Author: admin

  • PRESIDENTIAL ADDRESS OF SETH HAJI ABDOOLA HAROON 1920New

    PRESIDENTIAL ADDRESS

    OF

    SETH HAJI ABDOOLA HAROON

    AT THE

    SIND PROVINCIAL CONFERENCE

    1920-7th SESSION, SUKKUR.

     

    Brother delegates, Ladies and Gentlemen!

    I AM NOT using the language of mere formality when I thank you for the singular honour you have done me, by summoning me to preside at this the 7th Sind Provincial Conference. To be frank, I have done nothing to deserve such a mark of favour, and knowing, as I do my incapacity for such an office, I wish your choice had fallen on a worthier head than myself but since your mandate has come to me, I am here, in obedience to it; and I have every hope that I can count upon your support, in conducting the discussions on the various subjects that are to come before us, for our consideration.

     

    OUR GOAL

     

    When we look to the past grandeur of our Motherland and the height of civilization it attained, at a time when all the world around was sunk into ignorance and barbarism, the conviction becomes irresistible that the future can have nothing but sunshine, in store for us, only if we have the will to dedicate ourselves to the service of the country. The future bright as it promises to be, rests with us alone. It depends not so much on the Acts of Parliament as it does upon our own patriotism and sacrifice, for our efforts in the future as in the past are to mould the Acts of Parliament. No nation has become great without an exertion from within. It is therefore a sign of happy time that our country men are every day increasing in numbers stepping forward to strive for the great ideal for which the Indian National Congress has laboured so long. With the mention of the name of that august assembly, our thoughts go back, in grateful remembrance to the sacred memory of the immortal souls of Dadabhoy Naoroji, Allan Octavian Hume, George Yule, Ananda Mohan Bose, Sir Henry Cotton, Gopal Krisna Gokhale, Tybjee and Pherozshah Mehta who, in their farsightedness, more than a generation ago, prepared the national plank for us to stand upon and hold aloft the national banner of the United India. The plank is on firmer foundation than even before, being broad based on an immensely larger popular support. The organization of the Congress has its roots and branches scattered all over the country. The message of Home Rule has been carried to the masses and there is today a measure of political awakening which is so much a wonder even to those who started the work as it is a great hope for the early attainment of our goal. That goal is “Government of the people for the people,” and bas been variously styled Home Rule, Self Government, Responsible Government, all of which mean but the same thing. To achieve that end of our ambition, we, the children of the soil, should close our ranks even it be at some sacrifice and make a united stand. As a member of a democratic faith my advice to you can only be to press on vigorously, until the goal is reached. Mother-India, with a glorious past that knows no parallel will have a still mare glorious future that will place it at the forefront of the nations of the world. I have visions of the India of the future-the greatest democracy of the world-moulding by its high example the life and thought of its sister nations, whether of the West or the East. How distant or rather how near that future is to be is a matter which lies in the hands of this and the next generation of India’s young men and I hope and trust and pray that young Moslems and young Hindus, standing shoulder to shoulder will nobly fulfill their high mission.

    REMORMS

    There is a rude awakening as we turn from the enchanting visions of the future to the facts of the present, for we realize how little headway we have made towards that future. The first step vouchsafed to us in that direction is the Reform Act which was placed on the Statute Book in December last. The skeleton of that act was outlined nearly two years ago in the Montague-Chelmsford report, and although the Act has given us a stronger and a more powerful frame and here and there a vigorous muscle or two has been added the outline remains materially unaltered. Flesh and blood have yet to be supplied by the formation of numerous Rules and Regulations. The outline has under gone elaborate analysis, discussion and criticism during these two years, and I do not think any good purpose would be served by my entering, at this stage, into a discussion of the scheme at it originally was or as it was partially improved by the joint Parliamentary Committee. Nor will the full effect of the Act be correctly known, until the Rules supply the flesh and blood to the skeleton. But it is sufficiently clear that the Act does not at all satisfy the needs of the country or the wishes of the people, as a whole. The Amritsar Congress formed the platform for the presentation of three independent shades of opinion. There were those, who led by Mrs. Besant, gratefully welcomed the Reforms Act as a substantial step. There were others who led by Lokmmanya Tilak and Mr. Das held that the Act was inadequate, unsatisfactory and disappointing, there were again those who led by Mahatama Gandhi were of the opinion that although the Act was inadequate and unsatisfactory, it yet constituted a step forward and should be worked in a spirit of co-operation. Among the delegates of the Amritsar Congress the first view found hardly any support, while the respective support of the latter two views was never put to the test, for a compromise was effected between them, at a later stage and the Congress adopted the compromise, I am myself of the same view, as the Congress eventually took. But I feel that no good purpose is served by discussing as to which of the three parties held the correct view. The Reform is there on the Statute Book, good, bad or fair; and it is not in our power to make amendments in it. We have no alternative beyond working it or boycotting it. No responsible public men of any shade of political opinion, however extreme, have suggested our boycotting the Reforms. Everybody who is anybody is agreed that’ we have to work the Reforms and do our best to produce the greatest results from the Act, while, in no way, giving up work for achieving our goal. How for the Moslems will be enabled to take their share in the new Councils it is impossible for me to say, in view of the Khilafat question. But otherwise all rounds, in every province, the attention of political workers is being more and more drawn to the approaching formation of reformed councils, and the work of educating and guiding the new electorates is a subject of consideration among them. Let us therefore not be still fighting a dead issue, as to which adjective is most suitable to be applied to the Act. It is not wisdom at this stage, to be quarrelling over the transient point of dispute in what words to describe the Act. It is there as a hard fact and no amount of praise or condemnation can alter its character or increase the power it confers on the people. Let us rather-or those among us who want to participate in elections either as candidates, or voters or as workers to lay down specific programs and policies to be worked out by the people’s representatives in the new councils and commence the work of educating the electorate in light of these. Let us not unwisely waste our energies in fighting between ourselves as to what the Act is or not. Let us rather utilize our energies in fighting with Government to see what the rules are going to be. We have been neglecting this important work and will have reason to repent our negligence. As I have said above Mussalmans may not be able to take part in the Council elections, and all that I have said above has no reference to the Moslem community. Let me say by the way that the Khilafat question has assumed national significance; we shall just have to define our policy as nationalists, should the Muslims decide to withdraw from the Reformed Councils. A delicate and difficult task indeed! on the right solution of which I believe the honour of our motherland and nation depends considerably.

     

    THE PUNJAB TREGEDY

     

    Another All-India question of outstanding importance is the great Punjab Tragedy, of last year. I do not want to go with the familiar history of that period. It is written in letters of blood on the heart of the nation. Nor would it be appropriate to anticipate the conclusions of the official Committee of Inquiry whose report will soon be before the public. But that does not prevent us from coming to this irrefutable conclusion based on the evidence of official witnesses themselves, that the disturbances at Amritsar were the direct results of a deliberate and ca1culated policy of repression by the deportation of popular leaders and that the horrible butchery of the 13th April last the Jallianwalla Bagh will remain the darkest page in the history of the British Rule in India. The terrible inhumanity of the Martial Law period, when it is fully exposed, will be an indelible blot on the British nation, and if properly known to the other nations of the world will ruin the reputation of Great Britain, as a lover of liberty and freedom. India can never forget the spring of last year, and I have not the least doubt that the National Week-6th to 13th April will be universally observed in India, by all sections of the people; and I hope that the sum of 10 Lacs will be over subscribed. We should also appreciate Mahatma Gandhi’s advice that it is the sacrifice of the people who died, which is being memorialized and not the butchery of those who killed. No other advice could have proceeded from one who is an Apostle of Love and an Abhorer and Hate and I feel sure the speakers at the functions during the National week will remember the distinction thus made.

     

    THE KHILAFAT QUESTION

     

    There can be no doubt of the fact that the situation in India in regard to the Khilafat Question is so serious that it overshadows everything else and I fervently pray all may yet be well. The sincerity of British and Allied statesmen is being put to the test and solemn pledges made by them at a time of crisis await to be fulfilled. I am not hopeful of Britain carrying out its entire promise. The thirst for annexation and exploitation is still a living force in European politics and the policy of grab seems to override all considerations. The reply of the Premier of Great Britain to our Khilafat Deputation is most ominous. It clearly foreshadows peace settlement that falls short of the irreducible Moslem demands. Nothing but Constantinople is evidently to remain with the Sultan-Khalif, and that too under the kindly gaze of the Allied Artillery, if the actual military occupation of the seat of Khilafat is not prolonged indefinitely. Mr. Lyod George had pledged, in January 1918, with all true solemnity befitting the occasion of a public declaration of the A1lied war Aims that. “We are not fighting to deprive Turkey of Constantinople or of the rich and renowned lands of Asia Minor and Thrace which predominantly Turkish in race,” and yet in reply to Mr. Muhammad Ali’s statement, he is reported to have said that in Thrace the Mussalman population was in a considerable minority and in Symrna the majority of the population was non-Turkish. Are facts to be twisted to suit policy? Are broken pledges to be followed by perversions of facts? Is British statesmanship all bankrupt? The sky is dark and the Muslim World is in greater unrest than .it has been for centuries. The sky is very dark but whatever be the eventualities of the situation, I hope Muslims will ever remember the assistance given by the Hindus in making the Khilafat movement a strong All-India Movement. To all the well-wishers of the country the co-operation of Hindus with Muslims in the Khilafat question will give nothing but the sincerest pleasure. It is the sympathy at the time of one’s grief that is valued most, and I know that the hand of fellowship and company extended by them in the hour of sorrow has quickened the hearts of Muslims to its innermost. As the question has assumed a national importance, I trust every step would be by joint decision.

     

    THE COMMISSONER’S POWERS

     

    Having touched these All-India matters of the vital importance to the nation, I would wish to come at once to a consideration of the leading questions of Provincial interest and there can be not two opinion that the one question, which must engage our attention, before all others, is that of the position and powers of the Commissioner-in-Sind, under the Reform Act. In para 214 of the Montague-Chelmsford report, the distinguished authors, after stating some reasons why one man’s themselves thus: – “To our minds, however there is an overriding reason of greater importance than any of these. The retention of the administration of a province in the hands of a single man preclude the possibility of giving it a responsible character.” In view of this very clear emphatic statement, our complaint is that in matters, whether in transferred or reserved departments of governmental activity in which the Powers of a Governor in Council or Governor, Ministers have already been delegated to the Commissioner-in-Sind, the Minister and the improved Executive and the improved Executive Council cannot effectively determine the course .of administrative action in Sind, so long as the Commissioner enjoyed those delegated powers; and to the extent to which final disposal of matters, which in other divisions the Ministers alone can dispose of, remain with the Commissioner-in-Sind, responsible government will be non-existent many powers of direction and control over local self-governing bodies are conferred on the present Governor-in-Council. Under the Delegation Act (Commissioner-in Sind’s Act. V of 1868) a large number of these powers have been delegated to the Commissioner-in-Sind. With the introduction of the Reform Act the Powers .of the Governor-in-Council, in this behalf, will ipso facto devolve on the responsible Minister in charge of the Local Self Government, and the electorate obtains, through their, representatives, the power of controlling the administration of that department. But if the Commissioner-in-Sind continues the enjoyment of his present delegated powers in respect of local self-governing bodies, the Minister in charge of the portfolio cannot respond to the pressure of the electorate of the Council, so far as Sind is concerned, since he has not final voice in the department so long as the delegation holds good. This only means that Sind does not get any material benefit from the Reforms Act, so far at least as the Transferred Subjects are concerned. In regard to Reserved Subjects also, it will be denied much of the advantages of an improved Executive Council with larger Indian representation in it. If Sind is to receive the full benefit of the new Reforms there is no alternative left to the Government but to take up at once the question of placing the Commissioner-in-Sind, in the same position, as the Commissioners of other divisions of the Presidency. Public opinion of all shades is dead against the present exceptional position of the Commissioner-in-Sind and ever since the question of India Reforms was taken up by the political leaders of the country, this local reforms has been the subject of consideration in the public, press and at the political conferences of the Province. The people Hindus and Muslims are not convinced that the local autocracy must end and I feel sure that they will neither get nor give peace until this is done. The antiquated reasons on which the exceptional treatment of Sind was based, have no longer any application unless it be that Sind has seen no progress during the 77 years of British rule, and earlier the Government of Bombay revises the present system of administration the better it will be for both the people and the Government.

     

    REPRESSION IN SIND

     

    I do not base the above on any particular incidents of Sind Administration and my reference to two of them should not be taken as arguments or illustration in support of our claim. But they are of such great importance from other points and bear so vitally on the relations between the people and the Government that I feel I must make a pointed reference to them.

    Brother Delegates, you all know of the aberration of mind which the unfortunate of Sind official underwent, during April last. They appeared to have been obsessed with the happenings in Punjab and losing their balance completely they launched on a policy of repression in a province than which none other wore a more peaceful appearance. They started with indiscriminate house-searches at Karachi, of men above all suspicion of conspiring against Government in any fashion and thought it wisdom to prosecute Mr. Durgadas, B. Advani and Mr. H. D. Mariwalla for a small leaflet alleged to have been seditious, which should not have, in any case, upset the peace of mind of any sober mind. But it unfortunately did and undue and severe sentences were passed against both of them. In Hyderabad incidents were even worse. Six respectable political workers of the town, including a man of the position of the Honorable Mr. G. M. Bhurgri were made the victims of a conspiracy by the officials. A false “first report” was trumped up against them, whose truth the Government themselves had to deny, in the Bombay Council. Five of them were arrested and let on heavy sureties and personal recognizance, but the concocted plot was exposed and the Local officials had to beat a retreat with such farce as they could command. In the meantime another trial far sedition was launched at Hyderabad and this time the popular Editor of “the Hindvasi” Mr. Jethmal Parsaram became their victim. Mr. Jethmal fared no better than his Karachi friends, but thanks to His Majesty’s proclamation, and our friends were released, after a month’s excellent mental and physical training, and are again back in our midst for the country, each according to his lights.

     

    SINDH OFFICIALS AND KHILAFAT

     

    Another illustration of Rowdyism in Sind was the mean attempt of some officials. I am ashamed to say Mussalman officials at least they profess to be so-to use their official position and influence to set on foot and maintain an anti-Khilafat agitation in Sind. Under the belief that illiterate mass of Sind Muslims, already living In great dread of officialdom, offered the best material far a propaganda which country to the beliefs and feelings of practically the entire Moslem community of India, two Mussalman officials, occupying a position of great trust and influence stooped to any and every means to make Mussalmans declare false views and propagate false beliefs. This artificial agitation against the Khilafat was carried on with a high handedness, boldness and impunity which greatly compromised the position of the Commissioner-in-Sind and the Bombay Government, and when open allegations of the methods employed to coerce Moslem opinion were made in the press, the Sind administration chose to remain quiet far a long time and the two officials went on managing the stage show for months, the public came naturally to believe that the Government wanted this agitation and the officials were mere agents. I am glad to say that the Government was ultimately made to realize the grave inadvisability and inexpediency of this belief gathering more strength or acquiring any plausible basis, by its continued silence and H. E. the Governor of Bombay had to warn the officials not to take any part in the movement. While we are thankful that the Government saw the wisdom of a public disavowal and condemnation of the officials, we must reiterate here our demand for a full and independent inquiry into the allegations of coercion employed by those officials and their underlings. Does Government expect that all who have been victims of this coercion and those who have suffered for their courageous stand for what they regard as truth must pocket the insults, the threats and worse because Government has a tender regard for the prestige of an official who has abused his powers. Is this a wise or statesmanlike attitude to take up in such a matter? The Larkana Khilafat Conference put their case for an enquiry before the Government of Bombay, in the form of a memorial and appointed a deputation to wait upon His Excellency the Governor. Not only was the deputation denied a personal interview, but the enquiry itself was refused. One cannot appreciate the logic of the Government position. If the allegations of the public so openly and persistently made are false, government will have proved, beyond dispute, the correctness of their present position viz that they do not think there is ground for any complaint of coercion and Government will have a strong and effective argument for future use, if public made unreasonable demands for inquiry on any other matters. If however the allegations are proved to be correct, government will only have given an opportunity to punish the guilty for an offence actually proved, and to punish the guilty official or non official is one of the functions of the government, and we shall have deserved the thanks of government for helping it to discharge its functions aright. I hope that Sir George Lloyd yet see the reasonableness of our request and concede it at an early date.

     

    THE 19TH MARCH

    His Excellency Sir George Lloyd, in speaking of the warning he had administered to the government subordinates on account of their taking part in the anti Khilafat movement spoke of it as a “religious controversy,” and now the government circularizes the Khilafat movement to be a political one, and we have probably therefore the spectacle of a number of District Magistrates in Sind, making as much use of the Bombay District Police Act as they possibly could, in gagging the Muslims. The Khilafat movement, as it has repeatedly been urged is essentially a religious movement, and therefore any interference with it is calculated to cause, as experience shows, the greatest possible resentment. Indians are a peaceful people. They want to live and let others live; and therefore in the case of such a people unnecessary provocation is at once justifiable. In Karachi section 42 of the Police Act was promulgated in the Municipal and cantonment areas, while in Hyderabad, Sukkur and some other places notices under it were served on individuals. Not satisfied with the extremely elastic and all embracing wording of the section, the District Magistrate of Hyderabad went out of his way and beyond the scope of the section in notifying that the “declaration of any class of persons” as “Kaffirs” or “outcastes” or similar expressions are within the scope of the order. . . .”. It is well known that in the Holy Quran the word “Kaffir” occurs pretty often, and suppose a man read a portion having that word, will section 42 of the Police Act, as understood by the magistrate make him liable to a prosecution? If it does it is a clear interference with the religious liberty of the people. “Outcastes” again do not form a class by themselves. They are at the most as has always been the case, a few individuals. Therefore giving them the position and dignity of a “a class” of people is an absurd attempt to prevent people from adjusting their social relations with these individuals, who have, by their behavior dropped out of the community. It is therefore clearly outside the province of a magistrate to take upon himself the supervision of the social matters of the community. Here in Sukkur, we have read in the papers in what manner our much respected Chairman of the Reception Committee Mr. Virumal Begraj has been served with “summons” by a Police subordinate. Such unnecessary and often times vexatious exhibitions of the official powers do not serve any useful purpose, but they go a long way in creating estrangement between the officials and the people, and the sooner Sind officialdom shakes off its old traditions of displaying its strength, on unnecessary occasions, the better it would be for all concerned.

