آهي، منهنجو علمي تعلق بنيادي طور تي حضرت مولانا شيخ الهند سان آهي، منهنجو استاد، مولانا محمد قاسم قدس سره جي شاگردن مان هڪ خاص مرتبي جو مالڪ هو، آءُ پنهنجي استاد جي انهيءَ مرتبي کي سڃاڻان ٿو ۽ منهنجي اها ڪوشش آهي ته حضرت جي انهيءَ مرتبي کي زندهه رکنا کين مولانا محمد قاسم (نانوتوي) جي واسطي سان جيڪو علم ورثي طور امام ولي الله قدس سره کي مليو هو، خدا جي فضل سان انهيءَ جي مون کي به گهڻي ڪجهه پروڙ حاصل آهي، منهنجي زندگي جو مقصد هي آهي ته هي علم هندستان جي مسلمانن جي عام طور ۽ دهلي ۾ جاتي جاتي اردو ڳالهائي وڃي ٿي ۽ سنڏ ۾ خاص طور محفوظ ٿي وڃي، منهنجي طبيعت کي سڀ کان زياده پسند ۽ قرآن شريف جي معنائن ۽ مطلبن سمجهڻ کي سڀ کان زياده پسند، قرآن شريف جي معنائن ۽ مطلبن سمجهڻ وارو علمي موضوع رهيو اهي ۽ جيئن ته قرآن شريف جي تعليمن ۾ سڀ کان اهم مسئلو توحيد جو اثبات ۽ شرڪ جو انڪار آهي، ان ڪري مون کي ان مسئلي سان خاص دلچسپي هئي مون اسلام جي اعلان ڪرڻ کان اڳ ۾ انهيءَ سلسلي ۾ پنهنجي گهر ۾ جيڪو مطالعو ڪيو هو ان ۾ مون تي هيءَ ڳالهه ٿي ته فقط اسلام ئي توحيد جي تعليم صحيح صحيح ڏئي ٿو ۽ انهيءَ بنياد تي ئي مون ٻين مذهبن کان اسلام کي ترجيح ڏئي پسند ڪيو، بيشڪ هندو مذهب، عيسائيت ۽ يهودين وانگر پراڻي زماني ۾ سچائي جو مالڪ هو، پر مون ڏٺو ته ان ۾ هاڻ شرڪ ملي ويو آهي، اوهان کي جيڪڏهن هندو مذهب جي حقيقت معلوم ڪرڻي هجي ته حضرات مرزا مظهر جان جانان جي مڪتوبات پڙهو، جيڪا ڪلمات طيبات نالي ڪتاب سان اوهان کي ملي سگهندو.

قرآن شريف جي تعليمن جي منڍ ۽ پاڙ يعني توحيد جو مسئلو صحيح طرح سمجهڻ ۾ مولانا شاهه اسماعيل شهيد جي ڪتاب “تقويته الايمان” منهنجي رهنمائي ڪئي، ان ڪري حضرت مولانا شهيد رحمة الله کي آءُ شروع کان پنهنجو هادي ۽ مرشد مڃيندو آيو آهيان، پوءِ جڏهن مون توحيد جي مسئلي ۾ پنهنجو مطالعو وڌايو ته مون کي خبر پئي ته هن توحيد جي مسئلي سبب مسلمانن ۾ وهابي ۽ غير وهابي جو جهڳڙو وڏن زورن تي پيو هلي مون کي مسلمانن جو اهو اختلاف پسند نه آهي، پوءِ مون انهيءَ جو حل هي ڳولي لڌو ته آءُ قادري طريقي جو هڪ فقير آهيان، حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني قدس سره جي ڪتاب “فتوح الغيب” کي مڃان ٿو، انهيءَ ۾ توحيد جو تفصيلي بيان آهي ۽ حضرت شيخ عبدالقادر جي ان ڪتاب جو وهابيت سان پري جو به واسطو ڪو نه آهي، هاڻي جيڪڏهن آءُ توحيد جي سمجهائڻ لاءِ “فتوح الغيب” پنهنجي لاءِ مرڪزي ۽ بنيادي ڪتاب بنايان ته ان جو مطلب هي نڪرندو جو سنڌ مان توحيد جي مسئلي سبب وهابيت جو سوال ئي گم ٿي ويندو.

آءُ ائين نٿو چوان ته منهنجي هن طرز فڪر سان سنڌ مان توحيد واري مسئلي جي ضمن ۾ وهابيت جو اڻ وڻندڙ بحث ختم ٿي ويو، پر ايترو ته ضرور ٿي ويو جو منهنجي ساٿين ۽ مون سان گڏ ڪم ڪرڻ وارن ۾ وهابي ۽ غير وهابي جو جهيڙو زور وٺي نه سگهيو، منهنجو پنهنجو هي حال آهي ته آءُ حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني جي ڪتاب “فتوح الغيب” کي وڏي محبت سان پڙهان ٿو ۽ مولانا محمد اسماعيل شهيد جي ڪتاب “تقويته الايمان” کي انهيءَ جو ترجمو سمجهان ٿو، اسلام بنيادي مسئلي توحيد جي باري ۾ ته منهنجو اهو مسلڪ آهي، جيڪو هي بيان ٿيو، پنهنجي استاد شيخ الهند کان اسان جيڪي خاص ڳالهيون سکيون آهن، انهن مان هڪ اهم شيءِ جهاد جو مسئلو آهي، اسان جي شاگرديءَ جي زماني ۾ انهيءَ مسئلي تي وڏا وڏا بحث ٿي رهيا هئا، عليڳڙهه پارٽي جهاد جي معنيءِ نئين طريقي تي ڪندي هئي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ اهڙا شبها پيش ڪندي هئي جنهن جو جواب ڏيڻ آسان نه هو، خدا جي فضل سان اسان کي حضرت شيخ الهند جي صحبت جي فيض سبب انهيءَ مسئلي ۾ پورو اطمينان حاصل ٿي ويو هو، ان ڪري علي ڳڙهه جي شاگردن سان ان معاملي ۾ جيڪڏهن اسان جي گفتو ٿيندي هئي ته اسان انهن کي جهاد جو اصلي مقصد صحيح طريقي سان سمجهائي سگهندا هئاسين.

قرآن مجيد جو ترجمو. فتوح الغيب جي توحيد ۽ جهاد پنهنجي اصلي معنائن ۾ هي هو اسان جو مقصد، جنهن تي اسان علمي سرگرمين جو مدار رکيو. امروٽ (ضلع سکر ۾) اسان اهائي شيءِ پڙهائيندا رهياسين، جهاد جي مسئلي جي چٽائي ۽ ان جي عملي تعبير لاءِ اسان کي امام ولي الله، امام عبدالعزيز، شاهه اسماعيل شهيد ۽ ان جي ساٿين جي تاريخ ۽ انهن جون حالتون پڙهائڻ جي ضرورت پئي، ڳالهه هيءَ هئي جو جهاد کي خالي عقلي طور تي سمجهائڻ اسان وٽ ڪافي نه هو، اسان گهرون پيا ته شاگردن جي سامهون ان جو عملي طريقو پيش ڪيون ۽ سڀئي ڄاڻن ٿا ته امام ولي الله کان وٺي مولانا اسماعيل جي شهادت تائين هن خاندان جي جهاد جي واقعن جو خصوصي ڳانڍاپو رهيو آهي، اسان ديوبند ۾ شاگرديءَ جي دوران هن خاندان جون حالتون بزرگن کان ٻڌندا هئاسين، انهيءَ ڪري هاڻي اسان جيڪو تعليم جو سلسلو شروع ڪيو ته اسان هيئن ڪيوسين جو اڳ ۾ ته قرآن مجيد منجهان جهاد جو مسئلو شاگردن کي سمجهايون ٿا، پوءِ وري صحيح حديثن ذريعي انهيءَ تي روشني وجهون پيا، پوءِ صحابه ڪرام رضوان الله عليهم اجمعين جي انهيءَ باري ۾ زندگي پيش ڪيون پيا ۽ ان کان پوءِ امام ولي الله جي طريقي مطابق جهاد جا احڪام بيان ڪيون پيا ۽ پڇاڙيءَ ۾ شاگردن تي هي واضح ڪيون پيا ته ڪهڙي طريقي سان اڄ جي زماني ۾ هاڻوڪين حالتن هيٺ جهاد جو حڪم قابل عمل ٿي سگهي ٿو.

توحيد ۽ جهاد، هي ٻه شيون هيون جن تي اسان شاگردن کي تعليم ڏيڻ وقت خصوصي توجهه ڏيندا هئاسين، توحيد ۽ جهاد جي انهيءَ نموني تعليم ڏيڻ هر مسجد ۽ مدرسي ۾ آسان نه هئي، امروٽ ضلع سکر ۾ حضرت مولانا تاج محمد رحمته الله عليه اسان لاءِ پيءُ جي مثال هو، ان ڪري اسان تي آرام سان ۽ اطمينان سان منشا مطابق تعليم ڏيندا رهياسون، امروٽ ۾ ڪجهه عرصو پڙهائڻ کان پوءِ حضرت شيخ الهند پنهنجي مشن ۾ اسان جو درجو وڌايو ۽ پاڻ اسان کي سنڌ ۾ ڪم ڪرڻ جو ٻيو به طريقو سيکاريو ۽ اسان انهن جي حڪم مطابق ڪم شروع ڪيو ۽ ڪنهن کي به اهو ڪو نه ٻڌايو ته هي ڪم حضرت شيخ الهند جو ٻڌايل ڪري رهيا آهيون، ظاهر ۾ اسان اهو ڪم پنهنجي نالي سان ڪري رهيا هئاسون، منهنجي مهربان بزرگ حضرت امروٽي صاحب کي انهيءَ نموني ڪم ڪرڻ پسند نه آيو، ان ڪري اسان مجبور ٿي امروٽ جي بجاءِ ڳوٺ پير جهنڊي، ضلع حيدرآباد سنڌ ۾ دارالرشاد نالي سان هڪ مدرسو ٺاهيو ۽ اسان کي انهيءَ مدرسي کي پنهنجي مرضي مطابق هلائڻ ۾ پورو اختيار هو ۽ پير صاحب جهنڊي وارن سان اسان جو هي فيصلو ٿي چڪو هو ته اسن جي ڪم ۾ بلڪل دخل نه ڏيندا ۽ انهن انهيءَ واعدي کي سچيءَ دل سان نڀايو.

دارالرشاد م جڏهن اسان پنهنجي ڪم کي سهڻي نموني ڪري ڏيکاريو ته حضرت شيخ الهند اسان جو درجو اڃا به وڌايو ۽ مون کي ديوبند گهرائي ورتائون ۽ مدرسي ديوبند جي پاليسي بابت اسان جا مشورا ٻڌڻ لڳا، انهيءَ زماني ۾ حضرت شيخ الهند اسان کي جهاد جي حقيقت جي ٻي پيڙهه سمجهائي، عام طور تي جهاد لاءِ هي شرط آهي ته مسلمان بادشاهه هجي ۽ ڪافرن سان مقابلي جو ڪوئي امڪان نظر اچي ته پوءِ جهاد فرض ٿي پوي ٿو، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته مسلمانن ۾ انهن جو ڪو بادشاهه نه رهي ۽ نه انهن وٽ فوجي طاقت موجود هجي ته اهڙين حالتن ۾ ڇا جهاد جو حڪم کڄي ويندو؟

حضرت شيخ الهند اسان کي اهڙو مشڪل مسئلو سمجهايو ۽ ان لاءِ ارشاد فرمايائون ته اهڙين حالتن ۾ هر هڪ مسلمان مٿان فرض آهي ته پنهنجي جماعت ٺاهي ۽ جهاد ڪري، حضرت شيخ الهند اسان کي سنڌ ۾ انهيءَ نموني ڪم ڪرڻ جو حڪم فرمايو هو ۽ اسان ڪجهه انهيءَ طريقه ڪار کان واقف به ٿياسون ۽ جڏهن سنڌ مان ديوبند پهتاسون ۽ جميعت الانصار جو ڪم ڪرڻ شروع ڪيوسون تڏهن به اسان جي سامهون حضرت شيخ الهند قدس سره جو اهو فرمان هو.

جهاد جي متعلق اهو نقطه نظر ۽ انهيءَ مطابق ڪم ڪرڻ اها اسان جي خصوصيت هئي، جا اسان حضرت شيخ الهند جي صحبت ۾ رهي حاصل ڪئي هئسون، ان کان پوءِ حالتون اهڙيون ٿيون جو حضرتن کي اسان کي ڪابل موڪلڻ جي ضرورت پئي، اتي اسان شروع شروع ۾ جهاد جي پهرين پيڙهه کي پنهنجو مقصود بنائي ڪم ڪيو، يعني مسلمان بادشاهه جي موجودگي مسلانن جي فوجي طاقت هوندي جهاد جي حڪم جي تعميل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ان کان پوءِ اهڙيون حالتون ظاهر ٿيون،جو اسان کي ڪابل ڇڏڻو پيو، ان ڪري اسان اتاهون روس هليا وياسين، روس جي سياست جو اسان مطالعو ڪيو ته اسان کي هي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي ته جهاد جي ٻي پيڙهه جا اسان کي حضرت شيخ الهند سيکاري هئي، يعني جڏهن مسلمانن جي حڪمران طاقت ۽ انهن جي فوجي طاقت موجود نه هجي ته ان وقت هر مسلمان تي اهو فرض آهي ته پنهنجي جماعت ٺاهي ۽ جهاد ڪري، انهيءَ کي يورپ ۾ انقلاب جي نالي سان سڏين ٿا، انهيءَ زماني ۾ روس يوپر جي انقلاب جو مرڪز هو، اسان اتي ست مهينا رهياسين ۽ يورپ جي انقلاب جو چڱيءَ طرح اڀياس ڪيوسون، انهيءَ مطالعي اسان جون اکيون کولي ڇڏيون ۽ اسان ڏٺو ته جهاد جي ٻي پيڙهه جنهن کي مڪمل بيان حجته الله البالغته ۽ ازالته الخفاء عن خلافته الخلفاء ۾ اسان بار بار پڙهي آيا هئاسين، ان کي اڄ جي اصطلاحي زبان ۾ انقلاب چون ٿا، ان ڪري آءُ هاڻي انقلابي آهيان، آءُ پنهنجي هن انقلاب کي پنهنجي وطن ۾ ڪامياب ڪرڻ لاءِ نيشنل ڪانگريس ۾ اندر پنهنجي هڪ مستقل پاڙتي جو بنياد وجهي چڪو آهيان، جڏهن اسان وطن کان ٻاهر هئاسين ته اسان جي حيثيت ٻي هئي پر جڏهن وطن واپس موٽيا آهيون ته اسنا پنهنجي ٻاهرين ساٿين کان ڪٽجي چڪا آهيون.

هاڻي اسان جي سموري ڪوشش هيءَ آهي ته پنهنجي هن فڪر جو، حضرت شيخ الهند جي جماعت مان ترقي پسند “نوجوانن سان تعارف ڪرايون، پر ڪانگريس ۾ اندر رهي ڪري ڪمڪرڻ جي هن دعوت ڏيڻ مان ڪو به هي ڌوڪو نه کائي ته اسان نيشنل ڪانگريس ۾ مولانا حسين احمد مدني ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد وانگر گانڌي جي جا تابع آهيون.“

نيشنل ڪانگريس ۾ اسان جي ڪمن جي مستقل هڪ حيثيت آهي، گانڌيءَ جي جو ان سان ڪو به تعلق نه اهي، انهن ڪمن تي روشن وجهڻ جو وقت اڃا نه آيو آهي، اسان جو ۽ گانڌي جي جو هن سلسلي ۾ ڇڙو هڪ ڳالهه تي ميلاپ آهي اهو آهي عدم تشدد (اهنسا) جو مسئلو، پر ان ۾ به اسان جي ۽ گانڌي جي جي وچ ۾ فرق آهي، هو ڪنهن به صورت ۾ تشدد ڪرڻ کي جائز نه ٿو سمجهي، مگر اسان ضرورت جي وقت تشدد ڪرڻ جو اعلان ڪرڻ جي حق ۾ آهيون، شروع شروع ۾ عدم تشدد جي پنهنجي هن فڪر کي بيشڪ اسان گانڌي جي جو اثر سمجهندا هئاسين پر پوءِ اسان کي معلوم ٿيو ته رسول الله ﷺ مڪه معظمه جي قيام واري زماني ۾ عدم تشدد جا پابند هئا، اصل ۾ امام ولي الله جي تحقيقات هن مسئلي ۾ اسان جي رهنمائي ڪئي آهي، ان ڪري اسان جنهن وقت عدم تشدد جي دعوت ڏيون ٿا ته اهو ظاهر ۽ باطن ۾ فقط امام ولي الله جي اتباع جي دعوت ڏئي رهيا آهيون، جيئن يورپي قومن پنهنجا انقلاب منظم ڪيا آهن اهڙي نموني آءُ امام ولي الله جي انقلابي دعوت کي منظم ڪندس. روس جي انقلاب جون ٻه مرڪزي شخصيتون هيون، ڪارل مارڪس ۽ ڪامريڊ لينن.

مون پنهنجي انقلابي دعوت لاءِ ٻه امام چونڊيا آهن، امام ولي الله ۽ امام قاسم، روسي انقلابي لا ديني هو ۽ منهنجو انقلاب امام ولي الله جي تعليمات جو خلاصو ۽ نچوڙ آهي، انقلاب هڪ ڏينهن ۾ مڪمل نه ٿيندا آهن، انقلابن جو ڪم ڏاڪي به ڏاڪي ٿيندو آهي، هن وقت اسان ڇڙو انقلابي فڪر جو تعارف ڪرائي رهيا آهيون، ديوبندن ۾ عالمن جي هڪ وڏي جماعت آهي، جيڪا جهاد جي مسئلي ۾ حضرت شيخ الهند سان متفق نه آهي، اسان انهن جي علم ۽ تقويٰ جي ته عزت ڪيون ٿا، پر انهن جي ڪمن جي پوئواري نه ڪنداسين، ديوبند ۾ حضرت شيخ الهند جي مڃڻ وارا ۽ هم فڪر عالم به ٻه حصا ٿي ويا آهن، هڪ گروهه هن انتظار ۾ آهي ته ڪوئي مسلمان بادشاهه جهاد ڪري ته اسان انهيءَ جهاد ۾ شريڪ ٿيون، اسان انهيءَ گروهه کي به نٿا مڃون.

حضرت شيخ الهند جي مڃڻ وارن مان ٻيو حصو انقلابي آهي، اسان وٽ اهي ماڻهو ئي حضرت شيخ جا صحيح جانشين آهن، اسان جو هي بيان ڪيون پيا ته حضرت شيخ الهند جهاد جي معنيٰ انقلاب ڪئي آهي ته هتي ان جي ڪجهه وضاحت ضروري سمجهون ٿا، اسان امروٽ ۾ چئن شاگردن جي هڪ جماعت ٺاهي جنهن جو مقصد هو جهاد ڪرڻ.

آءُ انهيءَ جماعت جو امير هئس، هيءَ جماعت مولانا اسماعيل شهيد جي طريقه جهاد مطابق ٺاهي وئي هئي، اسان انهيءَ جماعت سان جهاد جو ڪم شروع ڪري ڏنو، پوءِ جڏهن آءُ ديوبند ويس ۽ حضرت شيخ الهند سان ڳالهين ڪندي انهيءَ جماعت جو ذڪر ڪيم ته حضرت قدس سره انهيءَ تي تمام گهڻي خوشيءَ جو اظهار فرمايو ۽ پاڻ مون کي پنهنجي خصوصي جماعت ۾ داخل فرمايو. مٿين ڳالهه جو ڪجهه وڌيڪ تفصيل ڪجي ٿو ته حضرت شاهه اسماعيل شهيد هڪ جاءِ تي بيان فرمايو آهي ته جهاد کي قائم رکڻ فرض ڪفايه آهي، جيڪڏهن طاقت جي زور سان نه ٿي سگهي ته شهيد ٿي به جهاد قائم رکي سگهجي ٿو، اهو هر هڪ مسلمان ڪري سگهي ٿو ان لاءِ هڪ جماعت ٺاهي وڃي ته ان جو امير به چونڊيو وڃي جيئن نماز لاءِ امام چونڊيو ويندو آهي، حضرت شاهه شهيد جو هي اشارو منهنجي سمجهه ۾ اچي ويو ۽ انهيءَ جي مطابق امروٽ ضلع سکر ۾ هڪ جماعت ٺاهي ۽ اسان فيصلو ڪيو ته اسان شهيد ٿي ڪري جهاد کي زندهه رکنداسين، پوءِ جڏهن اهو تذڪرو حضرت شيخ الهند جي سامهون ٿيو ته اهي ڏاڍو خوش ٿيا ۽ فرمايائون ته توکي انهيءَ جماعت جي به ضرورت نه آهي تون اڪيلو به جهاد ڪري سگهين ٿو ۽ فاتح به ٿي سگهين ٿو ۽ گڏوگڏ حضرتن فرمايو ته اها منهنجي راءِ آهي منهنجي استاد جي سمجهايل نه آهي ۽ مون اها فلاڻي حديث مان اخذ ڪئي آهي.

جيڪڏهن جهاد جو مطلب اهو آهي جيڪو مون کي شيخ الهند ؒ ٻڌايو ته انهيءَ جو نالو انقلاب آهي، ان ڪري آءُ انقلابي آهيان ۽ جيڪو طريقو شيخ الهند مون کي سمجهايو آءُ انهيءَ طريقي جو انقلابي آهيان، منهنجو استاد، حضرت شاهه شهيد امام عبدالعزيز ۽ حضرت امام ولي الله قد الله اسرارهم جي مسلڪ تي عامل هو.

پوءِ منهنجي زندگي جو به اهوئي مسلڪ آهي ۽ انهيءَ کي حاصل ڪرڻ منهنجي سموري جدوجهد جو خلاصو آهي، اسان ٻه مسئلا ٻيا به هتي بيان ڪري ٿا ڇڏيون، سڀ کان پهريون سوال ته هي آهي ته حضرت شيخ الهند جو هي انقلاب ڪيئن عمل ۾ آندو وڃي؟ منهنجو چوڻ هي آهي ته انهيءَ لاءِ اسان کي يورپ مان سکڻ ضروري آهي، اسان جا پراڻا هٿيار هن زماني جي ڪنهن ڪم جا نه رهيا آهن، ڪمال پاشا ۽ امان الله انهيءَ ڳالهه کي ڏاڍو سمجهي ويا هئا ۽ اسان ٻاهر رهي ڪري انهيءَ حقيقت کي چڱي طرح سمجهي وياسين.

يورپ جي سائنس ۽ يورپ جا جنگي هنر اسان کي يورپ کان سمجهڻا پوندا، پر اسان جي انقلابي جماعت جو پروگرام امام ولي الله جي فڪر تي جوڙيل هوندو، جڏهن اسان پنهنجي ملڪي ماڻهن کي چئون ٿا ته يورپي بنجو ته اسان جي چوڻ جو اصل ۾ اهو ئي مطلب آهي.

جڏهن هي مڃيو ويو ته اسان لاءِ يورپ جي سائنس ۽ فنون کي حاصل ڪرڻ ضروري آهي، انهيءَ مان صاف صاف ظاهر آهي ته انهن شين کي اسان انگريزن کان وڌيڪ سهڻي طريقي سان سکي سگهون ٿا، تنهن لاءِ منهنجي راءِ مطابق مناسب ۽ موزون ٿيندو ته انگريزي ٻولي ڳالهائڻ وارين قومن سان اسان گڏ رهڻ جو فيصلو ڪيون، انهيءَ ۾ اسان جو فائدو آهي ۽ مصلحت به انهيءَ کي چاهي ٿي، انهيءَ کي مان برٽش ڪامن ويلٿ ۾ شريڪ ٿيڻ سڏيان ٿو، اسان سنڌ کي ڊومينن اسٽيٽ بڻايون ٿا ۽ برٽس ڪامن ويلٿ ۾ شريڪ ڪرڻ جو فيصلو ڪيون ٿا، هيءَ جيڪا ڳالهه آءُ اوهان کي ٻڌايان ٿو اها منهنجي پنهنجي آهي منهنجي استاد جي ٻڌايل نه آهي، پر انهن پوئين جنگ ۾ ترڪيءَ جي شڪست ۽ مسلمانن جي بين الاقوامي مرڪز ٽٽڻ کان پوءِ آئندي لاءِ ڪجهه هدايتون فرمايون جن مان انهيءَ قسم جو مطلب وٺي سگهجي ٿو.

هڪ ٻي ڳالهه جيڪا آهي ته موضوع کان جدا پر هن موقعي تي چئي ٿا ڇڏيون، اها هيءَ ته هن جلسي ۾ ڪيترن دوستن، هاري ۽ زميندار جو مسئلو ڇيڙيو آهي، اسان هارين جا طرفدار آهيون، اسان هارين کي تعليم ڏيڻ گهرون ٿا، انهن جي سياسي تربيت ڪرڻ گهرون ٿا، اسان انهن کي هن لائق بنائڻ گهرون ٿا ته هو اسيمبلي جا نمائندا بنجي ڪري اسيمبلي ۾ ويهي سگهن، اسنا هارين لاءِ سڀ ڪجهه گهرون ٿا پر انهن کي زميندارن سان ٽڪرائڻ نٿا گهرون، اسان جي ملڪ ۾ زميندارن جو هڪ درجو آهي، اهي هارين کان ڍلون وٺي حڪومت کي پهچائن ٿا. جڏهن اسان حڪومت سان ئي نٿا لڙون ته هارين کي زميندارن سان ڪيئن لڙايون، اسان کي ڄاڻ آهي ته ڪيئن اسيمبلي ۾ وڃي زميدارن کان هارين جا حق وٺي سگهبا آهن، اها اسان جي خصوصي ڳالهه آهي، انهيءَ لاءِ اسان هڪ مستقل سياسي پارٽي ٺاهيون ٿا، اسان هارين جي حقن تان هٿ کڻڻ وارا نه آهيون، پر ڳالهه هيءَ آهي اسان جي ملڪ ۾ روس کان آيل هڪ تحريڪ هلي رهي آهي، انهيءَ تحريڪ ۾ ڪم ڪرڻ وارا ڪامريڊ هارين کي زميندارن سان ويڙهائڻ گهرن ٿا ۽ آءُ به روسکان ٿي ڪري آيو آهيان، ان ڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪن ماڻهن جو خيال هجي ته اسان به هارين کي زميندارن سان وڙهڻ لاءِ دعوت ڏينداسون، سو اسان جي باري ۾ ائين سمجهڻ ٺيڪ نه آهي، اسان جو پروگرام وقتي نه آهي، اسان هڪ ڊگهي عملي واٽ جي طرف سڏيون پيا.

اچ ئي ممڪن نه آهي ته اسان پنهنجو سمورو پروگرام شاگردن کي ٻڌائي سگهون، هن وقت خالي اوهان کي اسان ايترو چئون ٿا ته اوهان انگرزي پڙهو، تا ته اڄڪلهه جيڪا يورپ ۾ هلچل آهي ۽ اتي جيڪو انقلاب برپا آهي، انهن جي حالتن کان سڌو سنئون اوهان واقف ٿي سگهو، اسان عربي جي شاگردن کي ٻڌائڻ گهرون ٿا ته انهن کي سڀ کان پهريائين ديوبند جو نصاب پورو ڪرڻ گهرجي، انهن کي ان نصاب جي عقليات کي به ائين پڙهڻ گهرجي جيئن ديني حصي کي پڙهن ٿا، انهيءَ مان هي فائدو ٿيندو ته هو امام ولي الله جي حڪمت کي چڱي طرح سمجهي سگهندا، ان کان سواءِ اسين اوهان کي هڪ ٻيو به مشورو ڏيون ٿا ته عربي شاگردن کي گهرجي ته هو سنڌي فائنل جو نصاب به پورو ڪن ۽ ان جي امتحان ۾ ويهڻ جي ضرورت نه آهي، کين ڇڙو انهيءَ نصاب سان پاڻ ۾ لياقت پيدا ڪرڻ گهرجي، انهيءَ جو فائدو هي ٿيندو ته هو مولانا محمد قاسم جي ڳالهه سولي نموني سمجهي سگهندا. آخر ۾ اسان هن ڳالهه جي تاڪيد ڪيون ٿا ته توهان ماڻهن کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌ جي شهري آبادي جي اڳواڻي مسلمانن جي هٿان نڪري چڪي آهي، مگر پاسن ۽ ٻهراڙين ۾ مسلمان جا اشراف گهراڻا اڃان تائين موجود آهن، انهن ۾ چڱا پير، چڱا زميندار ۽ نيڪ علماءَ به آهن، انهن ماڻهن جا وڏا وڏا خاندان آهن، جن جو گذر زمينداريءَ تي آهي، انهن ۾ ديني علم شايع ڪرڻ جو موقعو آهي، انهن کي انگريزي زبان کان واقف ڪرڻ جي سخت ضرورت آهي،

جيڪڏهن اسان جا نوجوان شاگرد همت ڪري اهو ڪم پنهنجي ڪلهن تي کڻن ته هو سنڌ ۾ اسلاميت کي نئين زندگي ڏئي سگهن ٿا. والله المستعان. اوهان مون کان پڇندا ته موجوده سياسي هنگامن کان جدا رهي عربي شاگردن لاءِ سياسي سکڻ جو آسان رستو ڪهڙو آهي، سو انهيءَ باري ۾ منهنجي راءِ هي آهي.

(الف) عربي ڄاڻندڙ شاگرد کي انگريزي زبان سکڻ گهرجي، انهيءَ جو سولو طريقو هي آهي ته اڳ ۾ هو اردو ۽ سنڌي کي رومن ڪيريڪٽر ۾ لکڻ پڙهڻ جي مشق ڪري ۽ پوءِ انگريزي جا اکر سکي ٿوري محنت ۽ اڀياس سان ايتري لياقت ڪري ويندو جنهن سان اردو پڙهي سگهي، اهڙي شاگرد جي اها حالت هوندي جا هڪ عاميءَ ماڻهوءَ جي جيڪو قرآن مجيد قرائت سان پرهڻ سکندو هجي جيئن اهو معنيٰ نٿو ڄاڻي پر عربي جا لفظ اچاري سگهي ٿو، اهڙو شاگرد انهيءَ حالت ۾ سولائي سان ٽائيپ رائيٽر جو استعمال سکي سگهي ٿو، جيئن هڪ مقرر اردوءَ ۾ تقرير ڪري يا سنڌيءَ ۾ اهو ٽائيپ رائيٽر جي ذريعي ان کي انگريزي حرفن ۾ لکي سگهندو، انهيءَ ڪم لاءِ نه درجي بندي جي ضرورت آهي، ۽ نه باقاعدي ڪنهن استادن کان پڙهڻ جي، هر شخص پاڻ ذاتي محنت سان هي ملڪو حاصل ڪري سگهي ٿو.

(ب) ان کان پوءِ انگريزيءَ جا ست ڪتاب جيڪي ميٽرڪ تائين پڙهايا ٿا وڃن، انهن کي ڪريما نام حق وانگر پڙهائي انهن جي صورتخطي پنهنجي هٿ سان لکڻ جي مشق ڪجي ۽ انگريزي ڳالهائڻ وارن جي مجلس ۾ ويهي ۽ انگريزي الفاظ صحيح صحيح اچارڻ، ذهن نشين ڪري ۽ جيڪڏهن موقعو مليس ته پاڻ به انگريزي ڳالهائي، انگريزي جا پنج ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ڊڪشنري جي مدد سان هو انگريزي اخبار جو مطالعو شروع ڪري ۽ جيڪو وقت انگريزي سکڻ لاءِ ڪڍي انهيءَ ۾ ٻيو ڪو به ڪم نه ڪري، نه حساب، نه سائنس، نه جاگرافي، انهيءَ وقت ۾ ڇڙو انگريزي صحيح لکڻ لاءِ ڳالهائڻ کي رکي، هڪ ذهين ۽ محنتي عربي دان شاگرد ڇهن مهينن ۾ هي ڪم ڪري سگهندو ۽ زياده وقت لڳو ته به هڪ سال ان لاءِ ڪافي آهي.

عربي وارو شاگرد فقط سياسي تربيت لاءِ انگرزي سکي ٿو، انهيءَ کي ڪا نوڪري ڪانهي ڪرڻي، جنهن لاءِ ان کي ڊگري جي ضرورت پوي، هي شاگرد انگريزي جي ذريعي جڏهن يورپ جي نئين تحريڪ يعني روس سوشلسٽ پروگرام جي تاريخ ۽ ان جي ڪاميابي وارين حالتن کان واقف ٿيندو تڏهن وڃي ان تي هي حقيقت کلي سگهندي ته امام ولي الله جي حڪمت جنهن تي ان جي ڪتابن حجته الله البالغه ۽ ازالته الخفاء عن خلافته الخلفاء جو دارو مدار ۽ بنياد آهي، ۽ جنهن حڪمت سان هو قرآن مجيد، صحاح سته ۽ چئن امامن جي مذهبن ۽ محقق عالمن جي سياست کي حل ڪن ٿا، اها ولي اللهي حڪمت اڄ به يورپ جي انهيءَ انقلابي تحريڪ کان اڳري ۽ مٿانهين آهي ۽ آءُ جو هي چوان ته اڄ جي يورپ کي سمجهڻ کانسواءِ حضرت امام ولي الله جي فلسفي جو مرتبو سڃاڻڻ مشڪل آهي سو انهيءَ جو مطلب به اهو ئي آهي. اسلامي تاريخ جي پهرئين هزار سال ۾ ترقي جا ڪئين رستا هئا ۽ امام ولي الله جا بزرگ به انهن رستن مان هڪڙي طريقي جا پانڌيڙو هئا.

ٻئي هزار سال ۾ جنهن جي شروعات هندوستان ۾ اڪبر جي حڪومت سان ٿي ۽ مام رباني مجدد الف ثاني انهيءَ ننواڻ جو بنياد رکڻ وارا هئا، انهيءَ ننواڻ جي تڪميل ڪرڻ وارو امام ولي الله دهلوي آهي ۽ انهيءَ ڪم لاءِ الله جل و عليٰ فقط کين ئي چونڊيو.

هن وقت هندستان ۾ مسلمانن جي ترقي لاءِ امام ولي الله جي طريقي کان سواءِ ٻيو ڪونهي، ڳالهه هيءَ آهي ته هندستان تي هن وقت يورپ جي هڪ وڏي طاقت جو جبري قبضو آهي، اسان جيستائين يورپ جي عام سياست کي نه سمجهنداسين تيستائين برطانيه کي نه سمجهي سگهنداسين، ٻين لفظن ۾ جيستائين اوهان برطانيه کي نه سمجهي سگهندو ايستائين اوهان لاءِ هندستان جي سياست سمجهڻ مشڪل آهي، نتيجو هي نڪتو ته جيڪڏهن اوهان پنهنجي ملڪ جي سياست سمجهڻ گهرو ٿا ته برطانيه کي سمجهو ۽ جيستائين اوهان يورپ کي سمجهي نه سگهندو ايستائين برطانيه کي سمجهي نه سگهندو، ان ڪري ضروري آهي ته توهان يورپ جي سياست سمجهو، پوءِ پنهنجي ملڪ جي سياست تي غور ڪيو.

امام ولي الله جي سياست، فڪر ۽ ان جي ٻڌايل عملي رستي جي سڌي هجڻ ۽ انهيءَ کي چونڊيل سمجهڻ جو وجه هي آهي ته سلطان محي الدين احمد اورنگزيب عالمگير رحمته الله عليه کان پوءِ جڏهن اسلامي سلطنت ۾ انتشار شروع ٿيو ۽ هن ملڪ تي يورپي طاتن جي غلبي جي شروعات ٿي ته عين انهيءَ موقعي تي شاهه صاحب پنهنجي سياسي تحريڪ جو بنياد رکي ٿو ۽ اهو ان نئين سياسي نظام جي ضرورت به بيان ڪري ٿو ۽ ان کي سائنٽيفڪ يعني حڪيمانه بنياد به جوڙي ٿو، انهيءَ نموني سان شاهه صاحب اسان جي ملڪ جو سياسي سلسلو ٽٽڻ نه ڏنو آهي ۽ هو هڪ آزاد هندستاني حڪومت جي شڪست سان گڏوگڏ هڪ ٻئي سياسي نظام جو نعم البدل پيش ڪري ٿو، ان ڪري آءُ چوندو رهان ٿو ته پهريائين يورپ جي سياست جو گهرو اڀياس ڪيو، انهيءَ نموني سان توهان هڪ طرف يورپ کي سمجهي ويندا ٻئي طرف هندستان کي اسان جو بيت الحڪمت ۽ محمد قاسم ولي الله ٿيالاجيڪل ڪاليج امام ولي الله جي حڪمت جي پرچار ۽ ان جي تعليم جو انتظام ڪندو.

اسان پنهنجي نوجوان شاگردن کي وڏي نرميءَ سان هن طرف ڌيان ڇڪايون ٿا ۽ بيشڪ هي ڪم مشڪل ضرور آهي، پر اسان جا نوجوان شاگرد خدا جي فضل سان وڏي همٿ جا مالڪ آهن، هو جيڪڏهن گهرن ته هپنهنجي همٿ ۽ حوصلي سان انهيءَ مهم کي سولائي سان کٽي سگهن ٿا. اسان کولي ڪري چئون ٿا ته اسان برطانيه سان جنگ جهيڙي جو خيال ڇڏي چڪا آهيون، اسان في الحال ڊومينن حڪومت حاصل ڪرڻ گهرون ٿا، اسان سنڌ جي عام ماڻهن کي ووٽ جي قيمت ٻڌائڻ گهرون ٿا ۽ انهيءَ نموني اسيمبليءَ ۾ عوام جي طاقت گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهيون، ان کان سواءِ اسان کي هتي هن ڳالهه جي به چٽائي ڪرڻ جي ضرورت آهي ته اسان سنڌ ۾ سنڌين جي مستقل طور حڪومت گهرون ٿا، اسان انهيءَ سلسلي ۾ ڪو به مذهبي سوال پيدا ٿيڻ نه ڏينداسين، اسان سنڌ جي سرزمين کي هڪ مستقل ملڪ مڃيون ٿا ۽ اسان هن براعظم جي باقي ملڪن سان فيڊريشن جي ذريعي شريڪ ٿينداسين، اسان سڄي هندستان کي هڪ ملڪ تصور ڪري ان تي وحداني (بونيٽري) طرز جي حڪومت ڪرڻ جو سختيءَ سان انصار ڪريون ٿا.

جيڪڏهن هندستان کي هڪ ملڪ نه سمجهيو وڃي ۽ هن براعظم جو هر ملڪ پنهنجي جاءِ تي آزاد هجي ته انهيءَ طريقي سان هندو مسلم مسئلو به حل ٿي ويندو ۽ اسان برطانيه سان سمجهوتو به ڪري سگهنداسين، پر اسان کي هي مڃڻو پوندو ته هي فڪر جيڪو اسان پيش ڪري رهيا آهيون سو بلڪل نئون آهي، ان ڪري ان کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ هڪ مستقل سياسي پارٽي جي ضرورت آهي، هي پارٽي نيشنل ڪانگريس جي اندر هي ڪري ڪم ڪندي، اسان سنڌ ۾ هن پارٽي جي تشڪيل به ڪري چڪا آهيون، ان پارٽيءَ وٽ قوم مان مراد اهو سياسي تصور آهي جنهن کي اڄ يورپ جي سياست به مڃي رهي آهي، ٻولي، تمدن ۽ معاشرت هڪجهڙي هجڻ، اهو بنياد آهي قوم جي سياسي تصور جو انهيءَ بنياد تي اسان سنڌين کي هڪ مستقل قوم مڃيون ٿا ۽ اهڙي نموني پنجابي، پشتو، ڪشميري، گجراتي، مرهٽي ۽ هندستاني ڳالهائڻ وارن کي مستقل قومن جو درجو ڏيون ٿا.

اسان هي به مڃيون ٿا ته انهن سڀني قومن جي انٽرنيشنل زبان اردو ۽ انگريزي هوندي، اهي علائقا جن ۾ هي قومون آباد آهن، انهن جون حدون بهار کان اتر ۾ پشاور تائين ۽ نربدا کان ڪشمير تائين ڦهليل آهن، اسان هن سموري ايراضي کي پنهنجو قومي وطن مڃيون ٿا، هن رقبي ۾ رهڻ وارين قومن جا پاڻ ۾ تعلق هڪ انٽرنيشنل نظام هيٺ هوندا، اسان هن جا ته حامي آهيون جيئن اڳ ۾ چئي آياسون ته سنڌ سنڌين جي آهي، پر اسان جو هي اصول ان وقت ئي عمل لائق ٿي سگهي ٿو جڏهن هنن سڀني علائقن کي اسان جي اصول تي هڪ انٽرنيشنل نظام جي تابع ڪيو وڃي، ان ڪري انهيءَ خيال جي پيش نظر اسان پنهنجي پارٽي جو نالو جمنا نربدا سنڌ ساگرد پارٽي رکيو آهي، اسان هي گهرون ٿا ته هن ساري علائقي تي اسان جي سنڌ ساگر پارٽي حڪومت ڪري ڇو ته اسان جي خيال ۾ صرف هيءَ پارٽي صحيح معنيٰ ۾ انهن علائقن ۾ هڪ اهڙو انٽرنيشنل نظام قائم ڪري سگهي ٿي، جنهن ۾ هر قوم آزاد هجي ۽ هر ملڪ پنهنجي جاءِ تي مستقل هجي.