     

    HINDU MUSLIM UNITY

     

    Brother delegates! Inspite of the whole atmosphere being surcharged with deep anxiety and the sky being overcast with dark clouds, there is a welcome silver lining. The on rush of a feeling of oneness among the Hindus and Moslems of India, at this time of grave crises, has deepened the foundations of the Hindu Moslem Unity, and this partnership, in distress, will, I hope, one day blossom in partnership in happiness, when our goal is achieved. The unity between the two communities is not a new thing. It is as old as the coming of Islam into India. The religion and the everyday conduct of Moslems can permit of no barrier to separate them from their neighbors. The Hindus and moreover if it be remembered that most of the Indian Mussalmans are of the same origin as the Hindus, there can be nothing that can really be an obstacle in the Hindu-Muslim entente. In the past, as History amply proves, Hindus and Muslims have been the best of best neighbors, sincere friends, and faithful comrades and a little, on both the sides, would strengthen the solidarity between the two communities and mould them into one, great nation. It cannot be denied that petty jealousies, over petty objects, and backward state of modern education, among Muslims, had contributed a good deal, to great in recent times, a feeling of distrust among the educated sections of the two communities. Happily the masses, to very great extent remained unaffected by the feelings of the educated strata and with a little effort at sincerity towards one another Hindu-Muslim unity has come to have a remarkable revival. I am certain that the spread of education, among Muslims, will prepare them to take their share of the national obligations more readily than they have done in the past. I already see that one of the greatest results of the present Hindu-Muslim entente is the spirit of nationalism that is taking a firm root in the Muslim mind and as time goes on Muslims will be found to be working for the good of the country not less enthusiastically and strenuously than the Hindus. Muslims cannot afford to neglect the interest of the Indian Nation, just as Hindus should not remain indifferent to the comparative backwardness of the Muslims. Each needs the other, and each must exert to co-operate with the other. I trust that steps would be taken to bring home to the masses the message of Hindu-Muslim unity, and I have every hope that the unpleasant criticism we sometimes hear, in the Civil Courts, about the high rate of interest charged in the mofussil, will have ere long, ceased to exist.

    I find from the public press that the Hindus of Sind have not been given their due share of the seats, available for the Hindus of the whole Presidency, on the new provincial Legislative Council. Between these two sections of the same community, the distribution of the representation on the reformed councils has not been fair and just. The voting strength of Sind Hindus entitles them to four seats, whereas they have been given only two. The fact that Government and the National Congress and Muslim League have recognized the claim of a minority to receive favorable treatment further strengthens the claim of the Sind Hindus, and I think that the Mussalmans of Sind as Sindhis, ought to extend their whole-hearted support to Sind Hindus, in obtaining from the Bombay Hindus, two additional seats to make up their fair share of representation. I understand that the Hindus have placed their case before the Reform Commissioner appointed for Bombay province, but the claim has not yet been conceded to. I hope that the claim will be placed and strongly pressed before higher authorities and that it will receive the cordial support of the Mussalmans of Sind.

     

    JOINT RECONCILATION BOARDS

     

    Since a long time the suggestion of forming joint Reconciliation Boards, to adjust civil and communal disputes, without the intervention of Courts, has been, before the public; and it is a great pity that we, in Sind, have all along slept over it. Private arbitration would not only save time and money, but would considerably diminish the number of such cases and would give a healthy tone for the life of the people. It seems to me that the Joint Boards should be created not only to settle disputes between Hindus and Muslims, but also between Hindus and Hindus and between Muslims and Muslims themselves. The time is now ripe for giving a practical shape to the proposal and so far as I can see the public is really to respond Social relations between the two communities, particularly in large towns also stand in need of reconsideration and I would urge the leaders to devise means for their reconstruction in view of the growing harmony and the present day demands of the Society and Nation.

     

    SWADESHI

    Necessity has successfully goaded our people, in Sind, to prefer the Khathas to the costly blankets and as a substitute for the foreign flannel and woolen cloth prepared in the Deset has been made use of in a large quantity. The demand for woolen materials prepared in the Deset far exceeds the supply, but I hear, on reliable authority, that a little financial assistance to the weavers would bring to Sind larger stock, than has hitherto come. It is not only the woolen materials that we can get locally so cheaply, but decent cotton cloth for shirting and other purposes would easily become procurable and is obtainable even now, though its quantity may not be sufficient. The necessity for cheaper and more durable cloth is very great and urgent. Once the Swadeshi material, howsoever coarse it may be, is on the market, there remains not the least necessity for canvassing for it. All that is needed is capital, and I venture to hope that our leading men in the Province, Peers and Zamindars and Capitalists will take steps to advance some money to weavers, who are now abandoning their ancestral profession to enable them to restart their work. It would be advantageous to have a system of exhibitions of the country made cloth at the fairs, so numerous in Sind. Every village or a group of villages should have enough of hand looms to meet the demands and already Swedshism in cloth is so much in prominence in Sind that it only requires putting our shoulder to the wheel. We mercantile class in the commercial centres is quite absorbed in foreign trade and speculation thereby acting as agents of the exploiters. We have been certainly great sinners to our motherland and children of the soil past, present and the future. Time has come when we should make amends and devote suffice attention to country made articles and provide them in the market: I see a wave of enthusiasm all round in this respect and people are eager to patronize even with some sacrifice. I fervently beg and appeal to my fellow businessmen to open eyes and the bright possibilities before them and invest their capital for the great good of Bharat Land.

     

    RASAI COMMITTEE

     

    Nearly two years have passed away, and we do not know anything about the results of the labors of the Rasai Committee. We have seen it in the past and we see it till today that whenever a Committee is appointed by Government to investigate any Sind grievance, the publication of the report of it takes a number of years. The evils of Rasai Lapo and Cheer are there, and it is the duty of the Government to take immediate steps to issue their orders without further delay.

    I least expect improvement in these evil systems, whatsoever be the recommendations of the Committee or the orders of the Government. In my opinion landholders, who are victims of these extortions are they to blame and they prepare themselves to be men. I call upon the Zamindars, most of whom profess the same faith as I, to join hands in the working of national regeneration. In the Quran we find a passage conveying deep meaning in which God has said that, no change will come into the lot of any Nation unless it takes pains to do so. You possess heads and hearts to realize and understand famine, poverty, pestilence, all sorts of evils, disease, and high mortality are order of the day in our Beautiful Country. O’do knows that you have lost much of your vitality, by subjection, rivalry amongst yourselves and lethargy and your case is evidently hopeless. In India if any class has suffered most it is yours and those under you.

    The material/data/information can be provided on request

     

     

  • Shaheed Muhtarma Benzir Bhutto Speech DECEMBER 5, 1993 Lahore

    ADDRESS TO PAKISTAN PEOPLE’S PARTY CONVENTION

     

     

     

    BY

    MOHTARMA BENAZIR BHUTTO

     PRIME MINISTER ISLAMIC REPUBLIC OF PAKISTAN

    AT AL-HAMRA HALL

    LAHORE

    DECEMBER 5, 1993

     

    Mr. Secretary General,

    Mr. President, Punjab,

    My brothers, sisters and workers,

    Today we have assembled in this historical city of Lahore to celebrate the Founding Day of the Peoples Party. It is a day for us, to rejoice, to pay homage to the martyrs and the party workers.

    Today we must pay our gratitude to the Almighty. Historically, Lahore is an exemplary city. It was in Lahore that the Pakistan Resolution was adopted. It was in Lahore that Allama Iqbal dreamt of Pakistan and it was in Lahore that the Pakistan Peoples Party was founded. It was in Lahore that my and your leader, Mr. Zulfiqar Ali Bhutto, for the first time, announced his resistance against Dictatorship. It was from Lahore that Mr. Zulfiqar Ali Bhutto won election in 1970. In 1977 when his government was toppled, it were the people of Lahore who extended a historic welcome to Mr. Zulfiqar Ali Bhutto on his arrival and in view of that tumultuous welcome the October, 1977 elections were postponed. After remaining in exile, when this sister of yours returned to Pakistan in 1986, people from all over the country gave her such a massive welcome that the BBC had to say that only Imam Khomeini in Iran was accorded such a big welcome.

    There is no example in the sub-continent to compare with the Pakistan Peoples Party. The kind of struggle waged by every worker of the Peoples Party against every dictator and oppression, will be written in golden letters. This party in 1987 held such a wide-scale elections in its own organisation that Pakistan aside, not even Congress Party in India could ever hold its own elections on such a big scale. Thrice we got democracy restored and made the people master of their country. For the first time against Ayub Khan, for the second time against Yahya Khan, for the third time against Ziaul Haq. What is the reason behind our success against Nawaz Sharif, for a fourth time as well?

    Firstly, the people are valiant and they do not fear the state power. Secondly, the people are ideological and are prepared to offer any sacrifice for their ideologies. Over and above all, our workers do not bargain their loyalty. Barely a few who did bargain their loyalty, are now left in isolation whereas we have unity in our ranks. We are not to be deceived by misleading propaganda. The Peoples Party is the only party in which an individual belonging to any class can gain success. The poor worker is rather the main force of the party.

    Reactionary forces have the money. They have the propaganda. They have the politics of character assassination. But they do not have prudent and sincere workers. They are, all the time, engaged in conspiracies to inflict cracks in our rank and file, but they themselves are now breaking down. I am proud of being the leader of a party which has a good reputation not only in the sub-continent but in the whole world. I am proud of being the leader of a party which represents the voice of the oppressed, the voice of the laborers and farmers, the voice of the intellectuals and the women, the voice of human rights and democracy and the voice of equality. In Russia, communism has died down and Socialism is now a battered concept. But we have reinvigorated the concept of equality by coordinating it with human rights and democracy.

    Dear Elders and Brothers:

    Last year also we had celebrated the Party’s founding day in Lahore. When we were celebrating the Silver Jubilee, a Long March was continuing. There was tear-gassing, lathi-charging, oppression and government-imposed restrictions. Today all those restrictions are gone. There will be no more use of lathi-charge and tear-gas. Nobody will now be able-block the path of the people. Those who were defeated in the Presidential and Prime Minister’s election, those who lost their government in the Punjab and were routed in the recent bye-elections in the Punjab will find no possibility to resort tear-gassing and lathi- charging. This situation has been brought about with the help of the people. All this has been possible with the efforts of the gallant and great workers of the Party.

    Today we are once again assembled in Data Nagri. Here we pledge to the people that we will always endeavor for progress and reconstruction of the motherland; we will always work for welfare and well-being of the people; we will always continue to struggle to bring an end to force and oppression, to eliminate ignorance and hatred based on caste and “Biradari”.

    Let us take this day as the beginning of the great historic journey towards fulfillment of our dreams and building our future. In fact, this journey had begun twenty-six years ago when your aspirations had transformed into the shape of Pakistan Peoples Party, when your aspirations got expression through the words of Zulfiqar Ali Bhutto, and when you had gathered under this tri-colour banner. Its first colour denotes that you will rule your country through the power of your votes. The second colour underlines the point that you will build a society based on social and economic justice. And the third colour warrants that you embrace the real spirit of your “Deen” and become an example of the greatness of Islam for the entire world.

    The first objective has already been achieved after an arduous and long journey. This is proved by the fact that the party formed by you is once again ruling the country with your mandate and with the cooperation of like-minded allies. In fact, you yourselves are the real ruler today. Today I am the Prime Minister simply because the workers of the Pakistan Peoples Party are with me and this companionship, my countrymen, will never break. This is because our years of common struggle is involved in this companionship, the historic struggle that we jointly waged to realize our dreams. But this common struggle of ours owes its colour and shine to the blood of Zulfiqar Ali Bhutto Shaheed. The colour and shine of that blood is before you all.

    Those who were accustomed to look down upon the poor, have now started speaking for the poor and this is your victory. Those who used to avoid any talk of Kutchi Abadies, are now talking about them. This is also your victory. Those people have started talking about the rights of the dwellers of Kutchi Abadies. Whether they are sincere or not, is yet to be determined. But they have acceded to your strength, and this is a great success for you.

    Generally, political parties first emerge and then they are formally launched. Afterwards, the party’s Manifesto is contemplated, deliberated and framed. The Pakistan Peoples Party is the only party whose Manifesto already existed before the party was formally established. In other words, there was the manifesto and the party was launched to implement it. You all existed there. You formed the party later and the party was formed because you did not accept the poverty which was made your destiny. The desire among yourselves to eliminate poverty was so strong that it became your manifesto. The Muslim League which created Pakistan was also founded in the same way under the leadership of Quaid-e-Azam, At that time also, the Muslims first realized their deprivation. Then developed an inspiration in their hearts to get rid of slavery. This inspiration grew so strong that it became the manifesto of their freedom. This was how the Muslim League came into

    existence and was led by the Quaid-e-Azam.

    My dear party workers:

    The point I Want to make clear is that the Pakistan Peoples Party, even before its formal establishment, existed in your thoughts, aspirations and dreams. So long as your dreams exist and you cherish your aspirations, the Pakistan Peoples Party will remain there. The blood that you had given, has brought us to the point from where we can look forward to a bright and glorious future, full of many pleasant prospects. We are not ashamed before history. Rather in the court of our conscience, our heads are raised with the pride that we played our role with full responsibility.

    When I use the term “we”, I also include among us all those who are no more amongst us, those who were killed for our cause, those who kissed the gallows and those who spent their youth time in dark dungeons. Our responsibilities have now highly increased. Every party worker and every office bearer has to play a historic role. Each worker of the Pakistan Peoples Party will now become a model before the people. The workers of the Pakistan Peoples Party know that they have fought the battle for their own and your rights and struggled to change the lot of all. We are not afraid of struggling or fighting. But under the changed circumstances, our battle and struggle will be waged on new lines.

    Economically, Pakistan is lagging far behind and your government has to go a long way to make up the losses. Agriculture is to be developed, energy resources have to be increased, unemployment is to be overcome, education must be spread, diseases have to be eliminated and the increase in population is to be checked. The people expect the government to do all this and the government also wants to come up to their expectations.

    We have therefore, chalked out a programme and the government officials have been told to start implementing this programme soon. Your government is not the government of the Pakistan Peoples Party alone, it is the government of the whole of Pakistan. Other parties are also partners in this people’s government. Parties outside the government are also assisting us. We respect the leaders and workers of all these parties. The parties opposed to us have adopted a bitter tone. But, to whatever extent they become bitter, we have to keep our tone free from bitterness. We have to play our part with sobriety and responsibly

     

    I congratulate you on completion of 26 years of the Party. I feel proud of being a worker of the Peoples Party. Governments come and go, but the Party always exists there and its platform is meant for all. It represents the strength and bright future of the people. Fifteen years ago, Shaheed Zulfiqar Ali Bhutto was sentenced to death in Kot Lakhpat Jail. In reply to this act he had said, “Do whatever you like. The final victory is mine”. This he did because he believed in the decision of history and he had faith in the people.

    The Pakistan Peoples Party is a historic party and its principles will remain in tact even after a hundred years. I have to point out that many people come forward during the tenure of their government that they want to work and that their doors are open for all. Here we must remember that if the party has become a power, it is due to its workers who have been with us in thick and thin. Under all circumstances we have to give preference to party workers we have to take care of them. Honoring them will bring honor to the party, and of course, this will bring honor to me, as well.

    Dear countrymen:

    Our power is not the state power, because we are not an official Party. Our power is political power. After coming into power, we should not forget everything else. Every time we do not have to look towards the administration. During this period, we must increase our political strength.

    On this 26th anniversary, I am not simply felicitating you. On this occasion, I salute Zulfiqar Ali Bhutto and other martyrs whose martyrdom owes our lives today. I salute those workers of the Peoples Party who underwent the rigors and pains of imprisonment but kept the Peoples Party alive. I salute those women workers who were subjected to violence but who kept the Party in-tact. I also salute Begum Nusrat Bhutto for her struggle and services.

    I would say that ours is a living party, and God willing, it will always remain a living party. The banner of this party which is the banner of truth will remain high. Our principles that Islam is our “deen”, democracy is our politics, equality is our economy, and martyrdom we embrace — will be acclaimed across the world. With this acclamation will echo the slogan of Pakistan, the slogan of the Peoples Party and the slogan of ” Jeevey Jeevey Bhutto Jeevey”

     

     

  • PRESIDENTIAL ADDRESS OF SETH HAJI ABDOOLA HAROON 1920

    PRESIDENTIAL ADDRESS OF SETH HAJI ABDOOLA HAROON

     

    AT THE SIND PROVINCIAL CONFERENCE

    1920-7th SESSION, SUKKUR.

     

    Brother delegates, Ladies and Gentlemen!

    I AM NOT using the language of mere formality when I thank you for the singular honour you have done me, by summoning me to preside at this the 7th Sind Provincial Conference. To be frank, I have done nothing to deserve such a mark of favour, and knowing, as I do my incapacity for such an office, I wish your choice had fallen on a worthier head than myself but since your mandate has come to me, I am here, in obedience to it; and I have every hope that I can count upon your support, in conducting the discussions on the various subjects that are to come before us, for our consideration.

     

    OUR GOAL

     

    When we look to the past grandeur of our Motherland and the height of civilization it attained, at a time when all the world around was sunk into ignorance and barbarism, the conviction becomes irresistible that the future can have nothing but sunshine, in store for us, only if we have the will to dedicate ourselves to the service of the country. The future bright as it promises to be, rests with us alone. It depends not so much on the Acts of Parliament as it does upon our own patriotism and sacrifice, for our efforts in the future as in the past are to mould the Acts of Parliament. No nation has become great without an exertion from within. It is therefore a sign of happy time that our country men are every day increasing in numbers stepping forward to strive for the great ideal for which the Indian National Congress has laboured so long. With the mention of the name of that august assembly, our thoughts go back, in grateful remembrance to the sacred memory of the immortal souls of Dadabhoy Naoroji, Allan Octavian Hume, George Yule, Ananda Mohan Bose, Sir Henry Cotton, Gopal Krisna Gokhale, Tybjee and Pherozshah Mehta who, in their farsightedness, more than a generation ago, prepared the national plank for us to stand upon and hold aloft the national banner of the United India. The plank is on firmer foundation than even before, being broad based on an immensely larger popular support. The organization of the Congress has its roots and branches scattered all over the country. The message of Home Rule has been carried to the masses and there is today a measure of political awakening which is so much a wonder even to those who started the work as it is a great hope for the early attainment of our goal. That goal is “Government of the people for the people,” and bas been variously styled Home Rule, Self Government, Responsible Government, all of which mean but the same thing. To achieve that end of our ambition, we, the children of the soil, should close our ranks even it be at some sacrifice and make a united stand. As a member of a democratic faith my advice to you can only be to press on vigorously, until the goal is reached. Mother-India, with a glorious past that knows no parallel will have a still mare glorious future that will place it at the forefront of the nations of the world. I have visions of the India of the future-the greatest democracy of the world-moulding by its high example the life and thought of its sister nations, whether of the West or the East. How distant or rather how near that future is to be is a matter which lies in the hands of this and the next generation of India’s young men and I hope and trust and pray that young Moslems and young Hindus, standing shoulder to shoulder will nobly fulfill their high mission.

    REMORMS

    There is a rude awakening as we turn from the enchanting visions of the future to the facts of the present, for we realize how little headway we have made towards that future. The first step vouchsafed to us in that direction is the Reform Act which was placed on the Statute Book in December last. The skeleton of that act was outlined nearly two years ago in the Montague-Chelmsford report, and although the Act has given us a stronger and a more powerful frame and here and there a vigorous muscle or two has been added the outline remains materially unaltered. Flesh and blood have yet to be supplied by the formation of numerous Rules and Regulations. The outline has under gone elaborate analysis, discussion and criticism during these two years, and I do not think any good purpose would be served by my entering, at this stage, into a discussion of the scheme at it originally was or as it was partially improved by the joint Parliamentary Committee. Nor will the full effect of the Act be correctly known, until the Rules supply the flesh and blood to the skeleton. But it is sufficiently clear that the Act does not at all satisfy the needs of the country or the wishes of the people, as a whole. The Amritsar Congress formed the platform for the presentation of three independent shades of opinion. There were those, who led by Mrs. Besant, gratefully welcomed the Reforms Act as a substantial step. There were others who led by Lokmmanya Tilak and Mr. Das held that the Act was inadequate, unsatisfactory and disappointing, there were again those who led by Mahatama Gandhi were of the opinion that although the Act was inadequate and unsatisfactory, it yet constituted a step forward and should be worked in a spirit of co-operation. Among the delegates of the Amritsar Congress the first view found hardly any support, while the respective support of the latter two views was never put to the test, for a compromise was effected between them, at a later stage and the Congress adopted the compromise, I am myself of the same view, as the Congress eventually took. But I feel that no good purpose is served by discussing as to which of the three parties held the correct view. The Reform is there on the Statute Book, good, bad or fair; and it is not in our power to make amendments in it. We have no alternative beyond working it or boycotting it. No responsible public men of any shade of political opinion, however extreme, have suggested our boycotting the Reforms. Everybody who is anybody is agreed that’ we have to work the Reforms and do our best to produce the greatest results from the Act, while, in no way, giving up work for achieving our goal. How for the Moslems will be enabled to take their share in the new Councils it is impossible for me to say, in view of the Khilafat question. But otherwise all rounds, in every province, the attention of political workers is being more and more drawn to the approaching formation of reformed councils, and the work of educating and guiding the new electorates is a subject of consideration among them. Let us therefore not be still fighting a dead issue, as to which adjective is most suitable to be applied to the Act. It is not wisdom at this stage, to be quarrelling over the transient point of dispute in what words to describe the Act. It is there as a hard fact and no amount of praise or condemnation can alter its character or increase the power it confers on the people. Let us rather-or those among us who want to participate in elections either as candidates, or voters or as workers to lay down specific programs and policies to be worked out by the people’s representatives in the new councils and commence the work of educating the electorate in light of these. Let us not unwisely waste our energies in fighting between ourselves as to what the Act is or not. Let us rather utilize our energies in fighting with Government to see what the rules are going to be. We have been neglecting this important work and will have reason to repent our negligence. As I have said above Mussalmans may not be able to take part in the Council elections, and all that I have said above has no reference to the Moslem community. Let me say by the way that the Khilafat question has assumed national significance; we shall just have to define our policy as nationalists, should the Muslims decide to withdraw from the Reformed Councils. A delicate and difficult task indeed! on the right solution of which I believe the honour of our motherland and nation depends considerably.

     

    THE PUNJAB TREGEDY

     

    Another All-India question of outstanding importance is the great Punjab Tragedy, of last year. I do not want to go with the familiar history of that period. It is written in letters of blood on the heart of the nation. Nor would it be appropriate to anticipate the conclusions of the official Committee of Inquiry whose report will soon be before the public. But that does not prevent us from coming to this irrefutable conclusion based on the evidence of official witnesses themselves, that the disturbances at Amritsar were the direct results of a deliberate and ca1culated policy of repression by the deportation of popular leaders and that the horrible butchery of the 13th April last the Jallianwalla Bagh will remain the darkest page in the history of the British Rule in India. The terrible inhumanity of the Martial Law period, when it is fully exposed, will be an indelible blot on the British nation, and if properly known to the other nations of the world will ruin the reputation of Great Britain, as a lover of liberty and freedom. India can never forget the spring of last year, and I have not the least doubt that the National Week-6th to 13th April will be universally observed in India, by all sections of the people; and I hope that the sum of 10 Lacs will be over subscribed. We should also appreciate Mahatma Gandhi’s advice that it is the sacrifice of the people who died, which is being memorialized and not the butchery of those who killed. No other advice could have proceeded from one who is an Apostle of Love and an Abhorer and Hate and I feel sure the speakers at the functions during the National week will remember the distinction thus made.

     

    THE KHILAFAT QUESTION

     

    There can be no doubt of the fact that the situation in India in regard to the Khilafat Question is so serious that it overshadows everything else and I fervently pray all may yet be well. The sincerity of British and Allied statesmen is being put to the test and solemn pledges made by them at a time of crisis await to be fulfilled. I am not hopeful of Britain carrying out its entire promise. The thirst for annexation and exploitation is still a living force in European politics and the policy of grab seems to override all considerations. The reply of the Premier of Great Britain to our Khilafat Deputation is most ominous. It clearly foreshadows peace settlement that falls short of the irreducible Moslem demands. Nothing but Constantinople is evidently to remain with the Sultan-Khalif, and that too under the kindly gaze of the Allied Artillery, if the actual military occupation of the seat of Khilafat is not prolonged indefinitely. Mr. Lyod George had pledged, in January 1918, with all true solemnity befitting the occasion of a public declaration of the A1lied war Aims that. “We are not fighting to deprive Turkey of Constantinople or of the rich and renowned lands of Asia Minor and Thrace which predominantly Turkish in race,” and yet in reply to Mr. Muhammad Ali’s statement, he is reported to have said that in Thrace the Mussalman population was in a considerable minority and in Symrna the majority of the population was non-Turkish. Are facts to be twisted to suit policy? Are broken pledges to be followed by perversions of facts? Is British statesmanship all bankrupt? The sky is dark and the Muslim World is in greater unrest than .it has been for centuries. The sky is very dark but whatever be the eventualities of the situation, I hope Muslims will ever remember the assistance given by the Hindus in making the Khilafat movement a strong All-India Movement. To all the well-wishers of the country the co-operation of Hindus with Muslims in the Khilafat question will give nothing but the sincerest pleasure. It is the sympathy at the time of one’s grief that is valued most, and I know that the hand of fellowship and company extended by them in the hour of sorrow has quickened the hearts of Muslims to its innermost. As the question has assumed a national importance, I trust every step would be by joint decision.

     

    THE COMMISSONER’S POWERS

     

    Having touched these All-India matters of the vital importance to the nation, I would wish to come at once to a consideration of the leading questions of Provincial interest and there can be not two opinion that the one question, which must engage our attention, before all others, is that of the position and powers of the Commissioner-in-Sind, under the Reform Act. In para 214 of the Montague-Chelmsford report, the distinguished authors, after stating some reasons why one man’s themselves thus: – “To our minds, however there is an overriding reason of greater importance than any of these. The retention of the administration of a province in the hands of a single man preclude the possibility of giving it a responsible character.” In view of this very clear emphatic statement, our complaint is that in matters, whether in transferred or reserved departments of governmental activity in which the Powers of a Governor in Council or Governor, Ministers have already been delegated to the Commissioner-in-Sind, the Minister and the improved Executive and the improved Executive Council cannot effectively determine the course .of administrative action in Sind, so long as the Commissioner enjoyed those delegated powers; and to the extent to which final disposal of matters, which in other divisions the Ministers alone can dispose of, remain with the Commissioner-in-Sind, responsible government will be non-existent many powers of direction and control over local self-governing bodies are conferred on the present Governor-in-Council. Under the Delegation Act (Commissioner-in Sind’s Act. V of 1868) a large number of these powers have been delegated to the Commissioner-in-Sind. With the introduction of the Reform Act the Powers .of the Governor-in-Council, in this behalf, will ipso facto devolve on the responsible Minister in charge of the Local Self Government, and the electorate obtains, through their, representatives, the power of controlling the administration of that department. But if the Commissioner-in-Sind continues the enjoyment of his present delegated powers in respect of local self-governing bodies, the Minister in charge of the portfolio cannot respond to the pressure of the electorate of the Council, so far as Sind is concerned, since he has not final voice in the department so long as the delegation holds good. This only means that Sind does not get any material benefit from the Reforms Act, so far at least as the Transferred Subjects are concerned. In regard to Reserved Subjects also, it will be denied much of the advantages of an improved Executive Council with larger Indian representation in it. If Sind is to receive the full benefit of the new Reforms there is no alternative left to the Government but to take up at once the question of placing the Commissioner-in-Sind, in the same position, as the Commissioners of other divisions of the Presidency. Public opinion of all shades is dead against the present exceptional position of the Commissioner-in-Sind and ever since the question of India Reforms was taken up by the political leaders of the country, this local reforms has been the subject of consideration in the public, press and at the political conferences of the Province. The people Hindus and Muslims are not convinced that the local autocracy must end and I feel sure that they will neither get nor give peace until this is done. The antiquated reasons on which the exceptional treatment of Sind was based, have no longer any application unless it be that Sind has seen no progress during the 77 years of British rule, and earlier the Government of Bombay revises the present system of administration the better it will be for both the people and the Government.

     

    REPRESSION IN SIND

     

    I do not base the above on any particular incidents of Sind Administration and my reference to two of them should not be taken as arguments or illustration in support of our claim. But they are of such great importance from other points and bear so vitally on the relations between the people and the Government that I feel I must make a pointed reference to them.

    Brother Delegates, you all know of the aberration of mind which the unfortunate of Sind official underwent, during April last. They appeared to have been obsessed with the happenings in Punjab and losing their balance completely they launched on a policy of repression in a province than which none other wore a more peaceful appearance. They started with indiscriminate house-searches at Karachi, of men above all suspicion of conspiring against Government in any fashion and thought it wisdom to prosecute Mr. Durgadas, B. Advani and Mr. H. D. Mariwalla for a small leaflet alleged to have been seditious, which should not have, in any case, upset the peace of mind of any sober mind. But it unfortunately did and undue and severe sentences were passed against both of them. In Hyderabad incidents were even worse. Six respectable political workers of the town, including a man of the position of the Honorable Mr. G. M. Bhurgri were made the victims of a conspiracy by the officials. A false “first report” was trumped up against them, whose truth the Government themselves had to deny, in the Bombay Council. Five of them were arrested and let on heavy sureties and personal recognizance, but the concocted plot was exposed and the Local officials had to beat a retreat with such farce as they could command. In the meantime another trial far sedition was launched at Hyderabad and this time the popular Editor of “the Hindvasi” Mr. Jethmal Parsaram became their victim. Mr. Jethmal fared no better than his Karachi friends, but thanks to His Majesty’s proclamation, and our friends were released, after a month’s excellent mental and physical training, and are again back in our midst for the country, each according to his lights.

     

    SIND OFFICIALS AND KHILAFAT

     

    Another illustration of Rowdyism in Sind was the mean attempt of some officials. I am ashamed to say Mussalman officials at least they profess to be so-to use their official position and influence to set on foot and maintain an anti-Khilafat agitation in Sind. Under the belief that illiterate mass of Sind Muslims, already living In great dread of officialdom, offered the best material far a propaganda which country to the beliefs and feelings of practically the entire Moslem community of India, two Mussalman officials, occupying a position of great trust and influence stooped to any and every means to make Mussalmans declare false views and propagate false beliefs. This artificial agitation against the Khilafat was carried on with a high handedness, boldness and impunity which greatly compromised the position of the Commissioner-in-Sind and the Bombay Government, and when open allegations of the methods employed to coerce Moslem opinion were made in the press, the Sind administration chose to remain quiet far a long time and the two officials went on managing the stage show for months, the public came naturally to believe that the Government wanted this agitation and the officials were mere agents. I am glad to say that the Government was ultimately made to realize the grave inadvisability and inexpediency of this belief gathering more strength or acquiring any plausible basis, by its continued silence and H. E. the Governor of Bombay had to warn the officials not to take any part in the movement. While we are thankful that the Government saw the wisdom of a public disavowal and condemnation of the officials, we must reiterate here our demand for a full and independent inquiry into the allegations of coercion employed by those officials and their underlings. Does Government expect that all who have been victims of this coercion and those who have suffered for their courageous stand for what they regard as truth must pocket the insults, the threats and worse because Government has a tender regard for the prestige of an official who has abused his powers. Is this a wise or statesmanlike attitude to take up in such a matter? The Larkana Khilafat Conference put their case for an enquiry before the Government of Bombay, in the form of a memorial and appointed a deputation to wait upon His Excellency the Governor. Not only was the deputation denied a personal interview, but the enquiry itself was refused. One cannot appreciate the logic of the Government position. If the allegations of the public so openly and persistently made are false, government will have proved, beyond dispute, the correctness of their present position viz that they do not think there is ground for any complaint of coercion and Government will have a strong and effective argument for future use, if public made unreasonable demands for inquiry on any other matters. If however the allegations are proved to be correct, government will only have given an opportunity to punish the guilty for an offence actually proved, and to punish the guilty official or non official is one of the functions of the government, and we shall have deserved the thanks of government for helping it to discharge its functions aright. I hope that Sir George Lloyd yet see the reasonableness of our request and concede it at an early date.

     

    THE 19TH MARCH

    His Excellency Sir George Lloyd, in speaking of the warning he had administered to the government subordinates on account of their taking part in the anti Khilafat movement spoke of it as a “religious controversy,” and now the government circularizes the Khilafat movement to be a political one, and we have probably therefore the spectacle of a number of District Magistrates in Sind, making as much use of the Bombay District Police Act as they possibly could, in gagging the Muslims. The Khilafat movement, as it has repeatedly been urged is essentially a religious movement, and therefore any interference with it is calculated to cause, as experience shows, the greatest possible resentment. Indians are a peaceful people. They want to live and let others live; and therefore in the case of such a people unnecessary provocation is at once justifiable. In Karachi section 42 of the Police Act was promulgated in the Municipal and cantonment areas, while in Hyderabad, Sukkur and some other places notices under it were served on individuals. Not satisfied with the extremely elastic and all embracing wording of the section, the District Magistrate of Hyderabad went out of his way and beyond the scope of the section in notifying that the “declaration of any class of persons” as “Kaffirs” or “outcastes” or similar expressions are within the scope of the order. . . .”. It is well known that in the Holy Quran the word “Kaffir” occurs pretty often, and suppose a man read a portion having that word, will section 42 of the Police Act, as understood by the magistrate make him liable to a prosecution? If it does it is a clear interference with the religious liberty of the people. “Outcastes” again do not form a class by themselves. They are at the most as has always been the case, a few individuals. Therefore giving them the position and dignity of a “a class” of people is an absurd attempt to prevent people from adjusting their social relations with these individuals, who have, by their behavior dropped out of the community. It is therefore clearly outside the province of a magistrate to take upon himself the supervision of the social matters of the community. Here in Sukkur, we have read in the papers in what manner our much respected Chairman of the Reception Committee Mr. Virumal Begraj has been served with “summons” by a Police subordinate. Such unnecessary and often times vexatious exhibitions of the official powers do not serve any useful purpose, but they go a long way in creating estrangement between the officials and the people, and the sooner Sind officialdom shakes off its old traditions of displaying its strength, on unnecessary occasions, the better it would be for all concerned.