هي آهي مختصر لفظن ۾ اسان جو نصب العين ۽ انهيءَ لاءِ اسان سياسي جدوجهد ڪري رهيا آهيون. اڳتي هلي جيڪڏهن بنگال ۽ دکن اسان سان سمجهوتو ڪندا ۽ اسان جي پارٽيءَ ۾ شرڪت ڪرڻ گهرندا ته اسان وڏي خوشيءَ سان انهن کي قبول ڪنداسين، پر هن وقت اسين پنهنجي سموري طاقت نارٿ ويسٽرن انڊيا کان سواءِ ٻي جاءِ تي خرچ ڪرڻ نٿا گهرون.

(ج) اسان جي هيءَ پارٽي سنڌ جي ڪنهن به پارٽي سان جيڪا انهن اصولن کي پنهنجو بنيادي مڃيندي ته “سنڌ سنڌين جي آهي” اختلاف نه ڪندي، بلڪ اهڙي پارٽي سان اسان سمجهوتو ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين، تاته سڀ گڏجي ڪري ترقيءَ جي مٿين منزلن کي پهچي سگهون، آخر ۾ آءُ هر شاگرد کي وڏي تاڪيد سان وصيت ڪيان ٿو ته جيستائين هو سنڌ ساگر پارٽي جي نظرين کي پوري يقين سان نٿو مڃي ايتري تائين هو ان تي عمل ڪري نهٻين کي ئي دعوت ڏئي

پر جيڪڏهن ڪنهن درسگاهه جا استاد ۽ منتظم هن پارٽي جي نظرين کي مڃين ٿا ته اسين انهن کي مشورو ڏيون ٿا ته هو پنهنجي درسگاهه جو نالو محمد قاسم ولي الله ٽيالاجيڪل ڪاليج رکن،. اسان لڳاتار انهن کي پنهنجي ڪارائتن مشورن سان مدد ڪندا رهنداسين. والله المستعان.

 

 

مولانا محمد صادق صاحب جو صدارتي خطبو

(آل انڊيا خلافت ڪانفرنس جو “ستين اجلاس” منقعد ڪراچي. 2 ذوالقعد 1339هه مطابق 8 جون 1921ع)

مسلمان ڀائرو، قومي ڀائرو، اسان سڀئي ماڻهو جن جي معمولي دعوت ۽ درخواست تي توهان ههڙي سخت اونهاري جي گرمين ۾ سفر جون تڪليفون ۽ مصيبتون سٺيون آهن، توهان جي ان اسلامي جوش، پياري محبوب مذهب جي مٿان قربان ٿيڻ واري محبت جو چڱي پر اندازو رکون ٿا، اسان کي چڱي طرح معلوم آهي، اڄ ڪلهه خلاف اسلامي جي تباهي ۽ شعائر الله (الله جون نشانيون) جي توهين، هر مسلمان جي دل ۾ هڪ ڀڀڙ ٻاري ڇڏيو آهي، جنهن جي توهين مسلمان جي سسيني کي بيچين ۽ هر مسلمان دل کي پريشان ۽ بي قرار ڪري ڇڏيو آهي، مان پنهنجي شهر جي مسلمانن طرفان، اوهان جي وطني ڀائرن جو احسان مڃان ٿو، جن اسان جي مصيبتن ۾ هميشه ڀائرن ۽ پنهنجي وانگر ونڊ ورتو آهي ۽ هاڻي به اسان جي درخواست تي اسان جي هن سٿ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تڪليف برداشت ڪئي آهي.

حضرات، آئون، مسلمانن جي موجوده تنزل ۽ تباهي سان ڀريل دردناڪ افساني شروع ڪرڻ کان اڳ چاهيان ٿو ته توهان جي توجهه ان مبارڪ ۽ بخت واري زماني جي طرف ڇڪايان، جنهن جي برڪتن ۽ نيڪين کي آقائي نامدار محمد ﷺ جين خير القرون قرني، ثم الذين يلونڪ ثم الذين يلونهم وارن مقدس لفظن ۾ ظاهر ڪيو آهي، اءُ توهان کي ڏيکاريندس ته جيڪا قوم اڄ تباهي جي آخري ڏاڪي تي پهچي چڪي آهي، اها تيرهن سئو سال اڳ اچائين ۽ بلندين جي ڪهڙي ڏاڪڻ تي هئي؟ ۽ پوري وري انهيءَ وچ ۾ توهان کي اهي دردناڪ سبب به ٻڌايان جن جي ڪري اسان جي عزت ۽ ترقيءَ جي پيڙهه ڏينهون ڏينهن جي ضعيف ٿيندي وئي، اسان ۾ سوين ماڻهو آهن، جيڪي امت مرحومه جي تنزل ۽ پستيءَ جي سببن ۽ ڪارڻن تي بحث ڪن ٿا ۽ ٻيا فرد وري اڪيچار افسانن ۽ مست آهن، پر اصلي ڪارڻ تي نظر رڳو انهن ماڻهن جي پهتي آهي، جن مسلمانن جي اجتماعي زندگي جي نقصانن ۽ هلاڪتن، تفرقي بازين ۽ انتشار جي واقعن جي تاريخن حقيقتن جو گهرائي سان مطالعو ڪيو آهي، توهان ٿوري وقت لاءِ قرآن حڪيم ۽ اسلام جي باني (روحي فده) جي صحيح تعليمن کي سامهون رکو ته توهان محسوس ڪندو ته الله تعاليٰ ۽ سند رسول پاڪ ﷺجن، اسان لاءِ هي ڳالهه، ضروري ٻڌائي آهي ته جهڙي طرح اسان پاڻ ۾ گڏ ٿيون، اهڙي طرح عالمي نظام متعلق سموريون ضروري قوتون ۽ مناسبتون به اسان ۾ هجڻ گهرجن، جهڙي طرح الله تعاليٰ جو اهو حڪم اسان لاءِ واجب العمل آهي ته واعتصموا بحبل الله جمعاًولا تفرقوا. الله جي رسيءَ کي گڏجي پڪڙيو الڳ الڳ نه ٿيو. ۽ پوءِ وري انهيءَ وڏي نعمت جي بخششن رحمتن کي مسلمانن لاءِ الله جي لفظن منجهان هڪ اهم نوازش ٻڌايو ويو ته واذڪروانعمةالله عليڪم اذ ڪنتم اعداء قالف بين قلوبڪم فاصبحتم بنعمہ اخوانا. الله جي نعمتن کي ياد ڪيو، جڏهن توهان جون پاڻ ۾ دشمنيون هيون، اسان توهان جي دلين کي ملائي ڇڏيو ۽ پوءِ توهان ان جي احسان مهربانيءَ سان پاڻ ۾ ڀائرن وانگر ٿي ويو، اهڙي طرح مسلمان امت جي قومي خصوصيتن منجهان هڪ ممتاز خاصيت هيءَ به ٻڌائي ته توهان منجهان هر فرد کي پنهنجي اندر اهي سموريون قوتون، گڏ ڪرڻ گهرجن، جن جي ڪري توهان نيڪي ۽ تبليغ ۽ اشاعت ۽ بدي کي روڪي سگهو، کنتم خيرات اخرجت للناس تامرون باالمعروف ولنهون عن المنڪر ۽ پوءِ فرمايائين ته امر ۽ نهي جي مقدس فرضن جي ادا ڪرڻ ۾ انهن لاءِ وسيلا، ذريعا مهيا ڪرڻ ڪري توهان کي گذريل سمورين امتن تي فضيلت ۽ برتري حاصل آهي، ان جي ڪري توهان “خير امة” جي لقب سان نوازيا ويو.

جيڪڏهن اسان کي هڪ طرف پنجن وقتن جون نمازون، جمع ۽ ٻئي عيدون، حج جي فرضيت جا حڪم هيءَ ڳالهه سيکاريندا هئا ته اسان جو شريعت جا بنيادي اصول جماعت جي ضرورت ۽ اجتماعي زندگي آهن ته ٻئي طرف وري حضور جن جو بخت ڀريو وجود اسان جي لاءِ معاش (دنيا) معاد (آخرت) ۽ اخلاق ۽ سياست، تمدن وغيره جي سمورن قانونن ۽ بنيادن جي جامع نمونو ۽ عملي تعليم جو ذريعو هئو.

جيڪڏهن اسان کي هڪ طرف نبوي حڪم هيءُ ٻڌائيندا هئا ته “عليڪم بالسواد الاعظم” يا وري “شذشذ في النار” يا “يدالله علي لجماعة” اهڙي طرح اسان کي هي تلقين ڪئي ويندي هئي ته تفرقي بازي ۽ اختلاف کان بچو ڇو ته جيڪو جماعت کان جدا ٿيو ته اهو پوءِ شيطان لاءِ آهي، جهڙي طرح ڌڻ کان وڇڙيل ٻڪري بگهڙ جو کاڄ ٿيندي آهي، ته ٻئي طرف وري اسان ڏسندا هئاسين ته حضور جن جي زندگي سمورين طاقتن جو مظهر ۽ سڀني قوتن جو ميڙ هئي، سندن شخصيت مبارڪ رڳو، ديني پيشوار يا وحي کڻندڙ ۽ آخرت جي سزا ۽ جزا کان واقف ڪرائيندڙ واري حيثيت نه هئي ۽ پاڻ رڳو خالص اخلاقي تعليم ڏيڻ يا رڳو جهانگيري ۽ شهنشاهي ماڻڻ لاءِ ڪو نه آيا هئا، بلڪ سندن سهڻو طريقو ۽ سندن عمل جو نمونو اسان کي ٻڌائيندو هئو ته اسلامي زندگي، دنيا ان جي تعلقات کان بلڪل الڳ ناهي، شريعت ۽ سياست عبادت ۽ بادشاهي جو وچ ۾ ڪو تضاد ڪو نه آهي ۽ اسلام جو داعي ﷺ تمام ضروري حيثيتن جو گڏيل وجود هئو، هو شريعت جا قانون به جاري ڪندو هئو ۽ حڪومت حڪمراني به ڪندو هئو، جيڪڏهن هو مسجد ۾ ويهي نماز جو فرض پورو ڪندو هئو ته انهيءَ مسجد ۾ ويهي شاهي حڪم به جاري ڪندو هئو، هو هڪ طرف معاشري جو انتظام، گهريلو ڪمن لاءِ تدبيرون به ڪندو هئو ۽ نڪاح، طلاق جا فيصلا به ڪندو هئو ته ٻئي طرف وري فوج جي ترتيب، دشمنن جي خاتمي، ڪاهه ۽ دفاع لاءِ سپہ سالاري وارا فرض به سرانجام ڏيندو هئو، مطلب ته ان هڪ ئي مبارڪ وجود ۾ اهڙيون سموريون شخصيتون، گڏيل هيون ۽ اسان کي ان جي عملي تعليم ڏني ويندي هئي ته خدا جي شريعت جو نظام اهو ئي آهي ته هر مومن لاءِ هي ضروري آهي ته ان ۾ سڀ مواد ۽ قوتون گڏ ٿيل هجن، جن جي ذريعي هو امرباالمعروف۽ نهي عن المنڪر (نيڪيءَ جو حڪم ڪرڻ ۽ برائي کان روڪڻ) واري خدمت پوري ڪري سگهي.

حضور جن جڏهن هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويا ته ان وقت توڙي جو وحي ۽ الله جو ڪلام نازل ٿيڻ جو سلسلو ختم ٿي چڪو هئو، پر اهي سموريون ضروري قوتون جيڪي نبوت سان گڏ مڙهيل هيون، اهي دنيا لاءِ هميشه جون ضرورتون هيون ۽ انهيءَ ڪري ئي سندن جاءِ نشين چارئي صحابي سڳورا، انهن سموريون خوبين جا مالڪ هئا، توڙي جو هنن کي وحي، شريعت ۾ قائم مقامي ڪا نه ملي، ڇو ته خدائي دين هميشه لاءِ مڪمل ٿي چڪو هئو، مگر انهن کي باقي سمورين خصوصيتن جي نيابت ڏني وئي هئي.

حضرت عمرؓ جي زندگي تي غور ڪيو، جو هن کي هڪ وقت مجلس شوريٰ ۾ پنهنجي اجتهاد ۽ فڪر سان شرعي مسئلن جو فيصلو ڪندي ڏٺو ويندو هئو ته ٻئي وقت وري هو عدالت ۾ ڪيس به ٻڌندو هئو، جيڪڏهن هو هڪ طرف نماز جي امامت جو فرض پورو ڪندو هئو ته ٻئي طرف الله جي راهه ۾ جهاد ڪرڻ وارن نوجوانن جي تربيت ۽ تنظيم ۾ به اڳڀرو هوندو هئو، پوءِ وري رومي سفير کي شهنشاه جي حيثيت ۾ ملاقات جو اعزاز بخشيندو هئو، پوءِ سمورن خلفاءِ راشدين ؓ جي سوانح حيات ۽ زندگيءَ جي حالتن تي نظر ڪري ڏسو ته معلوم ٿيندو ته انهن کي قاضي ۽ مفتي هجڻ واري مرتبي سان گڏ هدايت ڪرڻ ۽ دلين کي پاڪ ڪرڻ واري قوت به حاصل هئي.

جيڪڏهن هو دنيا جي معاشي انتظام کي سڌاريندا هئا ته ٻئي طرف وري دلين ۽ روحن کي بديءَ جي ميراڻ ۽ بت پرستي کان پاڪ ڪندا هئا، جيڪڏهن جسمن جو رشتو هنن جي هٿن ۾ هو ته دلين جي حڪمراني به هنن جي قبضي ۾ هئي. جيڪڏهن هڪ طرف دين جي تبليغ ۽ اشاعت جي ذميداري هنن جي مٿان هئي ته ٻئي طرف ملڪن ۽ حڪومتن جو نظام ۽ سياسي مونجهارا به سندن تدبيرن جي نهن سان ئي کلي پوندا هئا. مطلب هو نبوي خصلتن جو صحيح نائب ۽ شريعت جي امتيازن جا صحيح عملبردار هئا، سندن ساري پاڪ زندگي، امرباالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو پرتو ۽ مجسمو هئي.

ان جي ڪري ٻنهي جهانن جي سردار محمد ﷺ، اسان جي هدايت ۽ ڪاميابي لاءِ پنهنجي عملي طريقي سان گڏوگڏ، خلفاءِ راشدين جي طريقي کي دڳ لائيندڙ لاٽ ڪوٺيو هئو ته “عليڪم بسنتي و سنڌ الخلفاءِ الراشدين” ۽ انهيءَ ڪارڻ اسان صحيح دڳ کان ڀٽڪندڙن کي پاڻ ڪريم جن هيءَ تاڪيد ۽ وصيت ڪئي هئي “عضوا عليها بالنواجذ” توهان جيڪڏهن هئن سمجهو ٿا ته هڪ عالم ۽ مفتي جي زندگي رڳو هن لاءِ آهي ته هو دنياداري جي ڳالهين کان الڳ ٿي دنيا کي تياڳ ڏئي فقط نماز ۽ قضا جا فرض ادا ڪري ته پوءِ توهان ڀلي سمجهندا رهو، مگر پيغمبر اسلام ﷺ جڏهن توهان جي متعلق فرمايو هئو ته “العلماءِ ورثة الانبياءِ” ان وقت پڪ ڄاڻو ته سندن نظر ۾ توهان جي رهبانيت (دنيا کان ڪٽجي وهڻ) ڪا نه هئي، ڇو ته پاڻ سڳورن ته پهريائين ئي ٻڌائي ڇڏيو هئو “لا رهبانيه في الاسلام” بلڪ سندن ارادي ۽ خواهش ۾ اهي سمورا امتياز موجود هئا، جيڪي سدائين انهن جي حق پرست هٿ تي ظاهر ٿيا يا وري خلفاءِ راشدين جي سهڻي طريقي ۾ سامهون آيا،

توهان حضرت عمر فاروق ؓ جي تاريخي واقعي مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته توهان جي اها گوشه نشيني پوءِ وري زهد ۽ تقويٰ جون دعوائون ڪيتري حد تائين شريعت جي انداز ڪراهت واريون ناپسنديده آهن، جنهن زماني ۾ “دمشق” ۾ توحيد پرست ۽ مجاهد، جهاد ۾ مصروف هئا جنگ ۾ جو ميدان “هل من مبازر” جي گهر ڪندڙ هئو ۽ الله جي ڪلمي کي بلند ڪرڻ جو فرض مسلمان کان بهادري ۽ جان جو نذرانو گهري رهيو هئو، ان وقت حضرت عمر ؓ جن هڪ دفعي ڪعبة جي اندر ڏٺو ته هڪ شخص گوڏن ۾ منهن وجهي مراقبو ڪندي الله جي ياد ۾ مشغول هئو، حضرت عمر ؓ هن کي ڳچي کان وٺي ڌونڌاڙيو ۽ چيائين ته اڄ تنهنجي گرم گرم ڳوڙهڻ ۽ عاجزيءَ وارين دعائن ۽ فريادن جي بدران اسلام ۽ خدائي اسلام کي تنهنجي ڳچيءَ مان وهندڙ خون ۽ تنهنجي تڙپندڙ لاش جي وڏي ضرورت آهي، ان لاءِ چڱو آهي ته تون مراقبو ڇڏي ڏي، چيلهه ۾ تلوار ٻڌي “دمشق” جي ميدان ۾ نصارن جو مقابلو ڪري اسلام کي وڃي بلند ڪر.

هاڻي توهان غور ڪيو ته جنهن وقت اسلام ۽ اسلام جي محافظن کي دنيا ۾ ختم ڪرڻ لاءِ انهن جي مٿان حملا ٿي رهيا هجن ۽ اڄ الله جو دين پنهنجي پيروڪارن کان پنهنجو آخري حق گهرندڙ هجي، پوءِ ان وقت توهان جي گوشه نشيني ۽ هي خيال ته سياست جو مذهب سان ڪو لڳ لاڳاپو ئي ڪو نه آهي، ٻڌايو ته ڪيتري قدر شريعت جي حڪمن کان دوري ۽ فراريت جو دليل آهي.

حضرات! توهان جيترو، اسلامي تاريخ جو گهرائي سان مطالعو ڪندو ته اوهان کي هن ڳالهه جو يقين ڪرڻ لاءِ هزارين مثال ملندا ته مسلمانن جي زوال جو صحيح يا حقيقي سبب رڳو هيءُ هئو ته هنن بدقسمتيءَ سان انهن قوتن کي گڏ ڪرڻ ۽ انهن سان تعلق رکڻ ۾ ڪوتاهي ۽ غفلت ڪئي جن جو گڏ ڪرڻ شريعت ۽ مسلمانن لاءِ ضروري قرار ڏنو هئو. اڄ جيڪو ڪجهه اسان کي نظر اچي ٿو اهو سڀ انهيءَ ڪوتاهي ۽ غفلت جو تدريجي نتيجو آهي.