     

    HINDU MUSLIM UNITY

     

    Brother delegates! Inspite of the whole atmosphere being surcharged with deep anxiety and the sky being overcast with dark clouds, there is a welcome silver lining. The on rush of a feeling of oneness among the Hindus and Moslems of India, at this time of grave crises, has deepened the foundations of the Hindu Moslem Unity, and this partnership, in distress, will, I hope, one day blossom in partnership in happiness, when our goal is achieved. The unity between the two communities is not a new thing. It is as old as the coming of Islam into India. The religion and the everyday conduct of Moslems can permit of no barrier to separate them from their neighbors. The Hindus and moreover if it be remembered that most of the Indian Mussalmans are of the same origin as the Hindus, there can be nothing that can really be an obstacle in the Hindu-Muslim entente. In the past, as History amply proves, Hindus and Muslims have been the best of best neighbors, sincere friends, and faithful comrades and a little, on both the sides, would strengthen the solidarity between the two communities and mould them into one, great nation. It cannot be denied that petty jealousies, over petty objects, and backward state of modern education, among Muslims, had contributed a good deal, to great in recent times, a feeling of distrust among the educated sections of the two communities. Happily the masses, to very great extent remained unaffected by the feelings of the educated strata and with a little effort at sincerity towards one another Hindu-Muslim unity has come to have a remarkable revival. I am certain that the spread of education, among Muslims, will prepare them to take their share of the national obligations more readily than they have done in the past. I already see that one of the greatest results of the present Hindu-Muslim entente is the spirit of nationalism that is taking a firm root in the Muslim mind and as time goes on Muslims will be found to be working for the good of the country not less enthusiastically and strenuously than the Hindus. Muslims cannot afford to neglect the interest of the Indian Nation, just as Hindus should not remain indifferent to the comparative backwardness of the Muslims. Each needs the other, and each must exert to co-operate with the other. I trust that steps would be taken to bring home to the masses the message of Hindu-Muslim unity, and I have every hope that the unpleasant criticism we sometimes hear, in the Civil Courts, about the high rate of interest charged in the mofussil, will have ere long, ceased to exist.

    I find from the public press that the Hindus of Sind have not been given their due share of the seats, available for the Hindus of the whole Presidency, on the new provincial Legislative Council. Between these two sections of the same community, the distribution of the representation on the reformed councils has not been fair and just. The voting strength of Sind Hindus entitles them to four seats, whereas they have been given only two. The fact that Government and the National Congress and Muslim League have recognized the claim of a minority to receive favorable treatment further strengthens the claim of the Sind Hindus, and I think that the Mussalmans of Sind as Sindhis, ought to extend their whole-hearted support to Sind Hindus, in obtaining from the Bombay Hindus, two additional seats to make up their fair share of representation. I understand that the Hindus have placed their case before the Reform Commissioner appointed for Bombay province, but the claim has not yet been conceded to. I hope that the claim will be placed and strongly pressed before higher authorities and that it will receive the cordial support of the Mussalmans of Sind.

     

    JOINT RECONCILATION BOARDS

     

    Since a long time the suggestion of forming joint Reconciliation Boards, to adjust civil and communal disputes, without the intervention of Courts, has been, before the public; and it is a great pity that we, in Sind, have all along slept over it. Private arbitration would not only save time and money, but would considerably diminish the number of such cases and would give a healthy tone for the life of the people. It seems to me that the Joint Boards should be created not only to settle disputes between Hindus and Muslims, but also between Hindus and Hindus and between Muslims and Muslims themselves. The time is now ripe for giving a practical shape to the proposal and so far as I can see the public is really to respond Social relations between the two communities, particularly in large towns also stand in need of reconsideration and I would urge the leaders to devise means for their reconstruction in view of the growing harmony and the present day demands of the Society and Nation.

     

    SWADESHI

    Necessity has successfully goaded our people, in Sind, to prefer the Khathas to the costly blankets and as a substitute for the foreign flannel and woolen cloth prepared in the Deset has been made use of in a large quantity. The demand for woolen materials prepared in the Deset far exceeds the supply, but I hear, on reliable authority, that a little financial assistance to the weavers would bring to Sind larger stock, than has hitherto come. It is not only the woolen materials that we can get locally so cheaply, but decent cotton cloth for shirting and other purposes would easily become procurable and is obtainable even now, though its quantity may not be sufficient. The necessity for cheaper and more durable cloth is very great and urgent. Once the Swadeshi material, howsoever coarse it may be, is on the market, there remains not the least necessity for canvassing for it. All that is needed is capital, and I venture to hope that our leading men in the Province, Peers and Zamindars and Capitalists will take steps to advance some money to weavers, who are now abandoning their ancestral profession to enable them to restart their work. It would be advantageous to have a system of exhibitions of the country made cloth at the fairs, so numerous in Sind. Every village or a group of villages should have enough of hand looms to meet the demands and already Swedshism in cloth is so much in prominence in Sind that it only requires putting our shoulder to the wheel. We mercantile class in the commercial centres is quite absorbed in foreign trade and speculation thereby acting as agents of the exploiters. We have been certainly great sinners to our motherland and children of the soil past, present and the future. Time has come when we should make amends and devote suffice attention to country made articles and provide them in the market: I see a wave of enthusiasm all round in this respect and people are eager to patronize even with some sacrifice. I fervently beg and appeal to my fellow businessmen to open eyes and the bright possibilities before them and invest their capital for the great good of Bharat Land.

     

    RASAI COMMITTEE

     

    Nearly two years have passed away, and we do not know anything about the results of the labors of the Rasai Committee. We have seen it in the past and we see it till today that whenever a Committee is appointed by Government to investigate any Sind grievance, the publication of the report of it takes a number of years. The evils of Rasai Lapo and Cheer are there, and it is the duty of the Government to take immediate steps to issue their orders without further delay.

    I least expect improvement in these evil systems, whatsoever be the recommendations of the Committee or the orders of the Government. In my opinion landholders, who are victims of these extortions are they to blame and they prepare themselves to be men. I call upon the Zamindars, most of whom profess the same faith as I, to join hands in the working of national regeneration. In the Quran we find a passage conveying deep meaning in which God has said that, no change will come into the lot of any Nation unless it takes pains to do so. You possess heads and hearts to realize and understand famine, poverty, pestilence, all sorts of evils, disease, and high mortality are order of the day in our Beautiful Country. O’do knows that you have lost much of your vitality, by subjection, rivalry amongst yourselves and lethargy and your case is evidently hopeless. In India if any class has suffered most it is yours and those under you.

    The material/data/information can be provided on request

     

     

  • Haji Abdullah Haroon

    حاجي عبدالله هارون جي تقرير

    (سنڏ جي سياسي تاريخ ۾ “سنڌ پراونشل ڪانفرنس” کي وڏي اهميت حاصل آهي، بلاشبه اسان جي ڌرتيءَ تي “جديد سياست”جو آغاز “سنڌ سڀا” جي قيام ۽ ڪارڪردگيءَ سان ئي ٿيو، ليڪن عوام جي جيڪا سياسي تربيت پراونشل ڪانفرنس ڪئي، ان کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿو سگهجي.

    هن ڪانفرنس جو آغاز 1894ع ۾ ٿيو، جڏهن “بمبئي پراونشل ڪانفرنس” جو نائون ساليانو اجلاس ڪراچيءَ ۾ ٿيو، جنهن جي صدارت اين جي چندر ورڪر ڪئي، اهو سنڌ ۾ “بمبئي پراونشل ڪانفرنس” جو آخري اجلاس هو، ان کان پوءِ سنڌ واسين کي پنهنجي صوبائي تشخص جو احساس ٿيو ۽ هنن ذهني طور تي پاڻ کي بمبئي کان الڳ ڪري پنهنجي مسئلن کي پنهنجي حالتن جي روشنيءَ ۾ پرکڻ شروع ڪيو ته “سنڌ پراونشنل ڪانفرنسون” ٿيڻ لڳيون، انهيءَ سلسلي جي پهرين ڪانفرنس 1908ع ۾ سکر ۾ ۽ آخري ڪانفرنس به 1920ع ۾ سکر حاجي عبدالله هارون جي صدارت ۾ ٿي.

    سنڌ پراونشل ڪانفرنسن جو دور، باقي هندستان وانگر هندو مسلمانن جي گڏيل سياست جو دور هو، اڃا مذهب ڪٽر پڻي، سياسي تنگ نظريءَ جي هوا ڪا نه گهلي هئي، هندو، سک، پارسي ۽ مسلمان هڪ هنڌ ويهي گڏيل قومي مسئلن تي غور و فڪر ۽ ويچار ڪندا هئا، نفرتن ۽ ڪدورتن جي حڪمراني گهڻو پوءِ شروع ٿي.

    سنڌ پراونشل ڪانفرنس جي جملي ڪانفرنس مان پاڻ آخري ڪانفرنس ۾ ڪيل تقرير جي هن ڪتاب لاءِ چونڊ ڪئي اٿئون، ان لاءِ اها تقرير اهڙي ماحول ۾ اهڙين حالتن جو پڙاڏو آهي، جڏهن سنڌ جي سياست رنگ بدلائڻ شروع ڪيو، پاڻ کي انهي موڙ جي نشاندهي ڪرائڻي هئي، هونءَ نه ته سنڌ پراونشنل ڪانفرنس ۾ ڪيل سموريون تقريرون مختصر يا مڪمل صورت ۾ پاڻ وٽ موجود آهن، جن کي خود الڳ ڪتابي صورت ۾ ڇپرائي سگهجي ٿو.

    هيٺ اوهان جي خدمت ۾ جيڪا تقرير ڏئي رهيا آهيون، اها حاجي عبدالله هارون جي سياسي ڏات جي هڪ جهلڪ آهي، حاجي عبدالله هارون سنڌ جي انهن چند چوٽيءَ جي سياستدانن مان هڪ هئو جنهن جي سياسي بصيرت ۽ ڪارڪردگيءَ ۽ سنڌ ۽ هند جي سياست تي وڏا اثر وڌا، سر حاجي عبدالله هارون جي اها تقرير انهي سياسي پس منظر جي ڪک مان جنم ورتو، جنهن اڳتي هلي حاڪم ۽ محڪوم کي ٻن فريقن ۾ تقسيم ڪري ڇڏيو، اڻ ڳڻيون تحريڪون هليون، هل ۽ هنگاما ٿيا ۽ جابر حڪمران کي هٿين خالي عوام ڏينهن جا تارا ڏيکاري ڇڏيا، بهرحال اها تقرير پنهنجي مٿي پس منظر ۽ پيش منظر تي پاڻ روشني وجهي ٿي.)

     

    ڊيليگيٽ ڀائرو، ڀينرو ۽ معزز حاضرين.

    سنڌ پراونشل ڪانفرنس جي ستين ساليانه جلسه جي سڀاپتي ٿيڻ لاءِ مون کي حڪم ڪري جا منهنجي عزت افزائي توهان ڪرڻ فرمائي، تنهن لاءِ آءُ توهان جو نهايت شڪر گذار آهيان، آءُ صاف عرض ڪندس ته مون ڪا به اهڙي خدمت ڪانه ڪئي آهي جو توهان صاحبن تي ايتري قدر مون تي مهرباني ٿئي ۽ جيئن ته مون کي معلوم ٿيو آهي ته اهڙي عهدي لاءِ مون ۾ ضروري لياقت نه آهي تنهن ڪري منهنجي اها خواهش هئي ته هن جلسه جي صدارت لاءِ توهين ڪو ٻيو بهتر ماڻهو منتخب ڪريو ها، پر جنهن صورت ۾ اوهان جو حڪم مون ڏي آيو تنهن صورت ۾ ان جي بجا آوري ڪري آءُ اوهان جي خدمت ۾ اچي حاضر آهيان ۽ مون کي پوري اميد آهي ته جيڪي ڳالهيون ۽ خيال غور ڪرڻ لاءِ اسان جي روبرو پيش ٿيڻ وارا آهن تن تي بحث مباحثه هلڻ ۾ اوهين مون کي مدد ڏيڻ فرمائيندا.

    اسان جي مدعا

    جڏهن اسين مادر وطن جي گذشته شان ۽ شوڪت کي ڏسون ٿا ۽ سندس ترقي جي چوٽي ڏي نظر ڪريون ٿا ته جو درجو مادر وطن ان وقت حاصل ڪيو هو جڏهن سندس چوڌاري ساري دنيا اونداهي ۽ جهالت ۾ غرق هئي تڏهن اسان جي دلين ۾ اهو خيال پڪو ۽ يقيني پيدا ٿئي ٿو ته اسان جو آئينده مستقبل نهايت خوشگوار ٿيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ٿي نٿو سگهي، بشرطيڪ ملڪ جي شيوا ڪرڻ لاءِ اسان ۾ طاقت آهي، جيتوڻيڪ اسان کي اها پڪ آهي ته اسان جي ملڪ جي آئينده حالت تمام اميدن ڀري آهي، ان جو بنياد اسان تي آهي ۽ نه پارليمينٽ جي قاعدن تي ان جو مدار آهي، اسان جي ديس جي محبت تي ۽ اسان جي قربانين تي، ڇاڪاڻ ته اها ڳالهه صاف آهي ته اسان جي ڪوششن ئي پارليمينٽ جي قاعدن کي جهڙي طرح گذريل واقعن ۾ پئي ٺاهيو آهي اهڙي طرح آئينده به انهن کي پيون جوڙينديون، ڪا به قوم جنهن مان اندروني ڪوشش نه اٿي آهي سا ڪڏهن به ترقي نه ڪري سگهي ٿي، تنهن ڪري اها خوشي ڀري ڳالهه اهي ته اسان جا ملڪي ڀائر هر روز زياده تعداد ۾ ٻاهر نڪرندا پيا اچن ۽ جنهن عظيم مدعا لاءِ انڊين نيسنل ڪانگريس ايترو وقت پئي ڌنيو آهي تنهن لاءِ ڪمر ٻڌي ڪم ڪرڻ واسطي تيار ٿيا آهن، انهي معزز مجلس جي نالي وٺڻ سان اسان جا خيال داد ڀائي نورجي، الن آڪٽيوين، هيوم جارج بول، انند موهن بوس، سرهينري ڪٽن، گوپال ڪرشنا گوڪلي، محمد طيبجي، فيروز شاهه مهتا، جي بي فاني روحن ڏي نهايت شڪر گذاري سان ڇڪجو وڃن، جو انهن اٽڪل هڪ پيڙهي کان به اڳ نهايت دور انديشي سان اسان لاءِ پلئٽ فارم تيار ڪيو ته اسين انهي تي بيهي متحده هندستان جو قومي نشان کڙو ڪيون، انهي پلئٽ فارم جي پيڙهه اڳئين کان به وڌيڪ مضبوط پائي تي بيٺل آهي، ڇاڪاڻ ته عوام الناس جي همدردي ۽ مدد ڪري ان ۾ تمام ڪشادگي پئدا ٿي آهي، ڪانگريس جون پاڙون ۽ شاخون هينئر ملڪ جي چوطرف پکڙجي ويون آهن، سواراج ۽ خود حڪومت جو پيغام عام خلق جي ڪنن تائين پهچايو ويو آهي ۽ ماڻهن ۾ ايتري راڄنيتي سجاڳي ٿي آهي جو نه فقط اهي شخص جن ڪم شروع ڪيو سي عجب ۾ پئجي ويا آهن پر اسان جي مدعائن جي جلدي حاصل ڪرڻ لاءِ اسان ۾ تمام وڏي اميد پيدا ٿي آهي، اسان جي گهر اها آهي ته اسان کي حڪومت اهڙي ملي جا حڪومت پنهنجي ماڻهن جي هجي، پنهنجي ماڻهن جي فائدي لاءِ پنهنجي ماڻهن سان مدد سان، ۽ اهڙي حڪومت کي ڪيترائي نالا ڏنل آهن، جهڙوڪ سواراج يا خود داري، يا خود حڪومت يا سيلف گورنمينٽ، رسپا سيبل گورنمينٽ يا ذميدار حڪومت جن سڀني جي معنيٰ هڪڙي ئي آهي، پنهنجي آرزوئن جي انتها حاصل ڪرڻ لاءِ اسان ملڪ جي فرزندن کي گهرجي ته پاڻ ۾ اتفاق کي بند ڪريون ۽ انهي لاءِ جيڪڏهن ڪجهه ٿوري گهڻي قرباني به اسان کي ڪرڻي پوي ته اها اسان کي ڪرڻ گهرجي ۽ اسان کي ايڪو ڪري منهن ڏيڻ گهرجي.

    منهنجو مذهب جنهن صورت ۾ مون کي جمهوريت سيکاري ٿو تڏهن منهنجي صلاح اوهان لاءِ فقط هي ٿي سگهي ٿي ته نهايت زور سان ڪم ڌوڪيندا هلو، جيستائين اسين پنهنجي مطلبن کي پهچون، مادر هند جنهن گذشته وقت ۾ اهڙو بي مثال جلوو ڏيکاريو سا اڃان به اهڙو بلڪ وڌيڪ شاندار زمانو حاصل ڪندي جو دنيا جي سڀني قومن جي مهندار ٿي بيهندي، هندستان جي مستقبل جو نظارو آءُ ڏسان ٿو ته اسان جو ملڪ دنيا جي زبردست جمهوريت اختيار ڪري پنهنجي اعليٰ تهذيب ۽ روحانيت سان مغرب ۽ مشرق جي قومن جي زندگي ۽ خيالن کي ترتيب ڏيندو، اهو دور ڪيترو دور ٿئي يا ويجهو ٿئي سو هندستان جي هن پيڙهي ۽ ايندڙ پيڙهي جي جوانن جي هٿ وس آهي ۽ مون کي اميد آهي ته ڌڻي کان دعا گهران ٿو ته جوان مسلم ۽ جوان هندو هڪ ٻئي سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي پنهنجي عظيم الشان ڪم کي پورو ڪندا.