بيشڪ هيءَ ڳالهه صحيح آهي جيئن حضور ﷺ جن اڳئي اڳڪٿي ڪئي هئي، اهو مبارڪ زمانو ٿورو وقت هليو ۽ اهڙي اجتماعي ۽ محبت واري حالت، حضرت علي ڪرم الله وجهہ تائين هلي، پوءِ جيئن اتحاد ۽ اتفاق جي برڪتن اسان کان منهن موڙيو اهڙي طرح انهن قوتن ۽ منصوبن به ٽٽڻ ڊتوع ڪرو، ۽ سموريون گڏ ڪيل قوتون الڳ الڳ ٿي ويون، بجاءِ ان جي جو اهي سموريون ڳالهيون هڪ وجود ۾ گڏ ٿين ها، هو جدا جدا قالبن ۾ وڌيون ويون، حڪومت ۽ سياست جو شعبو جدا ٿي فقط بادشاهن جي حوالي ٿي ويو، فيصلن ۽ فتوائن ۽ ٻين شرعي مئسلن جي ضرورت هڪ مستقل مجتهدن ۽ فقيهن جي جماعت ٺاهي وڌي ۽ اهڙي طرح روحاني تعليم جي ڪاروبار به هڪ الڳ ٽولو پيدا ڪري وڌو ۽ پوءِ وري زوال جي بدبختي ايتري ته ڇانئجي وئي جو انهن سموريون قوتن ۽ انهن جي عملبردارن جي وچ ۾ اتحاد، اتفاق، هڪجهڙائي به باقي نه رهي سگهي، بلڪه هڪ ٻئي جي مخالفت ۽ هڪ ٻئي کان جدائي پيدا ٿي پئي، پوءِ وري اهو اختلاف ايترو ته ڇانئجي ويو جو هر جماعت جي فردن تائين ان جي زهر جو اثر پهچي ويو ۽ اسان ڏٺو ته اهي ماڻهو جن جي متعلق رڳو قضا جا حڪم هئا، انهن ۾ به ڀانت ڀانت جا رستا پيدا ٿي پيا ۽ مذهبن ۽ طريقن جا بنياد پئجي ويا، انهيءَ انتشار ۽ تفرقي بازيءَ جو ئي نتيجو آهي جو اڄ اسلامي شريعت جا ڪئين شعبا نظر اچي رهيا آهن۽ هوڏي وري انهن ماڻحن تي نظر ڪيو جن کي رڳو سياست ۽ دنياداري جي حوالي ڪيو ويو هئو، اهي به اهڙي ئي تباهيءَ جو شڪار ٿي ويا، جنهن جو ماريندڙ نتيجو هيءَ نڪتو جو مسلمانن شريعت جي ان پاڪ (مقدس) اصول جي پرواهه ئي ڪانه ڪئي، جنهن ۾ هنن ئي پنهنجي لاءِ هڪ سياسي مرڪزي قوت جي قائم ڪرڻ جو وٺي چئنين خليفن جي آخري زماني تائين عمل ٿيندو رهيو ۽ اهو ئي اختلاف هيو، جنهن جي بنياد تي ٿورڙي زماني کان پوءِ اسلامي حڪمراني، مختلف ٽولن ۽ حصن ۾ ورهائجي وئي ۽ دنيا جي مختلف حصن جهڙوڪ آفريڪا، مصر، بغداد، اندلس، ايران وغيره ۾ الڳ الڳ مرڪز قائم ڪيا ويا پوءِ انهي الڳ الڳ مرڪزن جو هي نتيجو نڪتو جيڪو نڪرڻو ئي هيو، يعني ڪٿي به مضبوطي سان اسلام ۽ مسلمانن جا پير پختا نه ٿي سگهيا.

اڄ توهان ڏسو ٿا ته ملڪن جا ملڪ توحيد جي عالمن کان خالي ٿي ويا آهن ۽ اندلس ۽ آفريڪا جا سمورا حصا تيونس، مراڪو، الجزائر ۽ پوءِ وري طرابلس، يورپ جا قبضي ڪيل حصا هڪ هڪ ٿي ۽ سڀني کان پڇاڙي ۾ جزيره العرب جي مقدس (پاڪ) زمين اسلام جي قبضي ۽ اثر کان نڪري وئي ۽ اهو رڳو اختلاف ۽ جدا جدا مرڪزن جي نتيجي ۾ ئي ٿيو.

توهان پري نه وڃو رڳو انهن حڪومتن کي ڏسو جيڪي خوش قسمتيءَ سان بچي ويون آهن، جهڙوڪ ترڪي، ايران، افغانستان توڙي جو، اهي قوت ۽ شان شوڪت، ساز سامان جي لحاظ سان ڪهڙو به مرتبو ۽ حيثيت رکن ٿيون، پر جيڪڏهن اهي متحد ٿي يورپي تعاون جي وسيلن جو مقابلو ڪن ها ته اڄ مسلمانن کي هي بڇڙو ڏينهن ڏسڻو ئي ڪو نه پوي ها ۽ اهو ئي مرض هئو جنهن جي دروازي کي بند ڪرڻ لاءِ الله تعاليٰ فرمايو آهي ته “ولاتنازعوا فتفشلوا وتنهب ربحڪم” پر محترم حضرات، جيڪڏهن ائين ٿي ويو آهي ته اهو سمورو اسانجي عملن جو نتيجو ۽ اسان جي بدبختي آهي.

باقي هئن چئي خدائي شريعت جي توهين نه ڪيو ته سياست ۽ حڪمراني جي معاملن جو دين ۽ مذهب سان ڪهڙو تعلق آهي، انهيءَ کان انڪار نه ڪيو، ڇو ته اهو ئي تفرقي بازيءَ جو راڳ هئو، جنهن نيٺ هڪ مضبوط امن جي چيلهه ڀڄي وڌي، موجوده زمانو هاڻي هلندڙ زماني ۾ اسان سان ڇا ڇا ٿيو آهي ۽ ڇا ڇا ٿي رهيو آهي؟ اهي واقعا ايترا ته ورجائي ورجائي ٻڌيا ويا آهن جو اوهان انهن کان چڱي طرح واقف ٿي چڪا هوندو.

پهرين نومبر 1914ع اهو پهريون ڏينهن هئو جنهن جو صبح اسان لاءِ بدبختي جو پيغام کڻي نروار ٿيو، ڇو ته انهيءَ ڏينهن اسان کي ان اعلان سان ڌوڪو ڏنو ويو جنهن جي ڪري مسلمان جنگ ڪندي پنهنجي شرعي فرضن جي متعلق هڪ هلاڪت واري غلط فهمي ۾ رڌل هئا، جنهن ۾ گورنمينٽ ٻن ڳالهين کاي خاص طور تي مشهور ڪيو هئو.

ھڪ ته ترڪيءَ سان جنگ، دفاع واري جنگ آهي، اڳرائي واري جنگ ڪانه آهي، ڇو ته اها اسان تي ڪيترائي دفعا حملا ڪري چڪي آهي، ٻيو ته مسلمانن کي هن ڳالهه تي ڀروسو رکڻ گهرجي ته اسلام جون سموريون جايون محفوظ رهنديون، جن ۾ عراق به شامل آهي ۽ انهن جي احترام جو مڪمل لحاظ رکيوويندو، اسلامي خلافت جي خلاف ڪا به ڪاروائي ڪانه ڪئي ويندي، خليفة المسلمين ۽ اسلام سان اسان جي ڪا به جنگ ڪانه آهي.

۽ پوءِ نهايت افسوس ۽ ڪارنهن سان هن ڳالهه جو اقرار آهي ته اسان پنهنجي تيرهن سالن واري زندگي ۾ڪا به قومي مذهبي ۽ غلطي ۽ ڪنهن به ڳالهه کي وساريو ڪو نه آهي، جيتري قدر گڏوگڏ گذريل تجربن جي اسان انهن واعدن تي اعتبار ڪرڻ ۾ غلطي ڪئي، پوءِ وري اهو واعدو ڪيئن پورو ڪيو ويو، اهو هڪ ڏک ڀريو داستان اهي، پڌرن واعدن جي ابتڙ جريره العرب جي مقدس زمين جي ڪن اهميت وارن ٽڪرن کي جنگ جو ميدان بڻايو ويو ۽ مقدس جاين تي قبضو ڪيو ويو، خلافت جي تخت گاهه (قسطنطنيه) تي تسلط ڄمايو ويو ۽ “سمرنا، ٿريس” تي نهايت ناانصافي سان يونانين جو قبضو ڪرايو ويو ۽ انهن اتي جي غريب مسلمان رهاڪن تي طرحين طرحين جا ظلم ڪيا، لکين مسلمان قتل ڪيا ويا ۽ لکين عورتون رنڙ بنايو ويون ۽ ٻار يتيم ڪيا ويا ۽ هوارين توحيد جا پروانه بي گهر ڪيا ويا، اڄ اهي ٻين ملڪن ۾ راهن تي پيا آهن ۽ اتي مصيبت ڀريا ڏينهن گهاري رهيا آهن.

سوين ماڻهن کي بدن ڍڪڻ لاءِ ڪپڙو ۽ پيٽ ڀرڻ لاءِ ماني به ميسر ڪا نه آهي، هزارين عورتن جي عزت لٽي وئي، ان کان سواءِ ان جنگ جا اُلا ارض مقدس حجاز تائين به پهچي ويا ۽ اتي حرم پاڪ جي حدن جي ويجهو جنگ جي بٺي گرم ٿي وئي، حالانڪ شرعي حڪمن جي لحاظ سان ان سر زمين ۾ ڪهڙي به طرح خونريزي نه ٿيڻ گهرجي، تنهن ڪري حضور پاڪ ﷺ فرمايو هئو ته مدان هذالبلد حرمہ الله تعاليٰ اليٰ يوم القيامة لم يحل القتال فيہ لاحد قبلي ولم يحل لي الاساعة من نهار فهو حرام بحرمة الله تعاليٰ اليٰ يوم القيامة يعني ان شهر (مڪي معظم) جي حرمت الله تعاليٰ قيامت تائين رکي آهي ۽ انهي ۾ جنگ ۽ جهڳڙو ڪرڻ حرام آهي، انگريزن جي حڪومت هر دفعي واعدو ڪري ٿي ته اسان عراق جي عربن جي حڪومت، خود مختياري جي اصول تي آزاد ڪرائڻ لاءِ آيا آهيون، پر جيڪڏهن اهي ويچارا انهي آزادي واري مطالبي لاءِ جدوجهد ڪن ٿا ته انهن جي ان جاکوڙ کي بغاوت جي معنيٰ به سمجهيو ٿو وڃي ۽ انهن کي سزا ڏني ٿي وڃي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ “نجف اشرف” جا دل ڏکوئيندڙ واقعا خاص طرح توجهه جي لائق آهن.

مان اهڙي قسم جون دل کي خوف ڪرڻ واريون ڪهاڻيون ڪيتري تائين توهان کي ٻڌايان، اهي ظلمن جا تجربا اتي ئي ختم نٿا ٿين، بلڪه هن ڳالهه جو به ارادو ۽ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته شريف مڪي کي (جنهن کي اڄ حجاز جو بادشاهه بڻايو ويو آهي) برٽس جي خزاني منجهان وظيفو ڏئي پنهنجي اثر هيٺ رکيو وڃي ۽ سندس ٻاهرين پاليسي (خارجه پاليسي) انگريزن جي نگهبانيءَ ۾ رهي، ان سلسلي ۾ رپورٽر جي 28 فيبروري جي هڪ تار مان معلوم ٿئي ٿو ته وزيراعظم لائڊ جارج وچ اوڀر جي مختلف سوالن جا جواب ڏيندي هي ڳالهه چٽي ڪئي آهي ته مصر سوڊان ۽ حجاز پرڏيهي وزارت هيٺ رهندا ۽ اهڙي طرح اسان جي انهن مذهبي حڪمن ۽ رسول اڪرم ﷺ جن جي آخري وصيت جي چٽي پٽي توهين ڪئي پئي وڃي، جنهن ۾ توحيد جي پڄارين کي تاڪيد ڪيو ويو هئو ته مقدس زمين جزيرة العرب کي ڌارين جي قبضي ۽ ڪنٽرول کان محفوظ رکجو ۽ اهو سڀ ڪجهه ان حالت ۾ ٿي رهيو آهي جو انگريزي حڪومت جو هر ننڍو وڏو فرد ويندي وزيراعظم تائين اسان جي انهيءَ قومي ۽ مذهبي روايت کان بي خبر ڪو نه اهي، بلڪ اسان جو اهو آواز هر هڪ جي ڪن ۾ گونججي چڪو آهي، اسان ڏسي رهيا آهيون ته جزيرة العرب تي نه رڳو نصارن جو قبضو آهي، بلڪ هيءَ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته فلسطين جي ڌرتي کي جنهن ۾ وڏي شان واريون پاڪ جايون يهودين جي حوالي ڪيون وڃن جنهن جي ڪري هر هڪ مسلمان جي دل خون ٿي پئي آهي ۽ مان هيءَ ڳالهه يقين سان چوان ٿو ته هي ءَ اها ڳالهه آهي جنهن جي ڪري هڪ عالم کان وٺي جاهل تائين هڪ غريب فرد کان وٺي هڪ رياست جي حاڪم تائين سمورن جون دليون زخمي ٿيل آهن، هيءَ ڳالهه ممڪن آهي ته دنيا جي زندگي جي چند ڏهاڙن جي محبت ۽ قرب ۽ ايمان جي ڪمزوري نفس پرستي ۽ زندگي جي بي بقا تعلقن ۽ دنيا جي حرس ۽ خوف جي ڪري ڪنهن شخص جي زبان تي مهر لڳي وڃي ۽ هو حق کي ظاهر ڪرڻ ۾ ڪيٻائڻ لڳي يا وري ڪفر ۽ باطل کي خوش ڪرڻ لاءِ الله ۽ سندس رسول کي خوش ڪرڻ لاءِ بي پرواهه بڻجي وڃي ۽ دنيا اهڙي قسم جي ڏکوئيندڙ انسانن سان ڀري پئي آهي.

پر ان جي هيءَ معنيٰ ڪا نه آهي ته ان جي ڪري شريعت جي قانون ۽ حڪمن جي اندر ڪنهن قسم جي تبديلي يا ڪمي پيشي ٿي سگهي ٿي. “وحده” جي لفظن ۾ ها ڳالهه خاص طور تي رکي وئي هئي ۽ پوءِ هميسه ذميدار حاڪمن جي زبان سان انهي ڳالهه کي ڪئين ڀيرا دهرايو ويو ته اسلامي خلافت رڳو مسلمانن جو مخصوص مذهبي مسئلو آهي، ان ۾ ڪنهن قسم جي هٿ چراند نه ٿيندي.

پر ان جي باوجود انگريزي اخبارن ۽ ڪيترن اڳواڻن خاص طور تي هن ڳالهه جي لاءِ ڪوشش شروع ڪئي ته مسلمان پنهنجي مذهبي روايت جي ابتڙ باغي “شريف مڪي” کي پنهنجو خليفو مڃين ۽ خدا نه ڪري ائين ٿي وڃي ها ۽ مسلمان انهي باطل طلسم ۾ ڦاسي پون ها ته پوءِ انهن جي مذهبي طاقت سدائين لاءِ انگريزن جي مهرباني تي قائم رهي ها، ڇو ته جهڙي طرح ڄاڻ آهي ته “شريف” کي ايتري طاقت ته سو ڪا نه آهي جو هو هڪ مستقل آزاد سلطنت جو پايو وجهي سگهي ان ڪري هيءَ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته شريف کي ساليانو وظيفو ڏئي حجاز جي حڪومت جو پرڏيهي پاليسي، انگريزي حڪومت جي هٿ هيٺ ڪئي وڃي ۽ انهي سلسلي ۾ انهن شيطاني سازشن کي به ياد ڪبو جيڪي اسان جي صوبي سنڌ ۾ ڪيون ويون آهن ۽ اٻوجهه ۽ غريب طبقي جي عالمن ۽ پيرن کي خوف ۽ لالچ ڏئي هن ڳالهه تي راضي ڪري وڌو اٿئون ته هو پنهنجي ايمان، ضمير ۽ مقدس مذهبي حڪمن، معاملن جي ابتڙ شريف جي خلاف تي اتفاق ڪن ۽ وري جڏهن تعجب جي ڳالهه آهي ته جڏهن احتجاج جون گهڻيون صدائون بلند ڪيون ويون ۽ اهي سموريون ڳالهيون گورنمينٽ جي آڏو آنديون ويون ته انهن تڪليف ڏيندڙن جي بر خلاف چند عام رواجي تنبيهه جي لفظن کان سواءِ ڪجهه به نه چيو پر اهي هميشه اکين جا تارا رهيا.

واعدي ۾ چيو ويو هئو ته جنگ ۽ اسلام ۽ خليفة المسلمين جي بر خلاف ڪا نه اهي، پر دنيا ڏٺو ته انگريزن جي حڪومت جي وزير اعظم “مسٽر لائڊ جارج” انهيءَ جنگ کي ڪهڙي نظر سان ڏٺو هئو،“جنرل ايلبني” کي جيڪو فلسطين جي حملو ڪندڙ فوج جو سپهه سالار هئو، فتح جو تمغو لڳائيندي نيٺ ان سچي ۽ دل جي ڳالهه کي لڪائي نه سگهيو ۽ اقرار ڪيائين ته هيءَ عيسائيت جي جنگ هئي، توڙي جو اسان اڃا تائين ڌوڪي ۾ هئاسين ته صليبي (عيسائيت) جنگيون ته ڪو وقت ٿيو جو بند ٿي چڪيون آهن. پر انگلستان جي انهي ذميدار مدبر ٻڌائي ڇڏيو ته عيسائي اڃا تائين ان کي وساري نه سگهيا آهن، پر اسلام جي بر خلاف، انهيءَ آخري لڙائي ۾ “رچرڊ ثاني” (جنرل ايلبي) عيسائيت جي اهڙي وڏي خدمت ڪئي جو پهريون “رچرڊ” به اهڙي خدمت نه ڪري سگهيو هئو.

اهڙا هزارين واقعا آهن جن کي آئون ڄاڻي واڻي ڇڏي ٿو ڏيان ڇو ته انهن ٻن سالن جي زماني ۾ انهن مسئلن جي متعلق ايترو ڪجهه چيو ويو آهي جو منهنجي خيال ۾ هن وقت تائين ٻئي ڪنهن مسئلي لاءِ ايترو نه چيو ويو هوندو ۽ مان نٿو چاهيان ته هتي اهڙن واقعن جو ذڪر ڪري توهان جي زخمي دلين تي لوڻ ٻرڪيان پر مان چاهيان ٿو ته هن وقت تائين اسان جون مصيبتون ختم نه ٿيون آهن، انگوره جي حڪومت، جنهن کي اسلام ۽ خلافت جي عزت سنڀالڻ ۽ اسلام جي دشمنن، يونان وغيره جي هٿ چراند کان پريا وطن کي بچائڻ لاءِ “ترڪي احرارن” قائم ڪيو هئو، هن ارادو ڪيو ته يورپ ۽ ان جي اٿاريل، يونان جي هٿ چراند جي برخلاف هٿ ۾ تلوار کڻي، ڇاڪاڻ ته انهي حڪومت جي بنياد غريبيءَ واري حالت ۽ محض الله جي مٿان ڀروسي تي وڌو ويو هئو ۽ هن جي اڪيلائي ۽ غريبيءَ جو اهڙو حال هئو جو اتحادين جي وسيلن قسطنطنيه جهڙي نام نهاد حڪومت کي به هن جي برخلاف وڙهڻ لاءِ تيار ڪري ڇڏيو، پر جيئن ته اها حڪومت اسلام جي حفاظت ڪرڻ لاءِ قائم ڪئي وئي هئي، ان جي ڪري ان خدائي ذوالجلال جي مدد ۽ طاقت هر وقت ان سان گڏ هئي، جنهن کي دين جي تباهي ڪهڙي طرح به منظور ڪانه هئي، پر مادي طاقت جي ڪمزوريءَ ڪارڻ انهن ماڻهن جن جي اعتقاد ۾ طاقت صرف لوهه ۽ باهه جو نالو آهي، انهيءَ کي نهايت حقير سمجهيو انهن کي هي يقين هئو ته اهي ڳاڻ ڳڻيا ۽ شيلا ترڪ يونان جهڙي باقاعده حڪومت جي حملي جي سٽ ڪيئن سهي سگهندا، خاص ڪري اهڙي حالت ۾ جو يونان کي اتحادين جي طرفان هر نموني جي مدد ڏني پئي وئي، پر جنهن وقت يونان جو ترڪن جي ڪفن پهريل اسلام جي مجاهدن سان واسطو پيو ته انهن کي هيءَ ڳالهه چڱي پر معلوم ٿي وئي ته اهو گرهه آسانيءَ سان هضم ٿيڻ وارو ڪو نه آهي ۽ پوءِ انهيءَ جنگ اکين جي تاري يونان کي گهڻو ڪجهه نقصان پهچايو ۽ سندس اندروني حالتون بگڙجي ويون، پوءِ انهن ڏينهن ۾ ئي گهڻو ڪري انهيءَ جنگ جي نتيجي ۾ متاثر ٿي يونانين جي “وينزيلاس” سان (جيڪو ترڪن جو سخت دشمن هئو ۽ جنهن کي اتحادين پنهنجو ايجنٽ بڻايو هئو) ڪا به همدردي نه رهي ۽ سندس وزارٽ ٽٽي پئي، اهڙي طرح يونان ۾ انقلاب اچي ويو ۽ “شاهه قسطنين” کي لٽل ماڻهن جي اڪثريت راءِ سان تخت تي وهاريو ويو. انهي وچ ۾ اسان جي معلومات ۾ هيءَ ڳالهه آئي ته “ترڪ احرارن” ان ڳجهي ٺاهه جي ڪري جيڪو شايد يونان جي شاهه ۽ سندس وچ ۾ ٿي چڪو هئو ته شاهه يونان جي اقتدار جي زماني ۾ ترڪن جي خلاف يونانين جون ڪاروايون رڪجي وينديون، انگوره ۾ خوشي ملهائي وئي.

۽ اهڙي طرح ڇاڪاڻ ته “سيوري ٺاهه” جون اهي سموريون شڪون جن ۾ ترڪيءَ کي گهوگهو ڏنو ويو هئو، محض يونان جي طاقت ۽ مدد جي ڀروسي تي قائم ڪيون ويون هيون ۽ هاڻي ان اتحاد جي ڪري اهو ٺهيل جريل تماشو ختم ٿي رهيو هو. ان جي يورپ جي ڊپلوميسي ۾ هڪ خاص هلچل پيدا ٿي پئي پر ٿورن ڏهاڙن ۾ ئي دنيا ٻڌو ته يونان جي نئين حڪومت فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ته هوءَ “سيوري ٺاهه” تي چڱي طرح عمل ڪرائيندي ۽ “ٿريس ۽ سمرنا” تان پنهنجو حق واپس ڪا نه وٺندي.

هاڻي توهان صاحبو ان سوال کي پاڻ ئي ڀڃو ته يونان حالتن ۾ اهڙو سمورو انقلاب ڪهڙي نموني پيدا ٿيو، يا ته يونان هئو جنهن پنهنجي مالي ۽ اخلاقي ڪمزورين کي محسوس ڪري “وينزيلاس” ۽ ان جي تحريڪن جي پاڙ پٽي ۽ پوءِ وري يوناني شاهه (جنهن کي پهريان پنهنجي گذريل ڪاروائين جي ڪري اتحادين جي مدد ۽ همدرديءَ تي ڀروسو ڪو نه هئو) ترڪ احرار سان ٺاهه به ڪري ڇڏيو هئو، پر ٿورڙن ڏينهن کان پوءِ ئي يونان ۽ شاهه يونان پنهنجي حالت کي ايتري قدر درست ۽ صحيح ڏٺو جو پاڻ کي هن اعلان جي قابل سمجهيو ته “هو سيوري ٺاهه تي عمل ڪرائيندو”

ان جنگ جي شروع ٿيڻ کان اڳ هڪ دفعو ٻيهر ڪوشش ڪئي وئي ته دنيا کي پنهنجي صلح پسنديءَ جو ثبوت ڏنو وڃي ان جي ڪري ڪيو ويو ته “سيوري ٺاهه” تي نظر ثاني ڪرڻ لاءِ ترڪ احرار ۽ يوناني نمائندا لنڊن ۾ گڏ ٿين ۽ هندستاني مسلمانن جي جوش کي ختم ڪرڻ انهن تي مفت جو احسان ڪرڻ لاءِ انهيءَ مجلس ۾ گورنمينٽ آف انڊيا چند مسلمان نمائندن کي به هتان پاڻ چونڊي موڪليو. مسلمانن جي امن دوست قوم رڳو هن خيال کان ته متان برٽس گورنمينٽ کي ترڪن جي انهيءَ نئين جدوجهد ۽ بهادري وارن ادارن مان ڪجهه سبق مليو هجي ۽ هوءَ امن ۽ آرام سان دنيا جي سڪون ۽ اطمينان کي ٻيهر ڪنهن جهيڙي ۾ وجهڻ کان سواءِ سود مند فيصلي ڪرڻ لاءِ تيار هجي، انهيءَ دعوت کي قبول ڪيو ۽ آل انڊيا خلافت ڪاميٽيءَ جي صدر سيٺ حاجي جان محمد صاحب ڇٽائي ۽ ڊاڪٽر انصاري صاحب وغيره انهيءَ مقصد لاءِ ولايت روانا ٿيا.

پر توهان کي ڄاڻ آهي ته انهيءَ وفد جي ڪهڙِ نموني توهين ڪئي وئي جو اهي ماڻهو اڃا سفر ۾ ئي هئا ته هتي سپريم ڪائونسل کي جيڪو ڪجهه فيصلو ڪرڻو هئو ان ڪري ورتو، هنن جي راءِ وٺڻ کان اڳئي ترڪن سان بحث مباحثو ٿي ويو هو ۽ چند شرط ترڪن جي حوالي ڪيا ويا هئا ته انهن جي متعلق پنهنجي سرڪار کان راءِ حاصل ڪن. اهڙي نموني ٻيو دفعو مسلمانن جي احساسن کان بي پرواهي اختيار ڪئي وئي.

گفتگو جي وچ ۾ دنيا ڏسي ورتو ته ڪهڙي نموني يونان جي طرفداري ڪئي وئي، تنهن ڪري جڏهن هيءَ تجويز پيش ڪئي وئي ته “ٿريس ۽ سمرنا” جي ٻيهر آدمشماري ڪئي وڃي تان ته هي اندازو لڳائي سگهجي ته اتي ڪنهن جي اڪثريت آهي ۽ ڪير اتان جي حڪومت جو حقدار آهي، توڙي جو اها تجويز انهن تباهين ۽ مال متاع جي بربادين، قتل ۽ لٽ مار ۽ جلاوطنين کان پوءِ پيش ڪئي وئي، جيڪي مسلمانن کي ڏسڻيون پيون هيون. گهڻو ڪري اها تجويز هي سوچي پيش ڪئي وئي هوندي ته انهن مصيبتن کان پوءِ يقيناً مسلمانن جي آبادي گٽجي وئي هوندي، ان جي ڪري هيءَ آدمشماري مقصدن کي نقصان ڏياريندڙ نه ٿيندي، پر پوءِ به هن جي باوجود جو ترڪن ان تجويز کي قبول ڪيو، يونانين ان کي قبول نه ڪيو ۽ پوءِ هي به نتيجو نڪتو جو انهيءَ تجويز کي ڇڏي ڏنو ويو.

پر هاڻي توهان غور ڪيو ته جيڪڏهن ترڪ اهڙي تجويز کي قبول نه ڪن ها ته ڪيتري قدر شور مچايو وڃي ها ۽ اڃا به انهيءَ کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه آهي ته اڃا ترڪ نمائندا پنهنجين حڪومتن سان انهن شرطن جي متعلق ڪجههبه طئي نه ڪري سگهيا هئا ته يونان ترڪن جي خلاف اوچتو حملو ڪري ڏنو ۽ انگريز حڪومت، جيڪا پاڻ کي انصاف ۽ ڪمزورن جي مدد ڪرڻ جي ٺيڪيدار سمجهي ٿي، اهڙي چٽي ناانصافي ۽ بي ايماني جي خلاف ٻڙڪ به ٻاهر نه ڪڍي، بلڪ رڳو رسمي طور هي اعلان ڪيو ته هوءَ انهيءَ جنگ ۾ ڪنهن جو به طرف نه کڻندي. پر ان غير جانبداري جي اعلان جي باوجود جڏهن قسطنطنيه جي ترڪن ارادو ڪيو ته هو ترڪ احرارن سان گڏ ڪلهوڪلهي ۾ ملائي يونان جي ظلم وارن حملن جو مقابلو ڪندا ته ملڪ ۽ ملت جي اهڙين فدائين کي اناطوليه وڃڻ جي اجازت نه ڏني وئي ۽ جڏهن مصر جي يوناني رهاڪن يونان جي مدد ڪرڻ لاءِ ڀرتي ڪرڻ شروع ڪئي ۽ جڏهن بحيره مارمون ۾ يونانين ترڪيءَ جي فوجن سان ڀريل جهازن کي گرفتار ڪري ورتو ته انهن کي روڪ ٽوڪ نه ڪئي وئي، هاڻي انهن سمورين حالتن کان پوءِ به جڏهن يوناني فوجن کي بڇڙي شڪست آئي آهي ۽ احرارن جي قوت هنن جي چيلهه ڀڃي ڇڏي آهي ته لاچار يورپي حڪومتن، يونان کي انگوره جي هٿان بڇڙي شڪست کان بچائڻ لاءِ مداخلت ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو آهي.

پر دوستو، توهان چڱي طرح ڄاڻو ٿا ۽ هر مسلمان جو ان ڳالهه جي متعلق يقين آهي ته هن وقت اسلام جي جيڪا ڪجهه بچيل قوت ۽ عزت رکي وئي آهي اها رڳو انگوره ۽ ان جي حڪومت جي ڪري ئي آهي ۽ صرف اهي ئي آهن جن جي تلوار اڄ به توحيد جي حفاظت لاءِ چمڪاٽ ڪري رهي آهي، ان جي خلاف جنگ جو ارادو ڪرڻ، يقيناً اسلام جي رهيل سهيل طاقت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ آهي، انهيءَ سلسلي ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد ؒ، مولانا عبدالباري ۽ حڪيم اجمل خان صاحب ۽ مولوي ثناءُ الله صاحب امرتسري ۽ ٻين اڳواڻن جيڪي ڪجهه اعلان ڪيا آهن انهن ۾ هنن هر طرح سان سمورن مسلمانن جي احساسن ۽ جذبن ۽ خيالن جي ترجماني ڪئي آهي.

هاڻي اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي

معزز حضرات! مان مٿي هي ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته اسان مسلمانن کي انهن سمورن واقعن جي ڪري ڪيتري قدر صدما پهتا آهن ۽ جڏهن حالتون انهيءَ حد تائين پهچي ويون آهن ته مسلمانن لاءِ آرام سان ويهڻ ڪنهن نموني به ممڪن ڪو نه آهي ۽ اسان هندستان جا مسلمان هن جي ڪري جو اسان جو تعلق اهڙي سرڪار سان آهي جنهن جو ترڪيءَ جي مصيبتن ۾ وڏو هٿ آهي، آئيني طرح گورنمينٽ کان شڪايت ڪندڙ آهيون ۽ ان تي دٻاءُ وجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهيون انهيءَ سلسلي ۾ سڀ کان پهريائين هندستان جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ خلافت ڪاميٽيون قائم ٿيون، پوءِ جڏهن ڏٺو ويو ته گورنمينٽ اسان جي درخواستن ۽ اسان جي مذهبي احساسن کان قطعي بي پرواهه آهي ته پوءِ حڪمن جي مطابق “سوشل بائيڪاٽ” جي تجويز پاس ڪئي وئي ۽ سمورن مسلمانن انهيءَ جي کليل دل سان آجيان ڪئي، ڇاڪاڻ ته هندو ڀائر پنهنجي مسلمان پاڙيسرين سان دلي همدردي رکندا هئا ان جي ڪري انهن به حصو وٺڻ شروع ڪيو ۽ توهان کي معلوم هوندو ته پنجاب ۾ رولٽ ايڪٽ جي متعلق “فاراضي” جي زماني ۾ تمام گهڻا بي رحم ظلم ٿيا ۽ هندو، مسلمان ٻئي انهن مصيبتن جو شڪار بڻيا هئا ۽ پوءِ وري گورنمينٽ انهن طلمن جي متعلق هندستانين کي عيوض ۾ ڪو به انصاف پلئه ڪو نه وڌو ۽ جن ماڻهن کان اهڙي قسم جون غلطيون ٿيون هيون ۽ جن جي اجاين ڪاروائين جي ڪري پنجاب جي مظلوم ۽ بي هٿيار اباديءَ جي سوين جانين کي سخت نقصان پهتو هئو ۽ جن جي هٿان هندستانين جي عزت ۽ خودداري برباد ٿي هئي، انهن کي سزائون ڪو نه ڏنيون ويون، ان جي ڪري هاڻي هندستانين کي خلافت واري مسئلي کانسواءِ ٻي هي به شڪايت پيدا ٿي پئي ۽ اهي ئي ڪارڻ هئا جن جي ڪري “سما جي بائيڪاٽ” واري تحريڪ کي عام ماڻهن ۾ مقبوليت حاصل ٿي، سموري ملڪ ۾ ٿورڙن ڏينهن ۾ ئي هيءَ عالمي تحريڪ تمام گهڻو ڦهلجي وئي.

نيٺ هندستان جي گڏيل جماعت انڊين نيشنل ڪانگريس کي هن ڳالهه جي سخت ضرورت محسوس ٿي ته هن نهايت اهميت واري مقبول تحريڪ جي متعلق پنهنجي هڪ خاص اجلاس ۾ غور ڪري، جنهن ڪري ڪلڪتي ۾ سيپٽمبر 1920ع تي ڪانگريس جو هڪ اجلاس سڏايو ويو ۽ ان ۾ گهڻي غور فڪر ڪرڻ کان پوءِ انهيءَ تحريڪ لاءِ ٽي ڪارڻ قرار ڏنا ويا پوءِ اها تحريڪ اڪثريت راءِ سان پاس ڪئي وئي. انهن ٽن ڪارڻن منجهان ٻه ڪارڻ ته اهي هئا جيڪي مٿي ٻڌايا ويا پر ٽيون ڪارڻ اهو مقرر ڪيو ويو ته هندستان لاءِ آزادي حاصل ڪئي وڃي.

حضرات! حقيقت ۾ هندستان جي حڪومت جي خودمختياري جنهن کي ٻين لفظن ۾ آزادي چيو ٿو وڃي تمام ضروري آهي جيڪڏهن خالص سياسي نقطه نظر کان ڏٺو وڃي ته مان چوندس ته خلافت وارو مسئلو ۽ پنجاب جي ظلمن جي بدلي کان به هي (هندستان جي آزادي) وڌيڪ اهميت رکي ٿي، توهان مان هر ماڻهو هن ڳالههکي چڱي طرح ڄاڻي ٿو ته هلندڙ جنگ ۾ “خليفة المسلمين” جي قبضي مان جيترا به ملڪ نڪري چڪا آهن، انهن جي فتح جي “موڙ” انگريزن جي فوج جي منهن تي ٻڌل ڪا نه آهي، بلڪه هر جاءِ عراق، مصر، فلسطين، قسطنطنيه ۽ ٻين ڪيترين جاين تي هندستاني فوج ئي وڙهندي رهي آهي ۽ هندستان جي ئي دولت سان اهي سموريون فتحون مڪمل ٿيون آهن.

بلڪه اڄ جيڪڏهن انگريزي حڪومت دنيا ۾ حياتيءَ جا ڏينهن ڪاٽي رهي آهي ته اهي يقيناً فقط هندستاني فوج جي ڪري ئي آهن ڇو ته يورپ، ايشيا، آفريڪا جي ميدانن ۾ هر جاءِ تي هندستاني فوجن انگريزن جي دشمنن جي موتمار حملن کي روڪيو آهي ۽ اهائي حقيقت آهي جنهنجو برٽش حڪومت کي ڪنهن به ذميدار حاڪم ۽ مدبر کي انڪار ڪو نه آهي ۽ وري اڄڪلهه به ڏٺو وڃي ٿو ته هر جڳهه فتح ڪيل ملڪن تي گهڻو ڪري هندستاني فوج جي مدد سان ئي قبضي کي قائم ڪيو پيو وڃي، پنجاب ۾ جيڪي به واقعا ٿيا آهن اهي توڙي جو انگريز عملدارن جي حڪمن ۽ اشارن سان ٿيا آهن مگر خونريزي هندستاني فوجن جي مدد سان ئي ٿي آهي.

انهي منجهان اوهان سمجهي سگهو ٿا ته جيڪڏهن اسان کي ڪنهن نموني پنهنجي حڪومت تي مڪمل اقتدار حاصل ٿي وڃي ۽ فوج ۽ خزاني تي به اسان جو قبضو ٿي وڃي، اهڙا افسوسناڪ واقعا پيدا نه ٿي سگهندا، اوهان اندازو لڳايو ته جيڪڏهن هندستان جو خزانو ۽ فوج اسان جي هٿن ۾ هجي ها ته اسان ڪيئن انهيءَ کي مسلمانن جي پاڪ جاين تي حملي ڪرڻ جي اجازت ڏيون ها يا ڪهڙي نموني انهن کي پنهنجن بي گناهه ڀائرن جي قتل ۽ خون وهائڻ تي راضي ڪيون ها، اهڙي طرح جيڪڏهن اسان جي ملڪ جو خزانو اسان جي هٿن ۾ هجي ها ته اسان انهيءَ کي دنيا جي آزادي کي تاراج ڪرڻ لاءِ ڪيئن خرچ ڪيون ها،پڪ ڄاڻو ته جيستائين اسان کي پنهنجي حڪومت حاصل نه ٿيندي، اسان انهن ٻنهي شين تي قبضو نه ڪري سگهنداسين ۽ جيستائين انهن تي قبضو نه ٿيندو، هن ڳالهه تي يقين ڪرڻ لاءِ اسان وٽ ڪو به اطمينان جوڳو سبب موجود ناهي ته خلافت ۽ پنجاب جهڙا ظلم ٻيهر نه دهرايا ويندا، بس اهو ئي هڪ ڪارڻ آهي جنهن جي ڪري هر سچي هندستاني توڙي اهو هندو هجي يا مسلمان جي هيءَ دل جي تمنا آهي ته “جليانوالا” جهڙيون ڏکوئيندڙ حالتون ٻيهر پيدا نه ٿين ته اهو پنهنجي زندگيءَ جي مقصد آزاديءَ جو ملڻ سمجهي ٿو، ممڪن آهي ته اڄ انگلستان خلافت واري مسئلي جي متعلق مسلمانن جا سمورا مطالبا مڃي وٺي ۽ پنجاب جي متعلق به گڏيل هندستان کي انصاف پلئه وجهي پر اسان کي ان وقت تائين آرام ڪو نه ايندو جيستائين اسان کي هي يقين نه ٿي وڃي ته اڳتي اهڙيون حالتون پيدا نه ٿينديون ۽ اهو اطمينان رڳو آزادي ماڻڻ سان ئي ٿي سگهي ٿو.

ان کانسواءِ خالص شريعت جي مطابق به اسان مسلمانن لاءِ تمام ضروري ۽ واجب آهي ته اسان آزادي حاصل ڪيون ۽ مسلمانن لاءِ ڪهڙي طرح به جائز ڪو نه آهي ته هو ڪنهن غير مسلم حڪومت جي ماتحتيءَ ۾ آزادي کانسواءِ پنهنجي زندگي گذاري سگهي. انهيءَ جي متعلق علمائن جي اڪثريت جو اتفاق ۽ فقہ جا چٽا دليل موجود آهن، تنهن ڪري معتبر ۽ مستند ڪتاب “رد المختار في مبسوط” ۽ “فتح القدير” منجهان نقل ڪيو ويو آهي ته جيڪو ملڪ ڪافرن جي قبضي ۾ هجي ان ۾ جيڪڏهن حاڪم غير مسلم آهن ته اسلامي حڪمن جاري رکڻ لاءِ مسلمانن تي واجب آهي ته مسلمان حاڪم مقرر ڪن.

انهيءَ عبارن منجهان اسان جا شرعي قرض ۽ واجب پڌرا ٿي پيا آهن، هڪ مسلمان جيستائين هر مسلمان آهي مذهبي طرح هن ڳالهه جو پابند آهي ته هو اسلامي حڪمن ۽ حدن کي جاري رکڻ لاءِ گهڻي محنت ۽ ڪوشش ڪري ۽ ان وقت تائين آرام سان نه ويهي جيستائين جو گهٽ ۾ گهٽ مسلمان حاڪم مقرر نه ڪرائي وئي، جيڪو اندروني ملڪ ۾ حڪم جاري رکي سگهي. بس اهي ماڻهو جيڪي آزاديءَ جي نالي کان ڪنن ۾ آڱريون ٿا وجهن ۽ سمجهن ٿا ته اها رڳو هندن جي اٿاريل شورش آهي، انهن کي پنهنجي شرعي واجبن جي محرومي ۽ بيخبري تي ماتم ڪرڻ گهرجي ۽ هر مسلمان هن ڳالهه جو يقين ڪري ڇڏي ته سندس لاءِ آزاديءَ جي گهر به ائين ئي ضروري آهي جهڙي طرح شريعت جي واجبن جو پورو ڪرڻ ضروري آهي.

بهرحال ڪانگريس جي خصوصي اجلاس کان پوءِ هندستان جي عالمن گڏيل جمعيت به پنهنجي يادگار ۽ عظيم الشان اجلاس جيڪو دهلي ۾ ڪوٺايو ويو هئو پر شرعي نقطه نظر ۽ خدائي حڪمن جي مطابق هندستان جي موجوده سرڪار سان “سماجي بائيڪاٽ” جي تجويز کي اتفاق سان پاس ڪيو. عالمن سڳورن جي آڏو انهيءَ تجويز تي غور فڪر ڪرڻ ۽ شرعي حڪمن منجهان دليل وٺڻ کان اڳي هيٺيون ڳالهيون سامهون هيون.