    سڌارا

    اها ڳالهه البت گهٻرائڻ جهڙي آهي ته جڏهن اسين آئينده جي دل خوش ڪن خوابن کان هٽي موجوده وقت جي سچي پچي حالت تي ويچار ڪريون ٿا ته صاف طرح معلوم ٿئي ٿو ته آئينده جي ترقي لاءِ اسان ڪيتري قدر نه ڇوٽو پير ڀريو آهي، انهي وڏي مقصد جي حاصل ڪرڻ لاءِ پهرين قسط سڌارن قاعده جي صورت ۾ اسان کي ڏنل آهي، جو گذريل ڊسمبر جي مهيني ۾ قاعدن جي ڪتاب تي چاڙهيو ويو آهي، ٻه ورهيه ٿيا ته انهي قاعده جو خاڪو مانٽيگوچياسفورڊ جي رپورٽ ۾ تجويز ٿيو هو ۽ اگرچه انهيءَ کان اسان کي وزنائتو ۽ قدري مضبوط ڍانچو مليو آهي ۽ ان ۾ ڪٿي ڪٿي هڪ ٻه هاڻي کان ڪجهه وزنائتا ٽڪرا به ڳنڍيل آهن تڏهن به گهڻو ڪري سواءِ ڪنهن گهڻي ڦير گهير جي قائم رکيو ويو آهي، هاڻي بي انداز رولن ۽ ريگيوليشن جي مدد سان ان ۾ گوشت ۽ خون پيدا ڪيو ويندو، انهن ٻن سالن ۾ انهي مسوده تي گهڻون بحث مباحثه ۽ نقطه چيني ٿي آهي ۽ آءُ نٿو ڀانيان ته هاڻي انهي مان وڌيڪ پتو ۽ ڦولهاءُ مان ڪو سود ملڻو آهي ته بنياد ۾ ڇا تجويز هئي يا گڏيل پارليمينٽري ڪميٽي ڪيتري قدر ۽ ڪهڙا سڌارا ڪيا ۽ نه انهيءَ قاعدي جي خوبي معلوم ٿي سگهندي، جيستائين اهو مرده جسم رولن جي تازگي سان چرڻ ڦرڻ جهيڙو ٿئي، مگر اها ڳالهه به بلڪل پڌري پئي آهي ته ديس جون ضرورتون ۽ ماڻهن جون گهرجون مناسب طور انهي ائڪٽ مان بلڪل پوريون نٿيون ٿين، امرتسر ڪانگريس جي بلندي تان ٽن قسمن جا مختلف فرقا ظاهر ٿيا، هڪڙي جي مهندار مسز بيسنٽ صاحبه هئي ۽ هن گهڻي احسانمندي سان سڌارن ائڪٽ جي آجيان ڪئي ۽ چيو اهو اڳتي جي لاءِ معمول پيش خيمه آهي، ٻيا صاحب جي لوڪمانيه تلڪ ۽ مسٽر داس جا پيرو آهن تنهن جو چوڻ هو ته اهو قاعدو جڏو، بيڪار ۽ مايوس ڪندڙ آهي، وري مهاتما گانڌي جي گروهه اها راءِ ڏني ته اگرچ ائڪٽ ڪار آمد ۽ تسلي وارو نه آهي، تڏهن به اهو هڪڙي وک اڳتي آهي ۽ ان کي گڏجي سڏجي عمل ۾ آڻجي، جيڪي به نمائنده امرتسر ڪانگريس ۾ شريڪ ٿيا، تن مان مشڪل سان ڪنهن به پهرين تجويز کي ٽيڪو ڏنو ۽ پوين ٻن راين بابت فيصلي جي نوبت ڪا نه پهتي، ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهين جي وچ ۾ اڳتي هلي هڪڙو سمجهوتو کڙو ٿيو، ڪانگريس اهو وچيون رستو ورتو. آءُ پاڻ به انهيءَ خيال جي پٺڀرائي مناسب سمجهان ٿو، ڪانگريس آخر وڃي اختيار ڪيو ۽ هاڻي انهي مان ڪو سود ڪونهي ته پاڻ هاڻي دماغ سوزي ڪريون ته ٽنهي فريقن مان ڪهڙو حق تي هو، سڌارا پاس ٿي چڪا آهن پوءِ جهڙا آهن چڱا، بڇڙا يا مندا اسان جي هٿ وس نه آهي ته انهن ۾ هاڻي ڪو واڌارو ڪريون ۽ اسان جي لاءِ ٻه رستا کليل آهن يا ته انهن موجب ڪم هلايون يا وري انهن کي ڌڪو ڏئي ڇڏيون ڪنهن به اهل الراءِ ديس ڀڳت ۽ ڪهڙي به راڄنيتي بلند خيال واري بزرگ اهڙي راءِ نه ڏني آهي ته سڌارن کي پاڻي ۾ لوڙهي ڇڏجي ۽ سڀني سمجهدار صاحبن جو اهو متفق ويچار آهي ته سڌارن کي آزمائجي ۽ انهن مان جيترو ٿي سگهي گهڻي کان گهڻو فائدو وٺجي پر ان جي اها معنيٰ به نه هئڻ گهرجي ته اسان جو جيڪو آخرين مقصد اهي تنهنجي لاءِ ڌنئڻ چڏي ڏيون، خلافت جي مسئلي جي مونجهاري ڪري آءُ نه چئي سگهندس ته نئين ڪائونسلن ۾ مسلمان ڪيتري قدر بهرو وٺندا ۽ ان کان سواءِ چوطرف سڀ ڪنهن پرڳڻي ۾ راڄنيتي لوڪن جو سڌريل ڪائونسلن جي نظام تي گهرو ڌيان پوندو ٿو وڃي ۽ هو فڪر ڪري رهيا آهن ته تون چونڊ ڪندڙ طبقن کي ڪهڙي طرح واقف ڪري انهن جي رهنمائي ڪجي تنهن ڪري اسان کي هاڻي مناسب آهي ته انهي مڙدي کي کوٽڻ ڇڏي ڏيون ته سڌارن کي ڪهڙي لقب سان ياد ڪجي ۽ اها ڏاهپ نه آهي ته هن موقعي تي لفظي جهڳڙن ۾ پئون ته هن ائڪٽ کي ڇا سڏجي، ڇو ته جهڙو ڪي تهڙو اهو ظاهر موجود آهي ۽ ڪا به گلا يا ساراهه ان جي صورت کي ڦيرائي يا جيڪي اختيار ديسي ماڻهن کي سونپيا ويا آهن تن ۾ زيادتي ڪري سگهي، بهتر ٿيندو ته اسين يا اسان مان جيڪي چونڊ ۾ به حيثيت اميدوار ووٽر يا ڪم ڪندڙ شريڪ ٿيڻ چاهن تن کي لازم آهي ته خاص دستور العمل تيار ڪري وٺن ته ماڻهن جي نائبن کي انهي ڪائونسل ۾ ڪم ڪري ڪهڙي نتيجي تي پهچڻون آهي ۽ انهيءَ نقطه نگاهه سان چونڊ ڪندڙن ۾ پنهنجي ڪوشش شروع ڪن ۽ پنهنجي طاقت بيوقوفي سان ائڪٽ جي بالائي نالن وڃائڻ بدران اسان کي اها روش مناسب آهي ته هاڻي ڪهڙا رول ٿا تيار ٿين ۽ انهيءَ لاءِ گورنمينٽ سان مقابلي ۾ اچون ۽ اسان انهيءَ ضروري مسئلي کي وساري ڇڏڻو آهي ۽ انهيءَ غفلت جو اسان کي ضرور خمياڙو ڀوڳڻون پوندو.

    مون هن کان اڳ هڪ اشارو ڪيو آهي ته مسلمان ڪائونسل جي چونڊ ۾ شايد حصو نه وٺن تنهن ڪري مٿيون ذڪر مسلمان فرقي سان لاڳو نه آهي، مگر مون کي چوندو ته خلافت جي مسئلي هڪڙي قومي سوال جي صورت ۾ ورتي آهي، تنهن ڪري هاڻي ئي قوميت جي لحاظ سان اسان کي ظاهر ڪرڻو پوندو ته جيڪڏهن مسلمان سڌريل ڪائونسل کان الڳ رهيا ته پوءِ اسان جو ڪهڙو طريقو ٿيندو، يقيناً اهو تمام نازڪ ۽ پيچيده سوال آهي ۽ منهنجي دانست ۾ ڀارت ماتا جي ۽ قوم جي عزت انهيءَ جي نبيري تي گهڻو مختصر رهندي.

    پنجاب جي مصيبت

    ٻيو وڏو مسئلو اسان جي اڳيان پنجاب جي گذريل سال وارو مصيبت جو قصو آهي، منهنجو مطلب نه آهي ته انهن معلوم ٿيلن واقعن تي وڌيڪ مباحثو ڪريان جي قوم جي دل تي خوني حرفن سان اڪريل آهن ۽ نه اسان کي اها اڳڪٿي ڪرڻي آهي ته سرڪاري ٺاهيل ڪميٽي جو ڪهڙو فيصلو ظاهر ٿيندو جنهن جي رپورٽ عنقريب پيش ٿيڻ واري آهي پر اها ڳالهه ته پڪي طرح ثابت ٿي چڪي آهي ۽ سرڪاري گواهن جي ئي شهادت تي مبني آهي ته امرتسر جا واقعات هٿرادو دٻاءُ ۽ زبردستي جي طريقي سان پيدا ٿيا ۽ جنهن جي ڪري قوم جي هر دل عزيز بزرگن کي شهر نيڪالي ڏني وئي ۽ جليانوالا باغ جو دهشت ناڪ ڪوس انگريزي راڄ جي صفحه تاريخ تي هڪڙو ڪارو نشان بطور يادگار هوندو ۽ مارشل لا جي زماني واري دردناڪ حيوانيت جڏهن سموري نڪري ظاهر ٿيندي تڏهن انگريزي قوم لاءِ اهو شرمناڪ داغ رهندو ۽ جڏهن اهو داستان دنيا جي ٻين قومن اڳيان پوري تفصيل سان پيش ٿيندو ته پوءِ برطانيا عظميٰ جي نيڪنامي جا آزادي جي حمايت لاءِ آهي سا مٽيءَ ۾ ملي ويندي، ڀارت ديس گذريل سال جي موسم بهار ڪڏهن به وساري نه سگهندو ۽ مون کي اميد آهي ته 6 کان 13 اپريل جو قومي هفتو عام طرح سڀ ماڻهو ملهائيندا آهن ۽ مون کي آشا آهي ته جليانوالا باغ جي يادگار لاءِ ڏهن لکن کان زياده چندو گڏ ٿيندو ۽ اسان کي مهاتما گانڌي جو فرسودو ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته شهيدن جي قرباني جي يادگار قائم ڪرڻ جو ارادو آهي ۽ نه ظالمن جي خونريزي جو. هڪڙو اهڙو انسان جو پريم جو ديوتا ۽ ڪرڌ ڌڪاريندڙ آهي سو ان کان سواءِ ڪا به ٻي صلاح نٿو ڏئي سگهي ۽ مون کي ڀروسو آهي ته قومي هفته جي مجلسن جا تقرير ڪندڙ انهيءَ تفاوت کي خيال ۾ رکندا.

    خلافت جو سوال

    انهي ۾ ته ڪو شڪ نه رهيو آهي ته خلافت جو سوال ڪري هندستان جي حالت اهڙي خطرناڪ ٿي رهي آهي جو ٻين سڀني سوالن کي ميٽي ڇڏيو اٿس، منهنجي دل سان دعا آهي ته اڃان به حالت رو به درستي ٿين، هينئر برطانيه ۽ اتحادي مدبرن جي ايمانداري جو امتحان ٿي رهيو آهي ۽ جي مضبوط واعدا هن پنهنجي مصيبت جي وقت ڪيا آهن، انهن جي پوري ڪرڻ جو وقت اچي ويو آهي، پر مون کي اهڙي اميد نه ٿي ٿئي ته برطانيه پنهنجا سمورا انجام پاڙيندي ڇو ته ملڪ گيري ۽ پراون ملڪن کي چوپڻ ۽ نچوڙڻ جي خواهش يورپ جي پاليٽڪس جو وڏو ڀاڱو آهي، سو ڀي تمام تاريڪ نتائج رکي ٿو ۽ ان مان صاف طرح ظاهر ٿئي ٿو ته مسلمانن جي جيڪا گهٽ ۾ گهٽ گهر آهي صلحه جا شرط انهيءَ کان به ڪريل ٿيندا ۽ ڏسجي ٿو رڳو قسطنطنيه سلطان ۽ خليفي وٽ ۽ اهو به اتحادين جي توبن جي رحم هيٺ رهندو ۽ سلطان جو اهڙو قبضو به هينئر نه بلڪه تڏهن جڏهن جيڪڏهن خلافت جي صدر مقام جنگي جو قبضو جيڪو اتحادين ڪيو آهي سو ڪنهن غير محدود وقت تائين بحال نه رهندو.

    مسٽر لائڊ جارج جنوري 1918ع ۾ اتحادين جي لڙائي جا مقصد بيان ڪندي (جي انهيءَ وقت جي لحاظ ۽ مصلحت جي ڪري مناسب هئا) ظاهر ڪيو هو ته اسين انهيءَ لاءِ وڙهي رهيا آهيون ته ترڪي کي قسطنطنيه کان محروم ڪريون يا ايشيائي مائنر ۽ ٿريس جون نامور ۽ زرخيز زمين کان خارج ڪريون جتي ترڪي قوم جو گهڻو انداز آهي اهڙي واعدي هوندي به مسٽر محمد علي جي ياداشت جي جواب ۾ هن ائين چيو آهي ته ٿريس ۾ مسلمانن جي آدمشماري گهڻو گهٽ آهي ۽ سمرنا ۾ غير ترڪي ماڻهو گهنو انداز ۾ آهن ڇا ائين آهي؟ ته مصلحت جي وقت ڪري حقيقتن کي موڙيون سوڙيو وڃي ۽ سچ کي ڪوڙ ڪري واعدا پورا نه ڪيا وڃن ۽ ڇا انگريزن جي دانائي جو ڏيوالو نڪتو آهي ڇا؟ آسمان تي اونداهه اچي وئي آهي ۽ دنيا اسلام اهڙي سخت بي آرامي ۾ گهيرجي وئي آهي جا سؤ ورهين کان ڪڏهن به هن نه ڏٺي هئي، يقيناً چو طرف تاريڪي آهي، حالتون ڪهڙيون به ٿين مگر آءُ اها پڪ رکان ٿو ته هندو ڀائرن جي مدد سان مسلمان هميشه ياد رکندا جو هنن خلافت جي مسئلي کي سڄي هندستان جو گڏيل سوال ڪري ڇڏيو آهي، ديس جا سڀئي گهڻ گهرا خلافت جي مسئلي ۾ هندو ۽ مسلمانن جي ايڪي کي ڏسي خوش آهن ۽ هرڪو شخص مصيبت جي وقت ۾ همدردي جو گهڻو قدر ڪري ٿو، مون کي خبر آهي ته انهن مسلمانن جي تڪليف جي وقت ۾ جيڪو دوستي ۽ محبت جو هٿ ڊگهو ڪيو آهي تنهن مسلمانن جي دلين تي گهرو اثر پيدا ڪيو آهي، جنهن صورت ۾ انهي سوال هڪڙو قومي انداز ورتو آهي، اهڙي حالت ۾ مان اميد ٿو ڪريان ته آئنده به سڀ ڪو قدم باهمي اتفاق سان کنيو ويندو.

    ڪمشنر جون اختياريون

    هندستان جي متفقه مسئلن تي نگاهه ڪرڻ کانپوءِ جي قوم جي لاءِ نهايت ضروري آهن، منهنجي مرضي آهي ته آءُ هڪدم انهي وڏي سوال تي اچان جو صوبه جي فائدي لاءِ سڀ کان ضروري آهي ۽ انهيءَ سوال جي لاءِ ٻه رايا نٿا ٿي سگهن ته اهو هڪڙو مسئلو جنهن تي ٻين ڳالهين کان اڳ ۾ توجهه ڏيون سو آهي ريفارم (سڌاري) ائڪٽ هيٺ ڪمشنر جون اختياريون، مانٽيگو چيلمسفورڊ جي رپورٽ جي فقره نمبر 214 ۾ نامور منصف اهي دليل ڏيندي ته سڀني صوبن ۾ هڪڙي مانهوءَ جي حڪومت ڇو بند ٿيڻ کپي، پنهنجي راءَ هن طرح لکن ٿا ته “اسان جي خيال ۾ هن کان وڏو خيال جوڳو ۽ زبردست دليل اهو آهي ته هڪڙي صوبه جي انتظام هڪڙي ئي ماڻهوءَ جي هٿ وس ڇڏجي ته انهيءَ مان اها ڳالهه ناممڪن ٿيندي ته ڪو هن کي ذميوار ٺهرائي سگهبو”

    انهيءَ صفا ۽ زبردست بيان هوندي اسان جي پڪار آهي ته انهن ڳالهين ۾ جي سرڪار جي تبديل ڪيل يا قبضي ۾ رکيل محڪمن سان تعلق رکن ٿيون، جن ۾ گورنر ان ڪائونسل جا اختيارات يا گورنر ۽ وزيرن جا اختيارات اڳي ڪمشنر سنڌ کي سونپيا ويا آهن تن ۾ وزيرن ۽ سڌريل ايگزيڪيوٽو ڪائونسل جي سنڌ جي لاءِ خبرداري سان انتظامي واڳ جهلي نه سگهندي، جيستائين ڪمشنر جي هٿ ۾ ان کي ميونسپل اختياريون موجود آهن ۽ هن کي مسئلن جي آخرين نبيري ڪرڻ جو ايترو اختيار رهندو جو ٻين حصن ۾ رڳو وزير کي مليل رهندو، اهڙي حالت ۾ ذميدار حڪومت جو وجود سنڌ ۾ اڻ لڀ هوندو. مثال لاءِ ڊسٽرڪٽ ميونسپل ائڪٽ هيٺ گهڻا اختيارات مڪاني خود حڪومتن جي انتظامي ۽ حڪمي ڳالهين تي هاڻوڪي گورنر ان ڪونسل کي سپرد ٿيل آهن، اختيارات جي قاعده يعني ڪمشنر سنڌ جي ائڪٽ نمبر 5 سن 1868ع موجب اهڙن اختيارن جو وڏو حصو ڪمشنر سنڌ کي سونپيل آهي، سڌاري جي قاعدي جي بهالي سان گورنر ان ڪونسل جا اهي اختيار حقيقت ڪري مڪاني حڪومتن جي وزيرن جي ذمي وڃي ٿيندا ۽ چونڊ ڪندڙن کي پنهنجي نائبن جي وسيلي اهو وس رهندو ته انهيءَ محڪمي جي انتظام جي جاچ رکي سگهن.

    پر جيڪڏهن سنڌ جو ڪمشنر مڪاني حڪومتن جي متعلق هاڻوڪيون ميونسپل اختياريون هلائيندو رهيو ته پوءِ جيستائين ان جي هٿ ۾ اهڙيون اختياريون آهن جيتري قدر سنڌ جو تعلق آهي ذميوار وزير چونڊ ڪندڙن يا ڪائونسل وٽ فلاحي نه ٿي سگهندو ڇو ته محڪمي ۾ هن جو آخري آواز نه آهي، انهيءَ جي معنيٰ اها آهي ته جيتريقدر تبديل ڪيل ڳالهين جو تعلق آهي سڌارن مان سنڌ کي ڪو معقول فائدو ڪو نه مليو، باقي قبضي ۾ رکيل معاملات جي متعلق به سڌريل انتظامي ڪائونسلن مان (جن ۾ هندستاني حصو زياده ٿيندو) جيڪو فائدو حاصل ٿيڻو آهي ان مان سنڌ کي ڪو گهڻو بهرو ملي سگهندو.

    جيڪڏهن سنڌ کي سڌارن جو ڪو فائدو ملڻو آهي ته سرڪار کي انهي کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ميسر نه ٿي سگهندو ته هڪدم اهو سوال هٿ ۾ وٺي ته سنڌ جي ڪمشنر کي انهي درجي تي آڻجي جنهن درجي تي پريزيڊنسي جي ٻين پرڳڻن جا ڪمشنر آهن، عام رايو مختلف خيالات جي ماڻهن جو ڪمشنر سنڌ جي انهيءَ نياري درجي جي سخت برخلاف آهي ۽ جنهن وقت کان وٺي هندوستان جي سڌارن جو سوال، ملڪ جي راڄنيتي بزرگن هٿ ۾ کنيو آهي تنهن وقت کان وٺي صوبي جي اخبارن ۽ سياسي مجلسن ۾ انهي مڪاني سڌاري تي گهڻو ويچار ۽ ڳڻ ڳوت ڪئي وئي اهي، هندن ۽ مسلمانن کي هاڻي انهي ڳالهه جو پڪو وشواس آهي ته انهي مڪاني جبري حڪومت جو خاتمون ٿئي ۽ مون کي پڪ آهي ته جيستائين اهو مقصد حاصل ٿئي تيستائين اهي پٺتي نه هٽندا.

    جيڪڏهن اها ڳالهه قبول ڪئي وڃي ته انگريزن جي 77 ورهين جي راڄ سنڌ ۾ ڪو سڌارو نه ڪيو آهي ته ٺهيو، نه ته اهي پراڻا دليل جن تي سنڌ جي طرز حڪومت جي بناءَ تي ڪيل آهي تن جو هاڻي ڪو اثر ڪونهي ۽ سرڪار توڙي رعيت جي لاءِ اها ڳالهه بهتر ٿيندي ته بمبئي سرڪار جلد کان جلد هاڻوڪي انتظام جي درستي ڪري.

    سنڌ ۾ زبردستي

    مٿيون عنوان سنڌ جي خاص انتظامي خامي تي قائم ٿيل نه آهي ۽ جيڪي ٻه مثال آءُ ڏيان ٿو انهن مان سمجهڻ نه گهرجي ته آءُ پنهنجي دعويٰ کي وزن دار ڪريان ٿو، پر ٻين ڳالهين جي نسبت آهي اهڙا ضروري آهن ۽ سرڪار ۽ ماڻهن جي تعلقات سان اهڙا مضبوطي سان لاڳاپو رکندڙ آهن جو منهنجي خواهش آهي ته انهن لاءِ مان بلڪل صاف گوئي ڪم آڻيان.

    ڊيلي گيٽ ڀائرو! اوهان سڀني کي چڱي طرح معلوم آهي ته بدقسمت سنڌ جي عملدارن جي دل گذريل اپريل ۾ ڪيترو ڌڪو کاڌو، پنجاب جي واقعن هنن جي اکين اڳيان انڌيرو ڪري ڇڏيو ۽ پنهنجي سموري بردباري وڃائي انهن دٻڙدوس جي پاليسي هڪڙي اهڙي صوبي ۾ ورتي جنهن جهڙي شانتي ٻئي ڪنهن به صوبي ۾ نه ٿي ڏسڻ ۾ آئي، هنن ڪراچي ۾ اهڙن ماڻهن جي بيجا خانه تلاشي تي ڪمر ٻڌي جي هر طرح سرڪار جي خلاف سازش جي شڪ کان پري هئا ۽ انهن انهي ڳالهه کي سياڻپ سمجهو ته هڪڙي چوپڙي بنسبت جنهن جي لاءِ چوڻ ۾ آيو ته راڄ ڊوهي پيدا ڪندي ۽ جا ڪنهن به داناءُ ماڻهوءَ جو سک ڦٽائڻ جهڙي نه هئي تنهن لاءِ مسٽر درگداس بي آڏواڻي ۽ مسٽر ايڇ ڊي ماريوالا تي مقدمو هلائجي ۽ ڪم نصيبي ڪري انهيءَ چوپڙيءَ سندن آرام ۾ خلل وڌو ۽ انهن ٻنهين کي بيجا ۽ سخت سزا ڏني وئي.

    حيدرآباد ۾ ته حالت ان کان به بدتر رهي، شره جا ٻه معزز سياسي ڪارندا جن ۾ آنريبل مسٽر غلام محمد ڀرڳڙي جهڙو بزرگ به هو، سي عملدارن جي شرارت جا شڪار ٿيا ۽ هڪڙي جڙتو ابتدائي رپورٽ انهن جي بر خلاف ڦهلائي وئي، جنهن جي سچائي بابت سرڪار خود بمبئي ڪونسل ۾ انڪار ڪيو هو، انهن مان پنجن ڄڻن کي گرفتار ڪيو وي ۽ ڳرين ضمانتن تي ۽ ذاتي مچلڪن تي انهن کي آزاد ڪيو ويو، پر اهو ٺاهيل منصوبو جلد پڌرو ٿي پيو ۽ جيتري قدر هنن کان پڄي سگهيو عجيب کيڏ سان هنن موٽ کاڌي، انهي وچ ۾ هڪڙو ٻيو راڄ ڊوهي مقدمو حيدرآباد ۾ کڙو ڪيو ويو ۽ انهي موقعي تي هندواسي اخبار جو هر دلعزيز ايڊيٽر مسٽر ڄيٺمل پرسرام هنن جي پنجي ۾ اچي ويو، مسٽر ڄيٺمل جي قسمت پنهنجي ڪراچيءَ جي دوستن کان ڪا وڌيڪ چڱي نه ٿي، پر شڪر آهي جو هن مئجسٽي جي پڌرنامي جي ڪري اسان جا سڀئي دوست ٿورن مهينن جي شاندار روحاني ۽ جسماني رياضت جو وقت ڪاٽڻ کان پوءِ آزاد ڪيا ويا ۽ هاڻي هو اسان وٽ آهن ۽ پنهنجي پنهنجي سمجهه موجب ديش جي شيوا ڪري رهيا آهن.

    سنڌ جا عملدار ۽ خلافت

    سنڌ ۾ اوڊ وائري جو ٻيو مثال ڪن عملدارن جي ناپاڪ ڪوشش هئي (مون کي ايئن چوندي شرم ٿو ٿئي ته هو مسلمان عملدار هئا ۽ گهٽ ۾ گهٽ هو پاڻ مسلمان چورائن ٿا) جن پنهنجو درجو ۽ اثر سنڌ ۾ خلاف جي برخلاف ايجنٽيشن جي شروع ڪرڻ ۽ قائم رکڻ ۾ ڪم آندو، هنن ائين ڄاتو ته سنڌ جا عام اڻ پڙهيل مسلمان جيڪي عملدارن جي خوف ۾ اڳئي مرده ٿيا پيا آهن انهن ۾ اهڙي اشاعت ڪرڻ لاءِ ميدان کليل آهي جا سڄي اسلامي هندستان جي اعتقادات ۽ خيالات کان ابتڙ هئي.

    ٻه مسلمان عملدار جن جو درجو اعتماد ۽ اثر وارو هو سي لهي هيٺ آيا ۽ انهي لاءِ سڀئي ناجائز طريقا ڪم آندائون ته مسلمان فاسد رايا ۽ برا اعتقاد ظاهر ڪن ۽ پکيئڙن، اها هٿرادو ايجيٽيشن خلافت جي برخلاف زبردستيءَ، جرئت ۽ بي خوفي سان قائم رکي وئي جنهن سان سنڌ جي ڪمشنر ۽ بمبئي گورنمينٽ جي درجي تي انهي ڳالهه ۾ راضي هجڻ بابت گهڻو شبهو پيدا ٿيو ۽ جڏهن اخبارن ۾ مسلمانن جي راين کي دٻائڻ جي متعلق کليل الزام رکيا ويا تڏهن سنڌ جي حڪومت گهڻي وقت لاءِ ماٺ ڪرڻ پسند ڪيو ۽ انهن ٻن عملدارن مهينن جا مهينا انهي ناٽڪ کي برقرار رکيو ۽ ماڻهو قدرتي طرح يقين ڪرڻ لڳا ته گورنمينٽ جي خود خواهش هئي ته اهڙو ايجيٽيشن ٿئي ۽ اهي عملدار رڳو ڪارندا هئا پر آخرڪار سرڪار تي انهي ڳالهه ذهن نشين ڪئي وئي ته ان جي خاموش رهڻ جي ڪري اهڙي عام يقين جو زور وٺڻ ۽ ان جي لاءِ معقول سبب پيدا ٿيڻ نامناسب ۽ مصلحت جي خلاف آهي ۽ هزايڪسلنسي گورنر بمبئي انهن عملدارن کي فهمائش ڪئي ته انهي تحريڪ ۾ حصو نه وٺن، سرڪار جي شڪرگذاري ڪندي هن نيٺ ڏاهپ ڪري کلي طرح انهي تحريڪ کان پنهنجو جدا هجڻ ثابت ڪيو ۽ انهن عملدارن جي هلت تي ملامت ڪئي اسين اها تقاضا وري ٿا ڪريون ته انهن عملدارن ۽ سندن چيلن جي زبردستي جي الزامات جي متعلق هڪڙي پوري ۽ آزاد تحقيقات ڪري.

    ڇا سرڪار جو اهو خيال آهي؟ جيڪي انهيءَ زبردستي جو شڪار ٿيا آهن ۽ جن پنهنجي ثابت قدم رهڻ لاءِ سچ جي خاطر تڪليف سٺي آهي سي اهي ڌمڪيون بي عزتيون ۽ بدترين برتاءُ سهي ماٺ ڪري ويهي رهن ڇاڪاڻ ته سرڪار هڪڙي عملدار جي (جنهن پنهنجي اختيارن جو غير واجبي طرح استعمال ڪيو) آبرو بچائڻ لاءِ آرزو مند آهي ڇا اهڙين ڳالهين ۾ اها هلت دانشمندي ۽ مدبرائي جي آهي؟ لارڪاڻي خلافت ڪانفرنس هزايڪسلنسي گورنر بمبئي جي اڳيان اهو معاملو هڪڙي عرضداشت جي صورت ۾ تحقيقات لاءِ پيش ڪيو ۽ هڪڙو وفد تيار ڪيو ته انهي ڳالهه لاءِ صاحب موصوف سان ملاقات ڪري مگر نه رڳو وفد سان ملڻ کان انڪار ڪيو ويو بلڪ خود تحقيقات ڪرڻ کان به رُکو جواب مليو. ڪو به ماڻهو جا رکيل الزامات جي بلڪل صاف سبب سان آهن سي غلط آهن ته ڪنهن به وڌيڪ تڪرار کانسواءِ سرڪار جو اهو چوڻ صحيح معلوم ٿيندو ته ڪنهن به زبردستي جي پڪار بابت ڪو سبب موجود نه آهي ۽ پوءِ جيڪڏهن ماڻهن آئينده اهڙيون ناواجبي ڳالهيون تحقيقات لاءِ پيش ڪيون ته پوءِ سرڪار اهو وجهه ڏيندي ته ملزمن کي ثابت ٿيل ڏوهن جي عيوض جوڳي سزا ملي، اسين سرڪار جا شڪر گذار ٿينداسين ته عملدار يا غير عملدار جو فرق ڪڍي پنهنجو هڪڙو صحيح فرض ادا ڪري ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته سرلائڊ جارج اسان جي عرضداشت کي مناسب هجڻ تي عور ڪندو ۽ جلد هن کي قبول فرمائيندو.

    19 مارچ 1920ع

    هز ايڪسلنسي سر لائڊ جارج سرڪاري نوڪرن تي جيڪا خلاف جي برخلاف تحريڪ ڪرڻ جي متعلق تنبيهه ڪئي هئي ان ۾ چيو هو ته اهو “مذهبي بحث” آهي پر هاڻي گورنمينٽ سرڪيولر ڪڍيو آهي ته خلاف جي تحريڪ سياسي آهي ۽ غالباً انهيءَ ڪري ئي اسين اهو نظارو ڏسون ٿا ته سنڌ ۾ ڪيترن ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽن کي جيتري قدر ٿي سگهيو آهي اوتري قدر مسلمانن جي زبان بند ڪرائڻ لاءِ بمبئي پوليس ايڪٽ کي ڪم آندو آهي، جيئن وقت بوقت ظاهر ڪيو ويو آهي، خلافت جي تحريڪ هڪ خاص مذهبي معاملو آهي ۽ انهي ڪري جهڙي طرح آزمودو آهي ان ۾ ڪا به دست اندازي سخت ممڪن مقابلو پيدا ڪرڻ جو باعث ٿيندي، هندستان جا رهاڪو امن پسند آهن ۽ انهن جي خواهش آهي ته پاڻ به ٻين سان گڏ زندهه رهن تنهن ڪري اهڙن ماڻهن جي لاءِ نامناسب اشتعال بلڪل اجايو آهي.

    ڪراچي جي ميونسپل ڇانوڻي جي حد ۾ پوليس ائڪٽ جو قلم 42 پڌرو ڪيو ويو ۽ وري حيدرآباد سکر ۽ ٻين جاين تي ماڻهن تي نوٽيس تعميل ڪيا ويا، ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ حيدرآباد انهي قلم جي وسيع ۽ تمام گنجائش وارن لفظن تي به بس نه ڪئي ۽ انهي قلم جي حدود کان ٻاهر نڪري اها ڳالهه مشتهر ڪئي ته ڪنهن به ماڻهوءَ کي ڪافر چوڻ يا جماعت کان خارج چوڻ يا اهڙا ٻيا جملا سندس حڪم هيٺ اچن ٿا، اها ڳالهه ظاهر آهي ته قرآن شريف ۾ لفظ “ڪافر” اڪثر اچي ٿو ۽ فرض ڪريو ته ڪنهن ماڻهوءَ اهڙو ٽڪرو پڙهيو جنهن ۾ اهو لفظ هجي ته پوءِ ڇا پوليس ائڪٽ جو قلم 42 جيئن ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ سمجهيو آهي هن کي مقدمه جي لاءِ جوابدار ٺهرائيندو؟ جيڪڏهن ائين آهي ته اها ماڻهن جي مذهبي آزاديءَ ۾ صاف دست اندازي نه چئبي؟

    “جماعت کان خارج” دراصل ڪو جدا فرقو ڪونهي ۽ جهڙي طرح هميشه دستور رهيو آهي اهڙا ڪي ٿورا ماڻهو لڀندا اهڙي صورت ۾ انهن کي فرقي جو درجو ۽ خطاب ڏئي ماڻهن کي اهڙن شخصن سان (جي پنهنجي هلت جي ڪري جماعت کان نڪري ويا آهن) پنهنجي خانگي تعلقات ۽ لاڳاپن جي نبيري ڪرڻ جي منع ڪرڻ هڪڙي بيهودي ڪوشش آهي، تنهن ڪري صفا طرح اها ڳالهه هڪڙي مئجسٽريٽ جي اختيار کان ٻاهر آهي ته جماعت جي خانگي معاملات تي نظرداري ڪري.

    اسان کي اخبارن مان معلوم ٿيو آهي ته خود هتي سکر ۾ ڪهڙي طرح پوليس جي هڪڙي نوڪر اسان جي معزز چيئرمين رسپشن ڪميٽي تي سمن تعميل ڪيو، اهڙا غير ضروري ۽ اڪثر رنج ڏيڻ وارا اختيار هلائڻ جا نظارا سود مند ثابت نه ٿا ٿين، اٽلندو انهن مان عملدارن ۽ ماڻهن جي وچ ۾ جدائي جي وڏي کاهي پيدا ٿيو پوي ۽ اها ڳالهه سڀني جي لاءِ فائدي واري آهي ته سنڌ جو عملداري طبقو غير ضروري موقعن تي پنهنجي طاقت جي نمائش ڪرڻ جي پراڻي عادت کان باز اچي.