1. انگريزي حڪومت جيڪي سلطنت عثمانيه جي متعلق واعدا ڪيا هئا ۽ جن جو تعلق سمورن مسلمانن ۽ اسلام جي عزت ۽ زندگي سان هئو اهي پورا ڪونه ڪيا ويا انهن خلاف عمل ڪيو ويو.

2. انگريزي حڪومت اسان جي پاڪ جاين تي جن ۾ اسان جو “قبلو” ۽ اسان جي پيغمبر ﷺ (روحي فداه) جو روزو پاڪ به شامل آهي، سڌي طرح يا اڻ سڌي طرح قبضو ۽ اقتدار قائم ڪيو ويو آهي.

3. انگريزي حڪومت خلافت کي نقصان پهچايو آهي.

4. انگريزي حڪومت جزيرة العرب ۾ مداخلت ڪئي آهي ۽ اتي پنهنجو ڪنٽرول قائم ڪيو آهي،جنهن جو ختم ڪرڻ شرعي حيثيت سان هر مسلمان تي فرض آهي.

5. انگريزي حڪومت جي ڪري مسلمانن جا هزارين خاندان تباهه، برباد ۽ جلا وطن ٿي چڪا آهن، توڙي جو اها بربادي خود انهن جي مرضي ۽ اکين ٻوٽڻ جي ڪري ٻي حڪومت يعني يونان ۽ ٻين ڪئي آهي.

6. انگريزي حڪومت جي هڪ ذميدار مدبر مسٽر “لائڊ جارج” وزيراعظم هن ڳالهه جو چٽو پٽو اقرار ڪيو آهي ته گذريل جنگ مسلمانن سان مذهبي جنگ هئي (صليبي جنگ هئي.)

7. حڪومت ڪيترين مذهبي فتوائن کي ضبط ڪيو ۽ ڪيترن مسلمانن کي رڳو هن ڏوهه جي ڪري جو هو پنهنجي مذهبي حڪمن پٽاندڙ خلاف لاءِ ڪوشش ڪري رهيا هئا جيل موڪلي ڇڏيو يا نظر بند رکيو، جمعيت علماءِ هند ۾ قران حڪيم جي چٽين آيتن ۽ حڪمن جي آڌار تي فيصلو ڪيوويو ته جيڪا حڪومت انهن سمورين ڳالهين ڪرڻ جي ڪري ڏوهاري بڻبي آهي اها يقيناً مسلمانن جو دشمن ٽولو آهي ۽ ان جي ڪري اها هر طرح هن ڳالهه جي حقدار بڻي آهي ته انهيءَ سان “سماجي بائيڪاٽ” ڪيو وڃي.

ڪيترائي اهي ماڻهو جن دنيا جي فنائيندڙ زندگيءَ کي پنهنجي بيوقوفي جي سبب هميشه واري زندگي سمجهيو آهي ۽ اهي آخرت واري جزا ۽ سزا کي وساري ويٺا آهن اهي ماڻهو هر وقت ڪوشش ڪندا رهندا آهن ته دنيا جي فاني عزت حاصل ڪرڻ لاءِ مذهبي حڪمن جي اصل مطالبن کي بدلائي ڇڏين ۽ پوءِ اهڙي طرح مسلمانن کي خدائي حڪمن کان غافل ڪرڻ جهڙين شيطاني ارادن کي پورو ڪن.

پر مسلمانن انهن ٿورڙن سالن ۾ اها مصيبت ڪلهن تي کنئي آهي، الله جي حڪمن کان غافل ٿي اهي ٺوڪريون کاڌيون آهن جو انهن کان غفلت ۽ منهن موڙڻ وارا پڙدا کڄي چڪا آهن ۽ هاڻي انهن تي اهو عمل فائديمند ڪو نه ٿي سگهندو، هو هاڻي چڱي طرح سمجهي ويا آهن ته سماجي بائيڪاٽ جنهن کي الله تعاليٰ مسلمانن لاءِ ضروري قرار ڏنو آهي ان جي رڳو هيءَ معنيٰ ۽ مطلب آهي ته جيڪا غر مسلم قوم مسلمانن تي حملو ڪري ۽ سندن دشمن ٽولو هجي ان سان اهڙا تعلقات ختم ڪرڻ گهرجن جن منجهان هنن جي مدد يا خدمت يا محبت ۽ پيار نظر ايندا هجن، سورة مائدة ۾ الله جو حڪم آهي “لاتتخذوا اليمود والنصاريٰ اولياء بعضهم اولياء بعض ومن يتولهم منڪم فانہ منهم” يعني يهودين ۽ نصارن کي پنهنجو دوست نه بڻايو، اهي ته پاڻ ۾ هڪ ٻئي جا دوست آهن ۽ جيڪو انهن کي دوست بڻائيندو اهو به انهن منجهان ليکيو ويندو. سورت ممتحن ۾ الله تعاليٰ تمام چٽيءَ طرح غير مسلمن جي ورهاست ڪئي آهي، پوءِ انهن سان صلح ۽ جنگ، محبت، بغض، ملڻ جلڻ ۽ نفرت متعلق حڪم بيان فرمايا آهن.

لاينهاڪم الله عن اللذين لم بقا تلوڪم في الدين ولم يخرجو ڪم من ديارڪم ان تبرو اهم و تقسطوا اللهم ان الله يحب المقسطين، انما ينهاڪم الله عن الذين قاتلوڪم في الدين واخرجوڪم من درياڪم و ظاهر و اعليٰ اخراجڪم ان لولوا هم ومن ليتولهم فائولئڪ هم الظالمون. يعني جن ماڻهن توهان سان دين جي باري ۾ جنگ ڪانه ڪئي آهي ۽ توهان کي توهان جي گهرن مان ڪو نه ڪڍيو اٿائون خدا توهان کي انهن سان احسان ۽ انصاف ڪرڻ کان منع ڪو نه ٿو ڪري، بلڪه خدا ته اهڙن ماڻهن جي دوستي، ڏيتي ليتي ۽ تعلقات کان منع ڪري ٿو، جن توهان سان مذهبي جنگ ڪئي ۽ توهان کي توهان جي گهرن مان ڪڍيو يا وري گهرن مان ڪڍڻ وارن جي ڪنهن نموني مدد ڪئي، پوءِ انهن سان توهان منجهان ڪنهن به دوستي رکي يا انهن جي مدد ڪئي ته اهو ظالم آهي.

پهرين قسم ۾ اهي سمورا غير مسلمان آهن جيڪي اسان سان نڪو وڙهن نڪو اسان کي پنهنجي وطن مان ڪڍي بي گهر ڪن ٿا ۽ ته انهن جي متعلق الله جو حڪم آهي ته انهن سان بيشڪ نيڪي ۽ انصاف ڪريو. انهيءَ حڪوم کي سامهون رکي اسان جو پنهنجن هندو ڀائرن سان هر قسم جو اتفاق ۽ اتحاد آهي، جيڪڏهن هو اسان کي پنهنجن دشمن جي مقابلي ۾ مدد نه به ڪن تڏهن به اسان جو فرض آهي ته انهن جي غير جانبداري جي ڪري انهن سان سهڻو سلوڪ ڪيون، پر هتي ته صورت ئي ٻي آهي جو هو ته اسان جي هر قسم جي مدد ڪري رهيا آهن ۽ اهڙي طرح اسان لاءِ سماجي بائيڪاٽ واري پروگرام تي عمل ڪرڻ ۾ آساني پيدا ڪري رهيا آهن، اهڙي حالت ۾ ته اسان جو اڃا به وڌيڪ فرض آهي ته هر طرح انهن جي دلجوئي ڪيون ۽ انهن سان سهڻو سلوڪ ڪيون.

آءُ انهيءَ موقعي تي هي عرض ڪرڻ به مناسب سمجهان ٿو ته ڪيتري وقت کان وٺي هي مسئلو هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ نااتفاقي ۽ اختلاف جو سبب پئي بڻيو آهي ۽ ان اختلاف جي ڪري ٻنهي قومن گڏجي ٻاهرين ۽ ڌارين جي هٿان تڪليفون پئي سٺيون آهن، اهو مسئلو ڳئون ڪهڻ جو آهي، جهڙي طرح اسان سڀني کي ڄاڻ آهي ته هندو ڀائر ڳئون جي مذهبي حيثيت سان عزت ڪندا آهن، ان ڪري قدرتي طرح انهن کي ڳئون ڪهڻ جي ڪري تڪليف پهچي ٿي ۽ هن جي دل جي سڌ آهي ته مسلمان جيڪر انهيءَ کي ڪهڻ ڇڏي ڏين، پر ٻئي طرف مسلمانن وٽ ڳئون هڪ حلال جانور آهي، ۽ ان کي ڪهڻ ۽ ان جو گوشت کائڻ جائز آهي، انهري ڪي ٻنهي طرفن کان ڪشمڪش جاري آهي،

الحمدلله جو اڄ هن وقت جڏهن ٻنهي قومن جي آڏو اهڙن اختلافن ۽ جهڳرن جا نتيجا ظاهر ٿي چڪا آهن ته ٻئي قومون، آرام ۽ هوشياري سان انهي اهم مسئلي تي غور ڪرڻ لڳيون اهن، اسان سمجهون ٿا ته هندو ڀائر، جيڪي هن نازڪ وقت ۾ جڏهن مسلمان پنهنجي موت ۽ حياتيءَ واري ڏي وٺ ۾ مبتلا آهن، اسان ڏانهن اتحاد ۽ همدرديءَ جو هٿ وڌايو اٿن انهن جو عمل لک لک مبارڪن جي لائق آهي، اهڙي حالت ۾ اسان به جن وٽ احسان فراموشي قومي روايتن جي خلاف آهي، ڪوشش ڪري رهيا آهيون ته جيترو ٿي سگهي ۽ شريعت مطهرة اسان کي جيتري اجازت ڏئي، اسان جي طرفان انهن کي ڪا تڪليف نه پهچي.

حضرات! هن ۾ شڪ ڪونهي ته اسان لاءِ سموري دنيا ۽ان جي هر تعلقن کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه آهي ته پنهنجي شرعي حڪمن کي هر وقت پورو ڪندا رهون، جيڪڏهن اسان جي شريعت ڳئون ڪهڻ کان واجب يا فرض ۽ ضروري ڪا ها ته پوءِ ڪو به رشتو ۽ تعلق يا ڪا به طاقت اسان کي انهي مذهبي فرض جي ادائگي کان روڪي نه سگهي ها ۽ پوءِ اسان هندو ڀائرن کان ان جي متعلق معذرت گهرون ها پر اسان ڏسون ٿا ته الله جي شريعت اسان کي ان جي کائڻ تي مجبور ڪو نه ڪيو آهي ۽ هي ڪو نه ٻڌايو آهي ته ڳئون نه کائڻ جي ڪري اسان مسلماني مان نڪري وينداسين ۽ جڏهن ائين آهي ته ڳئون کائڻ اسان لاءِ جائز ۽ اسان جي مرضيءَ تي ڇڏيل آهي ته پوءِ جيڪڏهن اسان ڳئون جو گوشت کان سواءِ ٻيو گوشت استعمال ڪيون ته اسان لاءِ ڪا به مذهبي رڪاوٽ ڪا نه آهي، هائو جيڪڏهن اسان ائين ڪنداسين ته ان جو اهو مطلب ڪونهي ته نعوذباالله اسان ڳئون کي حرام سمجهون ٿا ڇو ته ڪنهن به انسان لاءِ هيءَ ڳالهه ممڪن ڪا نه آهي ته جيڪا شيءِ الله جي شريعت ۾ حلال ۾ استعمال جي لائق ٻڌائي آهي، ان کي حرام سمجهي يا حرام چئي، بلڪ اسان ان کي حلال سمجهي به انهيءَ جي استعمال کان رڪجي سگهون ٿا ۽ ان کان سواءِ ٻيو گوشت استعمال ڪري سگهون ٿا. انهيءَ سلسلي ۾ ڪن مسلمان سرواڻن سٺيون ڪوششون شروع ڪيون آهن انهن جي انهن ڪوششن جا نتيجا به سٺا نڪتا آهن ۽ محسوس ٿي رهيو آهي ته مسلمان به هندن جي محبت ۽ همدرديءَ کان متاثر ٿي اتحاد ۽ ايڪي جي طرف اڳتي وڌي رهيا آهن ۽ انهيءَ اتحاد ۽ اتفاق جو اثر پري پري تائين پهچي ويا آهن جو امير اسلام “حضرت غازي امان الله خلدالله ملڪہ” به پنهنجي ملڪ (افغانستان) جي عالمن جي مشوري سان ڳئون جو ڪهڻ بند ڪري ڇڏيو آهي ۽ يقيناً اها ڳالهه اسان جي ملڪي تحريڪن جي ڪاميابيءَ کي ويجهو ڪري ڇڏيندي.

اسان منجهان ڪي دوست اهڙا به آهن جيڪي سمورين مذهبي ضرورتن کان اڳتي وڌي ڳئون ڪهڻ کي ضروري سمجهن ٿا، انهن کي هن ڳالهه جو ڪجهه خيال ڪو نه آهي ته اسلام جي عزت تي ڪيتري قدر ڀوائتا حملا ٿي رهيا آهن ۽ ڪهڙي طرح دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان خدائي دين جي پوئلڳن کي ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون پيون وڃن ۽ ڪهڙي نموني “ارض مقدس” ڌارين جي پيرن هيٺان لتاڙجي رهي آهي ۽ پوءِ ڪهڙي طرح اسان جي غلاميءَ جون زنجيرون اسان جي ڳچيءَ جو ڳٽ آهن، پر هو ان ڳالهه کي ضروري سمجهن ٿا ته ڳئون ڪهڻ وارو مقدس ڪم رهجي نه وڃي، انهن منجهان ڪي ته ويچارا اهي آهن جن انهيءَ مسئلي جي متعلق مذهبي حڪمن جو مطالعو ئي ڪو نه ڪيو آهي ان جي ڪري مجبور آهن ۽ ڪي وري اهڙا به آهن جن پنهنجي پاڻ کي شيطان لعين جي آڏو جهڪائي ڇڏيو آهي ۽ پوءِ سندن ارباباً من دون الله جيڪو ڪجههانهن جي نڙين ۾ وجهن ٿا انهيءَ کي پنهنجي زبانن سان ٻاهر ڪڍندا رهن ٿا اهڙي طرح پنهنجي وطن جي ٻن وڏن ٽولن ۾ نفاق ۽ نزاع جو ٻج پوکي “سماجي بائيڪاٽ” واري تحريڪ جي شرعي حڪمن کي شڪست ۽ ان جي دشمنن ۽ مخالفن کي فتح ڏيارڻ گهرن ٿا.

انهن کي نه شريعت جو خيال آهي ۽ نه ڪو وري مذهب جي عزت ۽ حرمت جو خيال آهي، جيڪڏهن انهن کي، انهن ڳالهين جو خيال به هجي ها ته انهن جي دانهن ۽ ڪوڪن ڪرڻ جو وقت هينئر ڪو نه اهي بلڪ اهو ته ڪيتري وقت کان آهي ۽ اهڙي جيڪڏهن ڪنهن هڪڙي مسلمان جي ڳئون مري رهي آهي ته باوجود هن ڳالهه جي جو هو ڏسي رهيو آهي ته شريعت جي لحاظکان انهيءَ کي حلال ڪرڻ گهرجي، مگر اهو قانون کان مجبور آهي، اهي ماڻهو اهڙي زيادتي ۽ تشدد کي ڏسن ٿا، پر انهن جون زبانون بند آهن ۽ انهن تي نفاق جو موت ڇانيل آهي، پر جيڪڏهن هڪ ديني مصلحت جي ڪري علماءِ دين ۽ ملن جي سرواڻ ڳئون کي ڪهڻ جي منع ڪن ته پوءِ مذهبي غيرت جي نالي تي دانهون ڪرڻ شروع ڪري ٿا ڏين.

مون کي پنهنجي هندو ڀائرن کي به هيءُ عرض ڪرڻ ضروري آهي ته اهي هن ڪم کي اسان جي مٿان ڇڏي ڏين ۽ پاڻ هي يقين کن ته اسان انهيءَ ڪم لاءِ پنهنجيون سموريون ڪوششون جاري رکنداسين ته جيئن انهن جي اها تڪليف ختم ٿي وڃي، آءُ ڏسان ٿو ته گهڻين جاين تي ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته قانون جي صورت ۾ يا زبردستيءَ سان ڳئون جو ڪهڻ ڇڏايو وڃي پر هو ائين ڪرڻ ۾ پنهنجين ڪوششن کي غلط نموني استعمال ڪري رهيا آهن ڇو ته هيءَ ڳالهه انساني فطرت جي خلاف آهي ته مسلمان زور ۽ زبردستيءَ سان ڳئون کي ڪهڻ ڇڏي ڏيندا، بلڪ انهي زبردستيءَ جي ڪري هنن جو ضد اڃان به وڌندو ۽ انهيءَ سان پوءِ هي سوال پيدا ٿيندو ته هندو، مسلمانن کان هڪ مذهبي ڳالهه زوري ڇڏائڻ چاهين ٿا. ۽ پوءِ انهيءَ سوال جي پيدا ٿيڻ ڪري هر هڪ مسلمان جو هي فرض هوندو ته انهيءَ زبردستيءَ جي خلاف اٿي کڙو ٿئي ۽ اهڙي طرح ان اتحاد جي بنياد ۾ ڏارون پوڻ شروع ٿي وينديون، جنهن تي اسان پنهنجي وطن جي آزادي جي عمارت ٺاهڻ جو ارادو رکون ٿا، بلڪ اهي انهيءَ معاملي ۾ هندستان جي پياري ۽ محبوب ليڊر مهاتما گانڌي جي مشوري تي عمل ڪري انهيءَ ڪم ۾ جلد بازي ڪرڻ کان رڪجي پون ۽ مسلمانن کي پنهنجي احساس سان هيٺاهون ڪن کان ته آسانيءَ سان اهو مرحلو پورو ٿي سگهي ٿو.

غير مسلمن جو ٻيو قسم اهو آهي ته جنهن مسلمانن سان مذهبي لڙائي ڪئي هجي ۽ مذهبي حڪمن ۾ مداخلت ۽ شرعي حرمتن ۾ هٿ چراند ڪئي هجي ۽ پوءِ وري مسلمانن کي وطن مان ڪڍيو هجي يا انهن جي ڪڍڻ ۾ مدد ڪئي هجي، جمعيت علماءِ هند فيصلو ڪيو آهي ته برٽش گورنمينٽ جو دامن انهن ڳالهين سان پسو پيو آهي ته پوءِ اهڙي ٽولي لاءِ الله جو حڪم ظاهر آهي ته انهن سان دوستي ۽ همدردي جو سلسلو ختم ڪيو ۽ ان جي ڪري مسلمان مجبور ٿي پيا آهن ته انگريزن جي حڪومت تان، الفت، محبت، خدمت ۽ مدد جو هٿ کڻي وٺن ان آيت سڳوري جي متعلق ڪي ماڻهو هن غلط فهميءَ ۾ پئجي ويا آهن ته اها آيت مسنوخ ٿيل آهي، پر حقيقت ۾ اها سندن سمجهه ۽ فڪر جي ڪوتاهي آهي نه ته علامه ابن جرير ملبري پنهنجي تفسير ۾ هيءَ ڳالهه صاف صاف بيان ڪئي آهي ته انهيءَ آيت کي مسنوخ سمجهڻ، بي معنيٰ ۽ اجائي ڳالهه آهي، مطلب ته انهيءَ آيت جو حڪم ثابت ۽ هميشه لاءِ عمل جي لائق آهي.

معزز حضرات! انهيءَ سمورن ذميدار مجلس “سماجي بائيڪاٽ” واري تحريڪ جي متعلق نهايت غور ۽ فڪر ڪرڻ کان پوءِ چند درجا مقرر ڪيا هئا ته انهن جي مطابق آهستي آهستي طاقت آهر عمل ڪيو ويندو، الله جو شڪر آهي جو، ملڪ جي هر طبقي پنهنجي طاقت آهر هن اهم مذهبي ۽ ملڪي تحريڪ کي ڪامياب بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، انهن دفعن مان جيڪو مطلب هئو اهو ڪنهن حد تائين پورو ٿي ويو آهي، ڪيترائي مخالف چون ٿا ته ان تحريڪ کي ڪاميابي حاصل ڪا نه ٿي آهي ۽ اهي پنهنجي دليل ۾ هن ڳالهه کي پيش ڪن ٿا ته ڪيترن ئي لقبن سان نوازيل ماڻهن ۽ شاگردن، وڪيلن انهيءَ تحريڪ جي پوري طرح آجيان ڪانه ڪئي آهي، ممڪن آهي ته اهي ٻاهرين طرح ان ڳالهه تي خوش هجن.