    هندو مسلم اتحاد

    ڊيليگيٽ ڀائرو! اگرچه هوا جو رخ گهڙيءَ پريشاني سان ڀريل آهي ۽ آسمان تي اونداهي ڇانيل آهي تڏهن به ان ۾ مبارڪ روشنيءَ جو شعاع ڏسڻ ۾ اچي ٿو، ايڪائي جي خيال جي جذبي هندستان جي هندو مسلمانن جي اتفاق جي پايي کي هن سخت مصيبت جي وقت گهڻو ڪيو آهي ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته هڪڙي ڏينهن جڏهن اسين پنهنجي اميدن کي رسنداسين رنج جي وقت ۾ اسان جي انهيءَ شرڪت مان راحت جي شرڪت جو نتيجو نڪرندو، ٻنهي قومن ۾ اتفاق ڪا نئين ڳالهه ڪانهي، بلڪ هندوستان ۾ اسلام جي اچڻ کان وٺي هلي ٿي اچي، ڌرم ۽ مسلمانن جي روزانه هلت اجازت نٿي ڏئي ته هنن ۽ سندن هندو پڙوسن جي وچ ۾ ڪا جدائي پيدا ڪرڻ واري ديوار هجي ۽ جڏهن اسين اها ڳالهه به ياد ڪريون ٿا ته هندستاني مسلمانن جو وڏو تعداد هندن جي ساڳئي نسل جو آهي، تڏهن هندو مسلمانن جي اتفاق ۾ درحقيقت ڪا به مشڪلات نٿي رهي سگهي.

    تاريخ اها ڳالهه صفا ثابت ڪري ٿي ته گذريل زماني ۾ هندو ۽ مسلمان بهترين پاڙيسري ۽ سچا دوست ۽ ايماندار رفيق ٿي رهيا آهن ۽ ٻنهي طرفن کان ٿوري ڪوشش انهن جي ٻڌي کي گهڻو مضبوط ڪندي ۽ انهن کي هڪڙي شاندار قوم جي سانچي ۾ پلٽي ڇڏيندي.

    انهيءَ ڳالهه جو انڪار ڪرڻ اجايو آهي ته ٻنهي فرقن جي تعليم يافته طبقي ۾ ٿوري وقت کان هڪڙو بي اعتباري جو خيال پيدا ٿيل آهي، ان جي پيدا ڪرڻ ۾ ڪين جهڙين ڳالهين تي نامناسب حسد ۽ مسلمانن ۾ هاڻوڪي تعليم جي گهٽتائي وڏو حصو ورتو آهي، خوشقسمتي آهي ته پڙهيل طبقي جي انهن خيالن جي هوا عام ماڻهن کي نه لڳي آهي ۽ سچائي ۽ ٿوري ڪوشش سان هندو مسلمانن جي اتفاق هڪڙي خوشنما زندگي اختيار ڪئي آهي، مون کي ڀروسو آهي ته مسلمان تعليم جي اشاعت سان قومي جوابدارن ۾ اڳئين کان وڌيڪ آزادگين سان حصو وٺندا، هندو مسلمانن جي هاڻوڪي اتحاد ۾ مون کي اها وڏي خوبي ڏسڻ ۾ اچي ٿي ته قوميت جي جوش مسلمانن جي دلين تي مضبوط پيڙهي ٻڌي آهي ۽ جيئن وقت گذرندو تيئن مسلمان ائين ڏسڻ ۾ ايندا ته هو جو ديس جي ڀلي لاءِ هندن کان ڪنهن به طرح چاهه ۽ اتساهه ۾ گهٽ نه آهن.

    مسلمان ائين نٿا ڪري سگهن ته هندستاني قوميت جي فائدن کي وساري ڇڏن ۽ اهڙي طرح هندن کي به انهيءَ ڳالهه کان بي پرواهه نه ٿيڻ گهرجي ته مسلمان نسبتاً پٺتي پيل آهن، ٻنهي کي هڪ ٻئي جي ضرورت آهي ۽ هر هڪ کي ڪوشش ڪرڻ گهرجي ته محبت جا هٿ ڊگها ڪن ۽ آءُ اميد ٿو ڪريان ته عام ماڻهن کي هندو مسلمانن جي ايڪي جو پيغام ذهن نشين ڪيو ويندو ۽ منهنجي خواهش آهي ته هاڻي جو اسين ديواني عدالتن ۾ ٻهراڙيءَ جي ڳرن وياجن جن جون پڪارون ٻڌون ٿا سي جلد بند ٿين، مون کي اخبارن مان معلوم ٿيو آهي ته صوبي جي قانوني ڪونسل ۾ سنڌ جي هندن کي پريزيڊنسي لاءِ موجود جاين منجهان پورو حصو نه مليو آهي ۽ سڌريل ڪائونسل ۾ انهيءَ هڪڙي جماعت جي ٻن حصن جي نيابت جي تقسيم موافق ۽ نياءُ واري نه آهي، سنڌ جا هندو چونڊ ڪندڙن جي تعداد جي لحاظ ڪري چئن جاين جا حقدار آهن پر هنن کي فقط ٻه جايون مليون آهن، سرڪار، نيشنل ڪانگريس ۽ مسلم ليگ انهيءَ ڳالهه کي قبول ڪيو آهي ته گهٽ تعداد وارين قومن سان رعايت ڪئي وڃي، انهيءَ حقيقت مان به سنڌ جي هندن جي دعويٰ کي ٽيڪو اچي ٿو ۽ آءُ خيال ڪريان ٿو ته سنڌ جا مسلمان سنڌي هجڻ جي حيثيت سان انهيءَ ڳالهه ۾ سنڌ جي هندن جي ڪشاده دليءَ سان پٺڀرائي ڪندا ته بمبئي پريزيڊنسي جي هندن کان نيابت جون ٻه وڌيڪ جايون هٿ ڪن جنهن جا هو حقدار آهن، مون کي معلوم ٿئي ٿو ته هندو ڀائرن پنهنجي دعويٰ بمبئي صوبي جي سڌارن جي لاءِ مقرر ڪيل ڪمشنر وٽ پيش ڪئي آهي، پر اڃان تائين اها درخواست قبول نه ٿي آهي، آءُ اميد ٿو ڪريان ته اها دعويٰ اعليٰ اختياريءَ وارن وٽ پيش ڪئي ويندي ۽ ان تي زور ڏنو ويندو ۽ سنڌ جا مسلمان انهيءَ لاءِ پنهنجي دلي امداد ڏيندا.

    صلح ڪرائڻ لاءِ گڏيل جماعت

    گهڻي وقت کان وٺي اها تجويز در پيش آهي ته اهڙيون گڏيل مجلسون ٺاهجن، جي ڪورٽن جي دست اندازي کان سواءِ ديواني ۽ ڀائيچاري جا تڪرار نبيرين، افسوس آهي ته سنڌ ۾ اسان انهيءَ ڳالهه کي وساري ڇڏيو آهي، خانگي فيصلن سان نه رڳو وقت ۽ پئسي جو بچاءُ ٿيندو، بلڪ مقدمن جو انداز به گهٽ ٿيندو. جنهن جي ڪري ماڻهن جي حالت بهتر ٿيندي، منهنجو خيال آهي ته اهڙيون مجلسون نه فقط انهيءَ لاءِ هجن ته هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ جهڳڙن جو فيصلو ڪن پر هندن جا هندن سان ۽ مسلمانن جا مسلمانن سان پاڻ ۾ به جيڪي تڪرار ٿين تن کي نبيرين، هي وقت انهيءَ ڳالهه لاءِ گهڻو مناسب آهي ته اسين انهيءَ تجويز کي عملي صورت ۾ آڻيون ۽ مون کي پڪ آهي ته اسان جا ماڻهو انهيءَ تجويز کي مرحبا ڪرڻ لاءِ تيار آهن، خانگي لاڳاپا ٻنهي فرقن جي وچ ۾ خصوصاً وڏن شهرن ۾ غور ڪرڻ جي قابل آهن ۽ آءُ پنهنجي بزرگن کي درخواست ڪريان ٿو ته اهڙن تعلقات کي وڌائڻ لاءِ ڪي اپاءُ ڳولي ڪڍن جن جي هينئر محبت جي زيادتي، وقت ۽ مصلحت جي ڪري قوم کي ضرورت آهي.

    سوديشي

    سنڌ ۾ ماڻهن کي ضرورت پوريءَ طرح مجبور ڪيو آهي ته غير ملڪي قيمتي ڪمبلن ۽ پشمي ڪپڙي ۽ فلالين جي بدران کٿا ۽ لوئيون وڏي انداز ۾ ڪم آڻن، جيڪي ٿر جي ملڪ ۾ ٺهن ٿيون، ٿر ۾ جيڪو پشمي سامان ٺهي ٿو تنهنجي انداز کان ان جي ڇڪ زياده آهي ۽ مون کي هڪڙي معتبر ذريعي سان معلوم ٿيو آهي ته ڪورين کي جيڪي ٿوري پيسي جي مدد سان ڏجي ته اهو مال هاڻوڪي کان وڌيڪ انداز ۾ اچي سگهي ٿو، اسين ته رڳو پشمي سامان پنهنجي ملڪ مان سستو حاصل ڪري سگهون ٿا، بلڪه عمدو ڪپڙو پيراهڻن ۽ ٻئي ڪم لاءِ آسانيءَ سان ٺهي سگهي ٿو ۽ اڄ به ميسر آهي اگرچه اُن جو انداز ڪجهه گهٽ آهي.

    ڪپڙي جي گهڻي گهرج ۽ ضرورت آهي، ڪپڙو به کهرو ۽ سادو ڪپڙو هڪڙو ڀيرو سستو ۽ مضبوط بازار ۾ اچي سگهي ته پوءِ ان جي نڪاسيءَ لاءِ ڪنهن کي چوڻ جي ضرورت ئي ڪانهي، البته انهي ڳالهه جي گهرج آهي ته سرمايو هجي ۽ مان اُميد ٿو ڪريان ته اسان جي صوبي جا بزرگ پير، زميندار ۽ شاهوڪار ڪورين کي جي پنهنجو ابائي ڌنڌو ڇڏي رهيا آهن، اڳواٽ پئسا ڏيندا ته پنهنجي ڪم کي وري شروع ڪن، سنڌ ۾ ڪيترا ميلا ٿين ٿا ۽ اها ڳالهه بلڪل مفيد ٿيندي ته اتي ديسي ڪپڙي جو نماءُ ڪيو وڃي، سڀ ڪنهن ڳوٺ ۾ يا چند ڳوٺن لاءِ آڏاڻن جو چڱو انداز هجي ته اتاهين جي ضرورت لاءِ ڪافي ٿي سگهن.

    سنڌ ۾ ديسي ڪپڙي جي خواهش وڌندي وڃي ٿي ۽ اسان کي گهرجي ته ان جي ترقي لاءِ زوردار ڪوشش ڪريون اسين واپاري ماڻهو وڏن شهرن ۾ غير ملڪ جي واپار ۽ سٽي ۾ گتل آهيون ۽ ائين ڪرڻ ڪري اسين ملڪ کي چوسيندڙن ڌارين ماڻهن جا نائب ٿي ويٺا آهيون ۽ سچ ڪري پڇو ته ڀارت ماتا ۽ ان جي اڳوڻن، هاڻوڪن ۽ آئينده اولاد جا گهڻو ڏوهي آهيون، وقت ڀرجي آيو آهي ته هاڻي اسين انهن خطائن جي تلافي ڪريون ۽ سوديشي ڪم ڏي وڌيڪ رغبت ڪريون ۽ اهڙي مال کي بازار ۾ آڻي وجهون، مون کي انهيءَ ڳالهه متعلق گهڻي گرمجوشي ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ ماڻهو بلڪل تيار آهن ته نقصان سان به ان جي حمايت ڪن ۽ منهنجي دل و جان سان گذارش ۽ وينتي آهي ته منهنجا هم پيشه ڀائر اکيون کوليندا ۽ پوءِ کين معلوم ٿيندو ته اسان جي اڳيان مادر وطن جي واڌاري لاءِ وڏو ۽ ڪشادو ميدان پيو آهي جنهن ۾ اسين پنهنجو پئسو لڳائي سگهون ٿا.

    رسائي ڪميٽي

    ٻه ورهيه گذري ويا آهن، اسان کي خبر نه آهي ته رسائي ڪميٽي جي محنتن جو ڪهڙو نتيجو نڪتو، اسان کي اڳي به آزمودو آهي ۽ اڄ به اسين ساڳي حالت ڏسون ٿا ته جڏهن ڪڏهن سرڪار سنڌ جي ڪنهن به اهنج جي تحقيقات لاءِ ڪا ڪميٽي مقرر ڪري ٿي ته اُن جي رپورٽ جي پڌري ڪرڻ ۾ ورهيه لڳيون وڃن، رسائي، لاپي ۽ ڇيڙ جون تڪليفون تمام پڌريون آهن ۽ سرڪار تي اها ڳالهه لازم آهي ته انهي بابت پنهنجا احڪام جلد ظاهر ڪري توڙي ڪميٽي ڪهڙي به سفارش ڪئي هجي ۽ گورنمينٽ ڪهڙا به حڪم ڪڍي، تڏهن به انهن ايذائن جي لهڻ جي اميد ڪانهي ۽ منهنجي راءِ آهي ته آبادگار جي انهيءَ پيڙائن جا شڪار آهن سي خود انهيءَ لاءِ جوابدار آهن ۽ جيستائين اهي پاڻ مردانگي اختيار ڪندا تيستائين يقيني طرح اهي ظلم ۽ بي عزتيون ڀوڳيندا رهندا، زميندارن کي جن مان اڪثر منهنجا هم مذهب اهن آءُ پيغام ڏيانٿو ته هو قوم کي سجاڳ ڪرڻ جي ڪم ۾ پنهنجي مدد ڏين، قرآن شريف ۾ هڪڙي آيت آهي سا تمام گهري معنيٰ رکي ٿي جنهن ۾ خدا تعالي فرمايو آهي ته جيستائين ڪا به قوم پنهنجي حالت نه بدليندي آهي تيستائين ان جي حالت نٿي ڦري سگهي. اوهان کي دليون دماغ ڏنل آهن، سمجهو ۽ عبرت وٺو، ڏڪار، مفلسي ۽ وڏا وڏا مرض ۽ سڀ ڪنهن قسم جون بڇڙيون بيماريون ۽ موتن جي زيادتي اسان جي آباد ۽ سرسبز ملڪ ۾ ڏهاڙي جو وهنوار آهي، مون کي خبر آهي ته اوهان پنهنجي گهڻي حشمت، تابعداري ۽ ذاتي مخالفت ۽ غفلت ۾ وڃائي آهي ۽ اوهان جي حالت قريب قريب نااميدي جهڙي آهي، هندستان ۾ جيڪڏهن ڪنهن فرقه وڌيڪ ايذاءُ سٺا آهن ته اهو اوهان جو آهي ۽ اوهان جا ماڻهو آهن، اوهان جي بهتري ۽ ملڪ جي خوشحالي جو رڳو هڪڙو ئي علاج آهي ۽ اهو سواراج آهي، جنهن لاءِ هندستان جي هي قومي مجلس دل و جان سان ورهين کان پاڻ پتوڙي رهي آهي، ڇا اوهين ڪانئرائي، ڊپ ۽ ٻاهرين دٻاءُ جا زنجير ڀڃي ٻاهر نه نڪرندا؟ ۽ ڇا هن قومي مجلس جي پليٽ فارم تي سڀئي گڏجي اسان سان نه بيهندا؟ قومن جي خيالات ۽ خواهشن ۾ هن وڏي لڙائي کان پوءِ انقلاب پيدا ٿيو آهي، دنيا جو گهڙيال پنهنجي پوري وقت تي هلي رهيو آهي ۽ اهو اوهان جي غفلت ۽ جدائي جي ڪري نه پٺتي هٽندو ۽ نه بيهي ويندو، پر منهنجو فرض آهي ته آءُ اوهان کي خبردار ڪريان ته جيڪي پٺتي رهندا آهن تن جو نتيجو بربادي کان سواءِ ٻيو ڪجهه نه ٿيڻو آهي ۽ خدا تعاليٰ کي منهنجي دعا آه ته اهو مالڪ هاڻي به اوهان کي سمجهه ڏئي، اوهان جي گڏجڻ سان اسان جي آواز ۾ وڏي طاقت پيدا ٿيندي ۽ سوراج جي پرڀات گهڻو سويرو ڦٽندي.

    ڪرسي نشينن لاءِ ڪميٽي

    ڪرسي نشينن لاءِ ڪميٽين بابت اسان کي ٿورو ئي ڪجهه ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ۽ ان جون ڪهڙيون سفارشون هجن مگر انهي ڪرسي جي مسئلي جو صاف ڪرڻ ماڻهن جي ئي هٿ وس آهي. “ڪرسي” ڪا تواريخي اهڃاڻ نه ٿي رکي، انگريزي راڄ سان اها پيدا ٿي آهي، سنڌ ۾ مير صاحبن جي زماني ۾ ڪرسي درٻار جو جز نه هوندي هئي تنهن ڪري اها ڳالهه کل جهڙي آهي ته اها پراڻي يادگار آهي، انگريزي آفيسرن ان کي سنڌ ۾ آندو ۽ اهو انهن جي آرام جو سامان هو، جو هو پنهنجن ملاقاتين جي آڏو پيش ڪندا هئا، هٿرادو رولن گڏجي ڪري انهي ڪرسي کي هاڻوڪي بدصورت شڪل ۾ آندو آهي، جيڪڏهن رولن کي ڇڏي ڏجي ۽ ماڻهن سان رڳو سندن ڀل مانسائي جي لحاظ سان هلت ڪجي ته پوءِ هوند ڪرسي جي سوال ۽ زميندارن کي هن جي حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي ڏاکڙا ۽ خرچ ڪرڻا پون ٿا تن جو خاتمو ٿي پوي.