پر اسان کي ته نهايت خوشي ۽ ڪاميابي جو يقين ٿئي ٿو، جڏهن ڏسون ٿا ته اهي ماڻهو جن جا ڳاٽ لقبن جي بار سان جهڪيل آهن، انهن جو قوم ۾ عزت ۽ مرتبو ختم ٿي ويو آهي ۽ هاڻي عام ماڻهو لقبن کي ملت فروشي جي معنيٰ ۾ سمجهن ٿا ۽ اهڙي طرح هن تحريڪ انهن خطرناڪ ماڻهن جي هر دلعزيزي ۽ عزت کي ختم ڪري انهن جي شر کان ملڪ کي بچائي ورتو آهي. مدرسن جي متعلق، اسان وانگر اسان جي دشمنن به چڱي طرح ڄاڻي ورتو آهي ته قومي تعليم جي ضرورت واري احساس جي پوري قوم ۾ لهر ڊوڙجي وئي آهي ۽ ماڻهو انهن سرڪاري قيد خانن کي پنهنجي ٻارن لاءِ عام طرح نقصان ۽ ڇيهو پهچائيندڙ سمجهڻ لڳا آهن.

وڪيلن جي متعلق مون کي ڪجهه چوڻو ڪو نه آهي، رڳو ايترو ياد ڏياريو ته انهن کي پنهنجي حيثيت تمام هيٺاهين نظر اچي رهي آهي ۽ هو پنهنجي حالت ۽ مرتبي کي خوف وارين نظرين سان ڏسي رهيا آهن ۽ هاڻي تازو وڪيلن جي ڪانفرنس ۾ هڪ ذميدار شخص جي واتان انهيءَ ڳالهه جو اقرار ٿي چڪو آهي. گورنمينٽ جو ته هي فرض آهي ته هوءِ تحريڪ کي ڪامياب ٿيندو ڏسي هينئن چوندي رهي ته تحريڪ ڪامياب نه ٿي سگهي آهي. ڇو ته اسان سمجهون ٿا ته هوءَ پنهنجي نالي ماتر مرتبي کي جنهن جا ٿنڀ نهايت تڪڙائيءَ سان ڪري رهيا آهن، اک ڇنڀ جيتري ٽائيم تائين به محفوظ نٿي رکي سگهي ۽ هن کي حق آهي ته جيئن سندس دل گهري ڀلي پاڻ کي خوش رکي. پر اصل ۾ سندس پريشاني ۽ مايوسي واري ڪاروائي ۽ خوف ۽ ڊپ، سندس دعوائن کي ڪوڙو ثابت ڪري رهيا آهن.

جيڪي هوءَ “ترڪ موالات” جي خلاف ڪيس داخل ڪري ۽ تشدد سان بدلي وٺڻ جي صورت ۾ ظاهر ڪري رهي آهي، گورنمينٽ تحريڪ ترڪ موالات جي ڦهلاءَ ۽ هر دلعزيزي کي پنهنجي لاءِ خطري جي نظرن سان ڏسي ٿي، ان ڳالهه جو اندازو هن مان به لڳائي سگهجي ٿو ته سندس حاڪم هر جاءِ تي “امن سڀائون” جي قائم ڪرڻ ۾ رڌل آهن، جيڪي رڳو هن مقصد لاءِ ٺاهيون ويون آهن ته تحريڪ “ترڪ موالات” (سماجي بائيڪاٽ واري تحريڪ) جو مقابلوڪيو وڃي. جمعيت علماءَ جي صدر انهن مجلسن کي غير شڪي محسوس ڪري، عام فتويٰ ڏئي ڇڏي آهي ته مسلمان انهن ۾ شريڪ نه ٿين ۽ الحمدلله هر جاءِ تي مسلمان، هندو انهن فريبن ۾ نه ٿا اچن.

هائو البت مان پنهنجي وطن وارن کي هيءَ عرض ڪندس ته جهڙي طرح هن تحريڪ کي تيزيءَ سان ڪامياب ڪرائڻ جو فرض سندن مٿان آهي، ان کي پوري ڪرڻ ۾ هو سستيءَ سان اڳتي وڌيا آهن، ان ڪري هن ڳالهه جي ضرورت آهي ته هو تيز، تيز اڳتي وڌن ۽ جهڙي نموني هنن فيصلو ڪيو آهي انهيءَ آهر پنهنجي منزل تي پهچڻ جي ڪوشش ڪن، خاص ڪري ديسي شين جي استعمال ڪرڻ ۾ ديسي ڪپڙي کي رواج ڏيڻ لاءِ گهڻي ۾ گهڻي ڪوشش ڪن ۽ اهڙي طرح پنهنجي ملڪ کي مسڪيني ۽ غربت واري تباهيءَ کان بچائين جنهن جي طرف هي ملڪ ڌڪبو پيو وڃي ۽ جيستائين جو آزادي حاصل ڪري وٺن، تيستائين “چرغي” جي عام رواج ۽ هر دلعزيزي کي تمام گهڻو وڌائين، ڇو ته اهو ئي رستو آهي جنهن سان اسان پنهنجي آزادي وڃائي آهي ۽ پوءِ وري انهيءَ دروازي کان آزادي کي حاصل به ڪري سگهون ٿا.

انهن ٿورڙن ڳالهين کان پوءِ آءُ توهان کي هيءَ درخواست ڪندس ته هن وقت گهڻي کان گهڻي هن ڳالهه جي ضرورت آهي ته اسان گڏجي متحد ٿي اسلام جي حفاظت جي متعلق شرعي فرضن کي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪيون، ان ڪري اسان کي خدائي ذوالجلال جي بارگاهه ۾ خلوص سان هي انجام ڪرڻ گهرجي ته اسان پنهنجي طاقت آهر انهيءَ عزيز مقصد لاءِ پنهنجو مال پنهنجي جان قربان ڪرڻ کان ڪو نه ڪيٻائينداسين.

آءُ هڪ دفعو وري اوهان جي تڪليف ڪري اچڻ جو احسان مڃان ٿو، هن ۾ ڪو به شڪ نه اهي ته توهان کي آرام ۽ راحت پهچائڻ ۾ اسان کان ڪيتريون ڪوتاهيون ٿيون آهن پر اوهان جي مهربانين مان اسان کي هيءَ اميد آهي ته اوهان انهن کي درگذر ڪري اسان کي پنهنجو احسانمند ڪندا.

 

 

سڀاپتي

ڊاڪٽر چوئٿرام پرتابراءِ گدواڻي جي تقرير

پهرين سنڌ اسيمبلي ڪانگريس پروگرام ڪانفرنس ڪنڊيارو (سنڌ) 29 مئي 1937ع

وندي ماترم

(ڪانگريس جي قيام کان وٺي ويندي هندستان جي ورهاڱي تائين سنڌ واسين هن جماعت جي دل تي خدمت ڪئي، جيستائين اڃا هندو مسلم اختلاف ۽ نفاق سياست تي حاوي نه ٿيا هئا ان وقت تائين ننڍي کنڊ جي باقي ماڻهن جيان سنڌي به ڪانگريس ۾ دلچسپي وٺندا رهيا. ليڪن پوءِ خلافت تحريڪ جي خاتمي، نهرو رپورٽ جي ظاهر ٿيڻ بعد ۽ سنڌ جي بمبئي کان علحيدگي واري تحريڪ دوران سنڌ جا مسلمان ڪانگريس کان پري ٿيندا ويا ۽ سنڌ جا هندو ان پارٽيءَ جي ويجهو ايندا ويا. تان جو انهن مان ڪيترا ته مرڪزي ڪانگريس جا مکيه عهديدار به ٿيا.

1935ع واري انڊيا ائڪٽ لاڳو ٿيڻ کان پوءِ ۽ سنڌ کي صوبائي خودمختياري ملڻ بعد جڏهن هتي وزارتون جڙيون ته ڪانگريس سنڌو سنئون اقتدار ۽ اختيار جي ڪرسي تائين ڪڏهن به پهچي نه سگهي، ليڪن پوءِ به سنڏ اسيمبليءَ ۾ ان کي اهڙي پريشر گروپ جي حيثيت ملي جو ڪيتري عرصي تائين سندس ساٿ کانسواءِ ڪا به پارٽي حڪومت ڪري نه سگهي.

انهي پارٽي سان هزارين اختلاف رکڻ جي باوجود تاريخ جو شاگرد ڪڏهن به انهيءَ حقيقت تي پڙدو وجهي نه ٿو سگهي ته ڪانگريس اها واحد پارٽي هئي، جنهن پنهنجي پوئلڳن جي منظم نموني سان سياسي تربيت ڪئي ۽ انهن ۾ پارٽي ڊسيپلين پيدا ڪيو، ان ڪري سياسي تاريخ ۾ هن پارٽيءَ ڊسيپلين پيدا ڪيو، ان ڪري سياسي تاريخ ۾ هن پارٽيءَ جو جڏهن به ذڪر ايندو ته پارٽي سان گڏ ان کي انسٽيٽيوشن جي حيثيت به ڏني ويندي.

سنڌ ۾ هن پارٽيءَ جي ڪارڪردگي بلاشڪ مثبت به رهي ۽ منفي به رهي، ليڪن باريڪ بينيءَ سان ڏٺو ويندو ته ان جي حڪمت عملي هڪ ئي محور تي بيٺل هئي ته هندستان “گڏيل هندستان” ٿي رهي، ان ڪري پهريون جڏهن سنڌ جي بمبئي کان علحدگي جي تحريڪ هلي ته هن جماعت ان جي مخالفت ڪئي، ان وقت جماعت جي روئي ۾ تبديلي تڏهن آهي جڏهن هندستان جو ورهاڱو اکين نه ٿي ڏٺو، ان وقت به هن جماعت جي علحدگي جي مخالفت ڪئي، مگر پنهنجي روئي کي نرم بڻائيندي خاص طور تي سنڌ ڻ۾ اهڙي فضا آڻڻ لاءِ پاڻ پتوڙيو، جنهن ۾ هندو۽ مسلمانن جو وڃايل باهمي اعتماد، خلوص ۽ پيار وري حاصل ٿي سگهي، دلين تي نفرت جا چڙهيل پڙدا هٽي سگهن ۽ مسلمان “گڏيل هندستان” کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃن، ليڪن محبت جي انهيءَ مختصر تحريڪ جي پيٽ ۾ نفرتن جو ٻج گهڻو اڳ “شدي ۽ سنگهٺن جي تحريڪ” دوران ڇٽيون ويو هو، ان ڪري نفرتن جي جهنگ ۾ هنن جو تازو ڇٽيل محبت جو ٻج سائو سلو ٿي نه سگهيو.

هن هيٺ اوهان جي خدمت ۾ ٻن ڪانگريسن جون تقريرون ڏنيون وڃن ٿيون، جن ۾ ڊاڪٽر چوئٿرام جي تقرير ۾ پارٽيءَ جي اندروني نظم و ضبط جي آئيندي جي ارادن جي جهلڪ نظر اچي ٿي ۽ مولانا چشتيءَ جي تقرير مان هن پارٽيءَ جي آخري ناڪام ڪوشش جا پڙلاءَ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو.)

پيارا دوستو! نهايت خوشيءَ جو موقعو آهي جو ورهين کان پوءِ اسين سنڌ واسي ڀائر هئڙي ڪانفرنس ۾ گڏ ٿيا آهيون.

هن کان اڳي جيڪي ڪانفرنسون سنڌ ۾ پئي ٿيون آهن، سي سڀ وڏن شهرن ۾ ٿينديون هيون ۽ هيءَ پهرين ڪانفرنس آهي جا ڪنڊياري جهڙي ننڍي شهر ۾ سڏائي وئي آهي، ننڍي شهر ۾ ڪانفرنس سڏائڻ جي مراد اها آهي ته اسان جا ڳوٺاڻا ڀائر به هن ڪانفرنس جي ڪاروائيءَ ۾ سولائي سان بهرو وٺي سگهن.

اسان جي پرڳڻي جي آدمشماري جو وڏو حصو ڳوٺن ۽ ننڍن ننڍن واهڻن ۾ ٿو رهي، جيستائين اهي اسان جا ڳوٺاڻا ڀائر ۽ لکها هاري ۽ ناري اسانجن ڪانفرنس ۾ شريڪ نه ٿيندا، تيستائين اسان جا ڪانفرنسن مان گهڻو کڙ تيل ڪو نه نڪرندو، انهيءَ ڪري اسان کي ساهتيءَ جي ڪانگريس ڪم ڪندڙن ۾ ٻين ساهتيءَ جي هندو مسلمان دوستن جو شڪر گذار ٿيڻ گهرجي جو هن هئڙي سخت گرميءَ جي موسم ۾ ڪيتريون تڪليفون برداشت ڪري اسان کي هتي پاڻ ۾ گڏجڻ جو وجهه ڏنو آهي.

ڪانفرنس جي مراد

توهان کي اڳئي معلوم ٿي چڪو آهي ته هيءَ ڪانفرنس ٻين راجنيتڪ يا سياسي ڪانفرنسن کان ڪن حالتن ۾ نرالي آهي، سنڌ پرانتڪ ڪانگريس ڪاميٽيءَ هيءَ ڪانفرنس انهيءَ لاءِ سڏائي آهي ته سنڌ اسيمبليءَ ۾ اسيمبليءَ جا ڪانگريسي ميمبر ڪانگريس جي ظاهر ڪيل نيتيءَ موجب جيڪي پروگرام اسيمبليءَ ۾ پيش ڪن تن جي عام ماڻهو پٺڀرائي ڪن، مون کي اها خاطري آهي ته توهين صاحب انهيءَ پروگرام جي باري ۾ جيڪي به ٺهراءُ هن ڪانفرنس ۾ ويچار لاءِ پيش ٿيندا تن جي پٺڀرائي ڪندا، پر مان اتي توهان جو ڌيان هڪ بنيادي ڳالهه ڏانهن ڇڪائڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهان، سنڌ اسيمبليءَ ۾ اسين ڪهڙيون به کڻي رٿون پاس ڪريون ته به اسان کي اها ڳالهه هرگز وسارڻ نه گهرجي ته انهن رٿن تي پوريءَ طرح عمل ٿي ڪين سگهندو، جيستائين اسان کي پورن سوراج حاصل نه ٿيو آهي ۽ اسان جي سماج ۾ اهڙو بنيادي ڦيرو نه آيو آهي، جو گهٽ ۾ گهٽ هر ڪنهن انسان کي پورو اٽو، اوڇڻ ۽ اجهو ملي.

نون سڌارن موجب جيڪو حڪومت جو سرشتو ملڪ جي مرضيءَ خلاف اسان مٿان مڙهيو ويو آهي، تنهن سان نه ملڪ جي مفلسي دور ٿيندي ۽ نڪي ڪي بک ۽ بيروزگاريءَ جا مشڪل مسئلا حل ٿي سگهندا، انهي هوندي به انيڪ اهڙا سوال آهن جن جو اسان جي روزمره جي زندگيءَ سان تعلق ۽ لاڳاپو آهي ۽ جن جي باري ۾ اسيمبلين دوران تحريڪ هلائي سگهجي ٿو ۽ ڪئين اهڙا عام اهنج آهن جن جي دور ڪرڻ لاءِ منجهن ڪجهه قدر اپاءُ وٺي سگهجن ٿا.

سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين بيٺڪ

سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين بيٺڪ جيڪا ڪاروائي هلي سا توهان جي ڌيان تي ضرور آئي هوندي، ڪانگريس ڌر انهيءَ بيٺڪ ۾ وزيرن ۽ اسپيڪرن جي پگهارن گهٽائڻ ۽ سيڪريٽرين جي مقرري جي خلاف جيڪا تحريڪ هلائي ۽ جفاڪشي ڪئي تنهن ۾ جيتوڻيڪ ڪانگريس ڌر پوري ريت ڪاميابي حاصل نه ڪئي ته به ان تحريڪ جو چڱو نتيجو نڪتو، وزيرن جي پگهارن ٻن هزارن ماهوار بدران پندرهن سئو مقرر ٿيو ۽ اسپيڪر جو هڪ هزار ماهوار بدران اٺ سئو رپيا ٿيو، سيڪريٽري جي مقرري اڃا ٿي ڪا نه آهي، ڏسجي ته انهيءَ باري ۾ آگسٽ واري بيٺڪ ۾ ڇا ٿو ٿئي.

سنڌ اسيمبليءَ جي ٻي بيٺڪ ۽ نيون ڍلون

اوهان کي سڌ هوندي ته اسيمبليءَ جي ٻي بيٺڪ 17 اگسٽ تي سڏائي وئي آهي، جيتوڻيڪ بجيٽ تي ويچار ڪرڻ لاءِ اها بيٺڪ جون ۾ بلڪ ان کان اڳي سڏائڻ واجب هئي پر سمجهه ۾ نٿو اچي ته انهيءَ بيٺڪ سڏائڻ ۾ ڇو ايتري دير ڪئي وئي آهي، جيڪڏهن ڪن سببن جي ڪري اسيمبليءَ جي بيٺڪ 17 آگسٽ کان اڳي ڪوٺائڻ نا ممڪن آهي ته گهٽ ۾ گهٽ سنڌ سرڪار کي اها پڌرائي ڪرڻ گهرجي ته بيراج ايراضيءَ ۾ زمينن تي جيڪي نيون ڍلون وڌائڻ جي رٿ آهي سا رٿ عمل ۾ نه آندي ويندي، سنڌ سرڪار جو هيستائين انهيءَ باري ۾ چپن کي چنو لڳائي ويٺي آهي ۽ اسيمبليءَ جي بيٺڪ دير سان ٿي سڏائي تنهن مان عام جي دلين ۾ اهي گمان پئدا ٿي رهيا آهن ته اهي نيون ڍلون اسيمبليءَ جي رايي وٺڻ کان سواءِ ماڻهن تي مڙهيون وينديون، ڇو جو هاڻوڪين پنجن سالن جو سيٽلمينٽن جو مدو 31 جولاءِ 1937ع تي پورو ٿيڻو آهي ۽ 1 آگسٽ کان اڳي نئين سيٽلمينٽ جي سرڪار کي پڌرائي ڪرڻي آهي، اهڙي ضروري سوال جو تڙ تڪڙ ۾ اسيمبلي جي رايي وٺڻ کان سواءِ فيصلو ڪرڻ هن نالي جي پراننڪ جوابدار حڪومت کي به فارس بڻائڻو آهي،

تنهن ڪري سرڪار کي في الحال هڪ سال لاءِ ساعيڳب سيٽلمينٽون قائم رکڻ گهرجن، جنهن ڪري نين ڍلن جي باري ۾ اسيمبلي جي ميمبرن ۽ عام ماڻهن کي پنهنجي رايي ڏيڻ جو پورو پورو وجهه ملي، عام ماڻهن کي به سجاڳ ٿي اهڙي زبردست هلچل هلائڻ گهرجي جيئن سنڌ سرڪار ڪنهن به صورت ۾ اسيمبلي جي ميڙ گڏ ٿيڻ کان اڳي مٿيون ڍلون نه وجهي سگهي.

منهنجي مرضي نه آهي ته مان زمين جي ڍلن نسبت وڌيڪ ڪجهه چوان، مون کان وڌيڪ ته اوهان مان ڪيترن کي حالتن جي سڌ هوندي، ڪانگريس جو اهو رايو آهي ته ڍلن جو هاڻوڪو رخ ئي ايڏو وڏو آهي جو عام ريت کاتيدارن جون حالتون تمام پريشاني جون آهن، ڪن ٿورن وڏن زميندارن کان سواءِ عام ريت زميندارن ۽ کاتيدارن ۾ هاڻوڪن ڍلن ڏيڻ جي ئي سمرتي ڪانهي، انهيءَ ڪري جيڪڏهن مٿي وڌايل ڍلن جو بوجو مڙهيو ويو ته هن لاءِ وڏي مصيبت ٿيندي، انهيءَ ڪري عام ريت کاتيدارن ۾ هن وقت سخت بي چيني ڦهليل آهي، جو هو ڏسي رهيا آهن ته وڌايل ڍلون سندن باقي به حالت سقيم ڪنديون. ڪانگريس جي انهي ڪري اها نيتي آهي ته ڍلن وڌائڻ بدران پاڻ گهٽائڻ ضروري آهن، انهي کانسواءِ ڪانگريس جو رايو آهي ته تمام ننڍا کاتيدار جن کي پوک مان خير ڪا ڪمائي آهي تن تان ڍلون صفا معاف ڪيون وڃن، باقي جيڪڏهن ڪي وڏا زميندار هزارها ڪمائين ٿا ته ڪانگريس جي اها رٿ آهي ته انڪم ٽيڪس سرشتي پٽاندڙ چلن جو نرخ ڪمائي آهر بيهاريو وڃي، هر ڪنهن زميندار ۽ کاتيدار کي باقاعدي پنهنجو حساب ڪتاب رکڻ گهرجي ته جيئن مقرر ڪيل ڪمائي اندر ڪنهن کان به انڪم ٽئڪس نه ورتي ويندي آهي، تئين ننڍن کاتيدارن لاءِ به ڪا حد ٺهرائي وڃي، جنهن کان گهٽ جيڪڏهن ڪنهن جي ڪمائي ٿئي ته هن کان ڪا ڍل نه ورتي وڃي، اهڙي ريت جن جي ڪمائي وڌيڪ آهي تن کان ڍلن جو نرخ وڌايل رکيو وڃي، يعني صاف ڪائي تي جيڪڏهن ڍلن جو نرخ رٿيو ويندو ته ڪنهن به دانهن ڪرڻ جو وجهه نه ملندو، جيڪي ڀاڳيا هوندا سي ڍلن جو وڌيڪ بوجو کڻندا ۽ جيڪي وچولا هوندا سي به واجبي ڏيندا ۽ جن جي حالت بنهه سقيم هوندي سي ڍلن ڏيڻ کان ڇٽل رهندا. مون کي اميد آهي ته اوهين ڪانفرنس ۾ انهي يا ٻي اهڙي رٿ تي غور ڪري ڪنهن واجبي فيصلي تي ايندا، هن وقت سرڪار نين ڍلن جي سرشتي اعتراض گهريا آهن مان جيڪر سڀني هنڌ ڪانگريس ڪاميٽين کي وينتي ڪريان ته ننڍيون ڪاميٽيون هر هنڌ مقرر ڪيون وڃن، انهي مراد سان کاتيدارن کي اعتراض پيش ڪرڻ ۾ مدد ڪن، ڇو جو ڪيترا ويچارا کاتيدار ايترو اٻوجهه آهن جو هن کي اعتراض وغيره لکڻ به نه ايندا، ڪانگريس ڪاميٽين کي هن سڄي سوال جو اڀياس به ڪرڻ جڳائي، هر هڪ ايراضي ۾ هڪ سب ڪاميٽي کي گشت ڪري سڀ حقيقتون گڏ ڪرڻ کين ۽ انهن پٽاندر اختياري وارن کي لکيل اعتراض موڪلڻ گهرجن. انهي کان سواءِ جيڪڏهن ضروري سمجهيو وڃي ته انهن اعتراضن جي پٺڀرائي ۾ ٻي هڪ خاص ڪانفرنس ڪوٺائي وڃي جا زمينن جي ڍلن گهٽائڻ تي خاص طرح زور ڏي.

هارين جو سوال

جڏهن زميندارن ۽ کاتيدار جي اها حالت آهي تڏهن هارين جي ڪهڙي نه سقيم حالت هوندي سو هر ڪو سمجهي سگهي ٿو، ويجهڙائي ۾ هارين جي جوڙجڪ ٺاهڻ جي ڪوشش به ٿي آهي، پر اسان کي انهن ڪوششن کي وڌيڪ انتظامي صورت ڏئي سڄي سوال جو چڱيءَ ريت اڀياس ڪرڻ گهرجي، منهنجو ته اهو ويچار آهي ته هارين جي سڄي مسئلي تي ويچار ڪرڻ لاءِ هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي وڃي، اها ڪاميٽي هارين جي مالي حالت سڌرارڻ ۽ سندن اهنجن ۽ تڪليفن کي دور ڪرڻ لاءِ پنهنجون رٿون اسيمبليءَ ۾ پيش ڪري.

رشوتخوري، رسائي، لاپو ۽ ڇيڙ

سرڪار هميشه منتظر رهندي آهي ته سندس قاعدن جي پوري ريت مڃتا ٿئي پر سرڪار ڪڏهن اهو به خيال ڪيو آهي ته سندس گهر ۾ ننڍا وڏا عملدار گهڻي ڀاڱي سرڪار جي گهڙيل قانونن جو گهات ڪري رهيا آهن، اڄ ڪنهن کي خبر آهي ته سرڪاري ڪاروبار ۾ رشوت خوري جام هلندڙ آهي ۽ رسائي، لاپي ۽ ڇيڙ ڪري عام سان وڏي پيڙا آهي، سرڪاري خزاني کي به کاٽ لڳي رهيو آهي، ڪاميٽيون مقرر ٿيون آهن، سرڪيولر نڪتا آهن، پر ان هوندي به اها مصيبت عام مٿان نازل ٿي آهي، سنڌ وزارت هينئر هڪ ڪانفرنس انهيءَ باري ۾ سڏائي آهي، پرمان جيڪر بنان ڊپ ڊاءُ جي ظاهر ڪريان ته رشوتخوري جو مرض اسان وٽان وڃڻو نه آهي، جيستائين بنياد کان حالتن ۾ ڦيرو نه آيو آهي، اها ڳالهه عالم آشڪار آهي ته سيڪريٽرين رکڻ جي رٿ به انهي خيال کان آندي وئي آهي ته ڪن ميمبرن کي رشوت ڏئي پاڻ وٽ رکجي، اول انهن ڳالهين ۾ ڦيرو اچڻ گهرجي، رسائي وغيره کي اڄ هرڪو نندي رهيو آهي، پر آءُ ٿو پڇان ته خود گورنر جڏهن گشت تي ٿو نڪري تڏهن ڇا ٿو ٿئي؟ مان رڳو هڪڙو مثال ٿو وٺان ته گورنر جڏهن هڪ وڏي جاگيردار جي ڳوٺ ۾ ويو تڏهن خبر اٿس ته انهي موقعي تي سندس مرحبا ۽ مهانوازيءَ ڀلي هزارها رپيا ويا؟ رڳو ڪراچيءَ مان ئي انهي موقعي لاءِ ڪن هزارن جو مال چوڻ ۾ اچي ٿو ته خريد ڪيو ويو هو، اهڙي ريت ڪمشنر يا ٻيا وڏا عملدار به جڏهن گشت تي نڪرن ٿا تڏهن عام تي اها مصيبت پوي ٿي، منهنجي ڌيان تي ڪي هڪ ٻه مثال آندا ويا آهن جي هتي پيش ڪريان ٿو، هڪ گوري عملدار لاءِ سندس منزل تي برف جا ٻه پائونڊ ٿيندا هئا جي 12 رپيا موٽر جي رسائي فنڊ مان خرچ ڪري گهرايا ويا، ٻئي وڏي عملدار لاءِ مڇي جي ڄرڪي گهرائڻ لاءِ تپيدار ويهه روپيا موٽر بلي خرچيا، اهي حالتون جيستائين سڌريون ناهن تيستائين رسائي وغيره جو آزار قيام ڪين وڃڻو آهي، انهيءَ ڪري اول اول وڏن عملدارن کي گشت ڪرڻ وقت اکيون پٽي هلڻ گهرجي.

جيڪڏهن وڏا عملدار سچ پچ چاهين ته هو انهي آزار جي پاڙ پٽي سگهن ٿا، جيئن مون اڳئي چيو آهي ته جيستائين وڏا عملدار گورنر سوڌا پنهنجي گشت وغيره تي کاڌي ۽ رهائش جو بندوبست پنهنجي هٿن ۾ نه کڻندا تيستائين هي آزار دور نه ٿيڻو آهي.

تپيدارن کي به پنهنجي کاتي جو ڪم ڏيڻ گهرجي ۽ مٿن سڀني قسمن جا ڪم مڙهڻ گهرجن، سندن پگهارن ۾ به ڪجهه واڌ ڪرڻ ضروري آهي، عام ۾ به اهو پرچار ڪرڻ گهرجي ته هو رسائي وغيره ڏيڻ کان انڪاري ٿين ۽ ساڻن ڪو ظلم ٿئي ته ماٺ ۾ سهڻ بدران انهي ظلم جي ڏونڪي سان پڌرائي ڪن، ڪانگريس ڪاميٽين کي هر هنڌ اهڙن مظلومن جي مدد ڪرڻ گهرجي ۽ سرڪار کي به هڪ خاص کاتو رسائي وغيره جي پاڙ پٽڻ لاءِ کولڻ گهرجي ۽ ڪن خاص بي ريا سي آءِ ڊي عملدارن دوران مخفي جاچ ڪري ڏوهي عملدارن کي سيکٽ ڏيڻ گهرجي ۽ مظلومن آيل شڪايتن جي به جاچ ڪري عملدارن ۾ اهڙو ڏهڪاءُ پيدا ڪرڻ گھرجي جو عام جي پيسي جي بي قاعدي لٽ نه ٿئي، رسائي جي بند ٿي ته لاپو به هليو ويندو، ڇيڙ کي قاعدي ۾ ڏوهه ٺهرائڻ گهرجي، جيڪڏهن سرڪار جي رٿيل ڪانفرنس ۾ اهڙا ڪي جرا اپاءَ ورتا ويا ته پوءِ حالتن ۾ ڦيرو اچي سگهي ٿو، ٻي صورت ۾ اهڙي ڪانفرنس مان ڪو کڙ تيل ڪو نه نڪرندو.

بيروزگاري

هن وقت وڏي ۾ وڏو سوال جو اسان مان هر هڪ کي ستائي رهيو آهي سو آهي بيروزگاري جو، ڳوٺاڻا هنر سڀ نابود ٿي ويا آهن، رڳو کيتيءَ تي گذارو ٿيڻ مشڪل آهي، انهيءَ ڪري بيروزگاري جو سچو علاج آهي ته سنڌ ۾ نوان ڪارخانا قائم ڪجن ۽ ڳوڄاڻن هنرن کي زور وٺائجي.

سنڌ سرڪار کي ترت هڪ هنري ڪاميٽي وهاري تپاس ڪري ڏسڻ گهرجي ته نوان نوان ڪارخانا، هنر ۽ ڪاريگريون ڪٿي ڪٿي کولي سگهجن ٿيون، انهي کان سواءِ بجلي ڪمپنيون، فيڊر لائينون، بس سروسون ۽ ڪپهه ٿاڻن جا ڪارخانا سرڪار پنهنجي هٿ ۾ کڻي جيئن عام ماڻهن کي ان جو گهڻي ۾ گهڻو فائدو رسي، هن وقت گورن جون ڪمپنيون سيمينٽ جي ڪارخانن لاءِ ليسن وٺڻ لاءِ ڪوششون ڪري رهيون آهن، سرڪار کي ڌارين کي اهڙن ليسنن ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ گهرجي ۽ هڪ وڏو قرض کڻي هنرن کي هٿي ڏيڻ گهرجي.

سرڪاري ملازمن جي پگهارن جو سوال

پگهارن جي سوال ۾ به ڪانگريس جو ويچار آهي ته وڏن عملدارن ۽ ننڍن ڪامورن جي پگهارن وچ ۾ ايڏو ويڇو هئڻ نه گهرجي، سواءِ ڪن ماهرن جي عام رعيت عملدارن جو 500 کان مٿي پگهار نه هئڻ گهرجي، پر جيستائين ائين ممڪن ٿي سگهي تيستائين سنڌ وزارت کي اهو ٺهرائڻ گهرجي ته جيڪو به نئون عملدار ڪنهن به کاتي ۾ رکيو وڃي تنهن جو وزيرن کان وڌيڪ پگهار نه هئڻ گهرجي، پگهارن جي بدل سدل نسبت سرڪار کي هڪ نئين رٿ ٺاهڻ گهرجي جا ٽن سالن ۾ پوري ريت عمل ۾ اچي وڃي، ڪلارڪن ۽ ماسترن جي پگهارن ۾ ترت واڌ ٿيڻ گهرجي، پٽيوالن ۽ ٻين اهڙن ملازمن کي گهٽ ۾ گهٽ 20 روپيه ڏيڻ گهرجن.

مسافري جا وڏا ڀتا ڀاڙا بند ڪرڻ گهرجن

سنڌ الائونس ڏيڻ جي به هينئر ڪا ضرورت نه اهي ڇو ته اهي الائونس تڏهن ڏبا هئا، جڏهن بمبئي يا ٻين هنڌان عملدار گهرائبا ها، اهڙي ريت ٻين به ڪيترن خرچن ۾ ڪتر وجهڻ گهرجي، هينئر سرڪار پاران تخفيف ڪاميٽي مقرر ٿي آهي، مون کي اميد آهي ته اها ڪاميٽي پوري ريت غور ڪري خرچ ۾ چڱي چوکي ڪتر رٿيندي.

سيڪريٽرين جي مقرري

سنڌ ۾ ويجهڙائي ۾ هر هنڌ هندن ۽ مسلمانن جا گڏيل ميڙ پئي ٿيا آهن، جتي سيڪريٽرين جي مقررين خلاف زبردست ٺهراءُ پاس ٿيا آهن، پر عجب اهو آهي جو اڃا سنڌ وزارت سيڪريٽرين مقرر ڪرڻ تان هٿ ڪو نه کنيو آهن، هر ڪو سمجهي رهيو آهي ته ڪن ميمبرن کي خريد ڪرڻ لاءِ اهي عهدا پيدا ڪيا ٿا وڃن. انهي ڪري عام ماڻهن کي ڏسڻ گهرجي ته ڪهڙيءَ ريت سندن پيسي جي حفاظت ڪن ٿا،

هرڪو اها ڳالهه قبول ڪندو ته ڪانگريس پائي پائي بچائڻ لاءِ ويهن ئي نهن جو زور پئي هلايو آهي، اڃا سيڪريٽرين جون مقرريون ڪو نه ٿيون آهن، بجيٽ سيشن ۾ اهو سوال وري اچڻو آهي، جيڪڏهن عام رايو هن وقت مضبوط ڪيو ويو ۽ زبردست ۽ زبردست هلچل هلائي وئي ته مون کي وشواس آهي ته بجيٽ سيشن تي آگسٽ ۾ اها رٿ ٿڏجي ويندي.

سرڪاري ٿاڦيل ميمبرن جو سرشتو

اڄ جڏهن خود پرانتڪ اسيمبلين ۾ سڀ چونڊيل ميمبر آهن تڏهن ميونسپاليٽين ۽ لوڪليورڊن، نوٽيفائيڊ ايريا ڪاميٽين ۽ سئنٽري ڪاميٽين ۾ سرڪاري ٿاڦيلن ميمبرن جو سرشتو هڪدم بند ڪرڻ گهرجي.

هن لوڪشاهيءَ ۽ وارڌاري جي زماني ۾ اهڙو سرشتو قائم رکڻ بيسود ۽ اجايو آهي، مان نٿو سمجهان ته ڪو به اهڙو سمجهو شخص هوندو جو انهي سرشتي جي قائم رهڻ جي فائدي ۾ هوندو.

دردناڪ واقعا

گذريل ٻن مهينن ۾ اسان جي پرڳڻي ۾ ڪن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ اهڙا دردناڪ واقعا ٿيا آهن جنهن ڪري اسان کي شرم سان ڪنڌ هيٺ ڪرڻو ٿو پوي، مذهب جي نالي تي بي گناهه انسانن جو خون وهائڻ اسان جي جهالت ۽ وحشي پڻي جي نشاني آهي، جن بيگناهن جا خون ٿيا آهن، تن جي ڪٽنبن ۽ عزيزن سان سندن ڏک ۽ هر ڪنهن سنڌ واسيءَ جي همدردي آهي، جيڪي به اهڙا خون ڪن ٿا سي نه رڳو ملڪ جا بلڪه انسانيت جا به دشمن آهن، مان اڃا تائين سمجهي ڪو نه سگهيو آهيان ته قرآن ڦاڙڻ ۽ ساڙڻ جا حادثا جيڪي سنڌ جي جدا جدا شهرن ۾ هڪ ٻئي پٺيان پئي ٿيا آهن تن جو ڪارڻ ڪهڙو آهي ۽ ڪير اهڙي قسم جي شرارت لاءِ جوابدار آهن، اوهان کي معلوم هوندو ته انهي قسم جي شرارت جي شروعات جيڪب اباد ضلعي جي ميرپور ڳوٺ ۾ ٿي، مون شيخ عبدالمجيد، مسٽر ڄيٺمل پرسرام، پروفيسر گهنشام، مسٽر هاسارام پمناڻي ۽ مسٽر محمد امين کوسي ۽ ٻين دوستن انهيءَ قصي جي سر زمين تي وڃي جاچ ڪئي هئي، اسان کي انهي جاچ مان اهو پتو پيو ته اهو سمورو قصو هٿرادو هو، جن ميرپور جي هندن تي قرآن ڦاڙڻ جي تهمت ڌري وئي هئي، سي هندو ان ڏوهه لاءِ جوابدار نه هئا، انهي قصي جي بنياد اصل ٻيو ڪو مڪاني معاملو هو، جنهن جي پٽاندر مان هن موقعي تي ڪرڻ واجب نٿو سمجهان، ٻين شهرن ۾ ان کان پوءِ جيڪي حادثا اهڙي قسم جا ٿيا آهن، تن تي هي قصو ڪن خبيث شرارتين جو آهي، اهي شرارتي نه رڳو انهن بيگناهه هندن جي خونن لاءِ جوابدار آهن بلڪ جوش ۾ آيلن خون ڪندڙن مسلمانن کي ڦاسين تي لٽڪائڻ لاءِ به اهي ئي گنهگار آهن، جيڪي به اهڙي شرارت لاءِ جوابدار آهن تن کي هٿ ڪري سخت سزاياب ڪرائڻ گهرجي، سنڌ سرڪار کي ويهن ئي نهن جو زور لڳائي ڏوهين جو پتو ڪڍڻ گهرجي، جيستائين اهڙي قسم جا خطرناڪ انسان سزاياب نه ٿيا آهن تيستائين سنڌ جو امن امان خطري ۾ آهي، هن کان سواءِ سڀني سنڌ جي خيرخواهن کي عام ماڻهن ۾ اها منورتي يا ذهنيت پيدا ڪرڻ گهرجي ته کين اهڙن شرارتن جي چالبازين جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي، کين اهو به ذهنشين ڪرائڻ گهرجي ته جيڪي شرارتي اهڙا ممڻ مچائين سي پاڻ ته هميشه سلامت رهجيو وڃن پر مسجن ويچارا اٻوجهه ۽ جاهل، ان کان سواءِ اسان کي سنڌ ۾ فرقيبازيءَ جي مرض جو علاج ڪرڻ لاءِ ڪي دائمي اپاءَ ڪتب آڻڻ گهرجن، هڪڙو علاج اهو اهي ته اسين ميونسپالٽين ۽ لوڪلبورڊن وغيره ۾ جدا چونڊن جي بدران گڏيل چونڊن جو سرشتو جاري ڪرايون، شل اهو وقت جلد اچي جو اسين هندو مسلمانيءَ جو فرق وساري پاڻ کي سچا سنڌي سمجهون.

آخري وينتي

اچو ته گڏجي پنهنجن دلين مان سڀ شڪ شبه دور ڪري هڪ ٻئي ۾ وشواس ۽ ايمان رکي نئين سنڌ جي عمارت اڏڻ جو آرنڀ ڪريون، مٿي جن سوالن بنسبت مون ذڪر ڪيو آهي تن کان سواءِ ٻيا به ڪئين سوال آهن، جن جو ويچار وري ڪنهن ٻئي موقعي تي ڪنداسين.

مون کي اميد آهي ته اسان مان هرڪو هن ڪانفرنس کي ڪامياب بنائڻ جي ڪوشش ڪندو، پڇاريءَ ۾ مان وري توهان کي يادگيري ٿو ڏياريان ته سوراج کان سواءِ نڪي سنڌ جو نڪي هند جو ڀلو ٿيڻو آهي. شل اهو ڏينهن جلد اچي جو هندستان ۾ سچي قوميت جي لهر جي اثر هيٺ هندو، مسلمان ۽ ٻيا سڀ فرقا سڀ ويڇا وساري پنهنجي ملڪ ۽ وطن جا خادم ۽ شيوڪ بڻجي ملڪ کي آزاد، آباد ۽ شاد ڪن.