    اها ڳالهه صفا طرح سمجهڻ گهرجي ته پنهنجي عزت کي پاڻ سمجهڻ وارا ماڻهو جن کي پنهنجي ڪمن جي سبب عملدارن وٽ وڃڻو پوي ٿو، سي ڪرسي جي ليسن کي عزت جي سند نٿا سمجهن، پر هو انهي ڪرسي کي ان ڪري ضروري ڄاڻن ٿا ته ڪو به ماڻهو عملدارن جي اڳيان اهڙي طرح بيهڻ پسند نه ٿو ڪري جهڙي طرح هڪڙو قيدي پڃري ۾ بيهندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو هيٺين ڪامورن جي سفارش حاصل ڪرڻ لاءِ سڀ ڪنهن قسم جون زحمتون ۽ حرفتون گوارا ڪيون وڃن ٿيون، انهيءَ مسئلي جي صفائي هن طرح آسان آهي ته هر ڪو ماڻهو ڪرسي ڇڏي ڏئي ته پوءِ ڪرسيءَ جو جهڳڙو ئي نه رهندو، مون کي هڪڙو جملو سرڪار کي به چوڻو آهي، ڪرسيءَ جو سوال ماڻهن ۽ عملدارن جي وچ ۾ جدائي پيدا ڪري رهيو آهي ۽ جيئن وقت گذرندو تيئن سرڪاري ڪرسي جي موجود هجڻ جي ڪري عملدارن جي وچ ۾ ملاقاتون ٿوريون ٿوريون ۽ ورلي ٿينديون ۽ سرڪار کي انهي ڪري پنهنجي رسوخ جي ئي سبب زير دستن کي حڪم ڪرڻ گهرجي ته پنهنجن ڪرسين کي ڪنهن خانگي ڪرسي کان ايترو وڌيڪ مانوارو نه سمجهن.

    انڪم ٽيڪس جي قاعدي جو استعمال

    سنه 1918ع ۾ انڪم ٽيڪس جو قاعدو درست ڪيو ويو ۽ ان کان اڳ پراڻي دستور موجب عملدار مختلف طريقن سان حاصل ڪيل اطلاعن تي ٽيڪس ٻڌندا هئا ۽ اهو اٽڪل جو ڪم هوندو هو، نئين قاعدي موجب ماڻهن جي ڀري ڏنل (د) فارم جي بنياد ۽ انهي جي حساب جي تپاس ڪرڻ تي ٻڌڻو پوي ٿو، ظاهري طرح ته اهو سڌارو آهي پر عملي صورت ۾ ان کي تمام سختي سان ڪم آندو وڃي ٿو. ماڻهو (د) فارم ڀري ڏين ٿا پر انهي تي ڪو ڀروسو نه ٿو ڪيو وڃي ۽ هنن کي چيو وڃي ٿو ته پنهنجا حساب ڪتاب پيش ڪن ان کان پوءِ پڇ پڇا وارو امتحان شروع ٿئي ٿو، جنهن مان ماڻهن کي گهڻي تڪليف ۽ پريشاني ڀوڳڻي پوي ٿي، هنن کي روزمره، مهينن جا مهينا حاضر ٿيڻ لاءِ ناچ نچايو وڃي ٿو، معزز واپاري ماڻهو پنهنجو قيمتي وقت ضايع ڪري انڪم ٽيڪس آفيس جي اڳينا پيا گهمتاريون ڏيندا آهن ۽ تپاس ڪندرن ڪم درجي ڪامورن جون جٺيون سهندا آهن، انهن جي آرام ۽ ويهڻ لاءِ ڪا جاءِ نه هوندي آهي، روزانه وڏي تعڳداد ۾ انهن کي گهرايو وڃي ٿو ۽ انهي ڳالهه جي ڪا به پرواهه نٿي ڪرڻ ۾ اچي ته انهن جو ڪم هٿ ۾ وٺي سگهبو يا نه، خسيس بهاني ملڻ تي هنن جي حسابن کي رد ڪيو وڃي ٿو ۽ اهڙا ماڻهو تپاس ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيا ٿا وڃن جن کي ديسي ماڻهن جي حساب جي طريقي جي ڪا واقفيت نه هوندي آهي. ائين ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته تپاس ڪندڙ ڪامورا اهڙيون رقمون، جي حقيقت ۾ نفع جون نه آهن، سي نفعن ۾ گڏي گول مول ڪري ڇڏن ٿا ۽ ٻيون خرچ جون رقمون اڻ قبوليت جوڳيون ٺهرائين ٿا، انهي مان انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کي وجهه ملي ٿو ته هو ٽيڪس ڀريندڙ کي دٻائي ته هو راضي نامون ڪري ۽ اها ڳالهه بلڪل نياءُ کان ٻاهر آهي، ڪن حالتن ۾ ٽڪس ڀريندڙن کي ان لاءِ مقدمي هلائڻ جو دڙڪو ڏنو وڃي ٿو ته تپاس ڪندڙ جي راءِ ۾ حساب باقاعده رکيل نه آهي يا ته ڪي شڪي ڏيتيون ليتيون داخل ٿيون آهن ۽ اهڙن دٻائن هيٺ ماڻهن کي راضي نامن لاءِ لاچار ڪيو وڃي ٿو.

    ان کانسواءِ تپاس ڪندڙ مختلف خسيس سببن تي حسابن کي رد ڪيو ڇڏين ٿا ۽ چون ٿا ته سڀ کاتا بند ٿيل نه آهن تنهن ڪري حسابن تي ڀروسو نه ٿو ڪيو وڃي ۽ ٻيو وري ساليانو نفع ڪڍن ٿا ۽ اگرچه ٽيڪس ڀريندڙن کي نقصان ئي پيو هجي تڏهن به هن کي مجبور ڪيو وڃي ٿو ته سال جي وڪري تي في سيڪڙي جي حساب سان ٽيڪس ڏئي ۽ انهيءَ صورت ۾ انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر ثابت ٿيل نقصان تي به ويچار نه ٿو ڪري.

    اپيلن جي حالت ته انهيءَ کان به وڌيڪ تماشي جهڙي آهي، اپيل ٻڌندڙ شخص انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر جو ويجهو بالادست آهي ۽ انهيءَ ڪري هن جي ئي ڪن تي لڳي ٿو، اپيل پيش ٿيڻ تي انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان راءِ ورتي وڃي ٿي ۽ جيڪڏهن هو چوي ٿو ته اپيل نه ٻڌڻ جڪوڳي آهي ته اها دريافت کانسواءِ رد ڪري ڇڏڻ ۾ اچي ٿي ۽ جيڪڏهن اها قبول به ٿئي ۽ ان جي ٻڌڻ لاءِ ٽيڪس ڀريندڙ يا ان جي وڪيل کي ڪا تاريخ به ڏني وڃي ٿي ته جاچ کان پوءِ وري به انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان صلاح ورتي وڃي ٿي ۽ اڪثر ڪري ان جي ئي راءِ تي فيصلو ٿئي ٿو، ظاهر ۾ ته اپيل ٻڌندڙ اختياري آهي پر سچ ڪري پڇو ته انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر خود اپيل جو فيصلو ڪرڻ وارو آهي، ٻيو وڏو ايذاءُ اهو آهي ته جڏهن تپاس ٿيل حساب تي اعتراض ورتو وڃي ٿو تڏهن ٻڌندڙ عملدار وٽ حساب جي وري جاچ لاءِ ڪو ماڻهو ڪونهي، هو وري به انڪم ٽيڪس ڪليڪٽر کان پڇي ٿو ۽ وري حساب جاچڻ لاءِ به ساڳيو تپاس ڪندڙ مقرر ڪيو ٿو وڃي، ڇا اهڙي طريقي ۾ نياءُ جي اميد رکي سگهبي؟

    هند سرڪار جو فيصلو آهي ته جڏهن ڪنهن ٽيڪس ڀريندڙ جي حساب ڪتاب جو سوال درپيش هجي تڏهن هن کي اجازت ڏي ته هو پنهنجا حساب غير سرڪاري ڪميشن کان تپاس ڪرائي، انهن حڪمن جي تعميل رڳو ان طرح سان ڪجي ٿي ته انهن کي ٽوڙجي ۽ ڪنهن به حالت ۾ انهن تي عمل نٿو ڪيو وڃي، هند سرڪار جا گهڻا حڪم موجود آهن، جن ۾ ڪليڪٽرن ۽ انڪم ٽيڪس عملدارن کي فرما.ش ڪئي وئي آهي ته هو قاعدي کي همدردي سان ڪم آڻين پر هنن ڪامورن وڏين رقمن جي گڏ ڪرڻ جي شوق ۾ گورنمينٽ جي انهن ارادن کي پئي پاسيرو رکيو آهي، اهڙيءَ طرح وڏي ڪونسل جي آنريبل ميمبرن نئين انڪم ٽيڪس ايڪٽ جي پاس ٿيڻ وقت جيڪي دانهون ۽ پڪارون ڪيون هيون سي هاڻي پوريءَ طرح ثابت ٿيون آهن جڏهن ايڪٽ عملي صورت ۾ آيو آهي انهي ايڪٽ کي بلڪل بي رحمي سان ڪم آندو وڃي ٿو ۽ اپيل جو حق رڳو نالي ڪاڻ آهي.

    آخرين التماس

    ڊيليگيٽ ڀائرو! ختم ڪرڻ کان اڳ ۾ اسان جي دستور العمل بابت مان ڪي خاص ڳالهيون اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو جي اسان جي ويچار لاءِ موجود آهن ۽ سڀني ديس جي گهڻگهرن کي التماس ٿو ڪريان ته انهن تي پنهنجا ڌيان پوريءَ طرح ڏين، اُهي مختصر هي آهن.

    1. مسئلي خلافت جو خاطر خواهه انجام ٿئي

    2. سڌارن منجهان ممڪن فائدي حاصل ڪرڻ جون تجويزون

    3. هندستان ۽ ان کي سواراج ملڻ لاءِ ڪوشش کي قائم رکڻ

    4. جبري قانونن کي رولٽ ايڪٽ سميت رد ڪرائڻ لاءِ هڪڙي مضبوط ۽ باضابطه ايجيٽيشن برقرار رکڻ

    5. انهيءَ ڳالهه ۾ ثابت قدم رهڻ ته سرڪار پنجاب جي هچارن کي سزا ڏئي ۽ آئنده لاءِ اهڙن ظلمن کي بند ڪري

    6. مڪاني ڳالهين ۾ هندو ۽ مسلمان يڪراءِ تي ڪمشنر سنڌ جا اختيارات محدود ڪرائين

    صاحبان! گذريل زماني ۾ مسلمان جي قومي تحريڪ سان جدائي اسان جي ترقي جي آڏو هڪڙي وڏي روڪ ٿي رهي هئي، خوشقسمتي سان وقت موٽ کاڌي آهي، ٻنهي فرقن سمجهيو آهي ته هڪ ٻئي تي ڀروسو ۽ انهن جي عزت ڪريون، پراڻي خيالات جا مسلمان جهڙي طرح اخبارالبشير اٽاوه جو آزمودگار ايڊيٽر خان بهادر بشير الدين صاحب به هاڻي پنهنجي غلطي قبول ڪري رهيو آهي ته مون اجايو ورهن جا ورهين جدائي جا متا ڦيلايا ۽ هاڻي هو انڊين نيسنل ڪانگريس جي دستورالعمل جو پڪو حامي آهي، مسلمان جيڪي پنهنجي ديني تعليم جا سچا پيروي ڪندڙ آهن ته هندستان جي معاملات ۾ انهن جو رڳو هڪڙو ئي مقصد ٿي سگهي ٿو يعني سواراج، تنهنڪري انهن لاءِ اها ڳالهه ناممڪن آهي ته هو هندن جي خواهشن کان الڳ رهن، آءُ هنن کي عرض ڪندس ته هندن سان گڏجي پنهنجي سرسبز ۽ عظيم الشان وطن جي ترقي لاءِ هندو ڀائرن سان گڏجي ڪلهو ڏين.

    حضرات! اسان کي جيڪا سڌارن جي هڪڙي ٿورڙي قسط ملي آهي ان جي پريشاني ۾ اسان کي هڪ پل لاءِ به اها ڳالهه وسارڻ نه گهرجي ته اسان جو آخري مقصد ڇا آهي، جڏهن سڄي دنيا ۾ خود اختياري جو دور دوره ٿي رهيو آهي ۽ ملي به رهيو آهي تڏهن اسان جو قدم هلو پوڻ نه گهرجي، آءُ پنهنجن هندو ڀائرن کي عرض ڪندس ته پنهنجي ديس ڀائرن مسلمانن جي حالت جو خاص لحاظ رکن جي پٺتي پيل آهن ۽ سياسي ميدان ۾ نوان آيل آهن، انهن سان جيڪڏهن اوهين رواداري ۽ همدردي ڪندا ته آءُ اوهان کي يقين ڏياريان ٿو ته هو آئنده هميشه لاءِ اوهان سان چنبڙيل رهندا. اسين ٻئي فرقا مذهبي روحانيت رکون ٿا ۽ دنيا ۾ ڪرمن لاءِ پنهنجن پاڻ کي خدا وٽ جوابدار سمجهون ٿا، انهيءَ ڪري اسان جو هڪ ٻئي سان تعلقات جو بنياد سچائي، اخلاص ۽ انصاف جي مضبوط پهاڙي تي ٻڌل رهڻ گهرجي ۽ نه چالبازي ۽ واقعي مصلحت تي جيئن اسان جا نڪته چين چون ٿا، اهي ماڻهو اسان کي پنهنجي اخلاق تي قياس ڪن ٿا، جن جو بنياد ماديت جي انهيءَ اصول تي آهي ته ضرورت کي ڪا به اشرافت آڏو نه ٿي اچي سگهي يا انهي متي تي مبني آهي ته جنهن مقصد کي هو نيڪ سمجهن ٿا، تنهن کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ ڪنهن به قسم جو ذليل طريقو ڪم آڻڻ جائز ۽ روا آهي، انهيءَ دغابازيءَ ۽ بي ايماني کان خدا امان ۾ رکي، جا سڀ ڪنهن وقت ۽ سڀني ماڻهن کي گمراهه نه ٿي ڪري سگهي ۽ انهيءَ جي ڪيتي لوڙڻ جو ڏينهن اچڻو آهي.

    ڀائرو! منهنجي سمجهه ۾ اهو سوال اجايو آهي ته ڪو ماڻهو هندو آهي يا مسلمان آهي، پر جيئن منهنجي نامور بزرگ مسٽر محمد علي صاحب سنڌ ڪاليج جي شاگردن کي پنهنجي مختصر تقرير ۾ چيو هو ته اهو سوال ضروري آهي ته آيا هو شخص ڌر ماتما ۽ ديندار آهي؟ اوهان ٻنهي هندن ۽ مسلمانن کي آءُ وري وري وينتي ڪندس ۽ ياد ڏياريندس ته اسان پنهنجو مقصد هڪڙو وڏو عظيم الشان رکيو آهي جنهن جي حاصل ڪرڻ لاءِ بي انداز قربانين جي ضرورت آهي، دنيا جي سيج، ڪنهن به ملڪ گلن جي سيج تي سمهي ڪاميابي حاصل نه ڪئي آهي، اسان کي آڳاٽي زماني جي رشين، منين ۽ صوفين جو ۽ هاڻوڪي محبان وطن مهاتما گانڌي، لوڪمانيه تلڪ، پنڊت نهرو، مالويه، لجپت راءِ، مولانا عبدالباري، شوڪت علي، محمد علي، مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ مشير حسين قدوائي ۽ اسان جي هن صوبي جي پروفيسر واسواڻي جو مثال خيال ۾ آڻڻ گهرجي جن ديش ۽ قوم جي خدمت ۾ پاڻ کي قربان ڪري ڇڏيو آهي، آءُ هن پليٽ فارم تان هنن کي عزت سان سلام ڪريان ٿو ۽ پنهنجي نيازمندي ٿو ظاهر ڪريان، ڪنهن به قوم جي قسمت ۾ لکيل نه آهي ته اها سدا غلام رهي، تنهنڪري اسان جا پنڊ صاحبو، مولوي صاحبو ۽ حضرات پير صاحبو، وڪيل، ڊاڪٽر ۽ سوداگر ۽ زميندار ڪڙمي ۽ ڪاسبي ڀائرو نڪري ٻاهر ٿيو ۽ پنهنجي قسمت آزمائي ڪريو جا انهيءَ کان سواءِ ٻي نٿي ٿي سگهي ته هندستان متحد ۽ آزاد ٿئي.

     

     

  • Sayed Ghulam Murtiza Shah (G. M. Sayed)

    سيد غلام مرتضيٰ شاهه (جي ايم سيد) جي تقرير

    (آل انڊيا مسلم ليگ جو ساليانو ميڙ. ڪراچي 1943ع)

    (سنڌ ۾ مسلم ليگ جو آغاز نالي ۾ ته گهڻو اڳ ٿيو، ليڪن حقيقت ۾ هن جماعت 1938ع ۾ سنڌ اندر پير پاتا، ڇهن ستن سالن جي قليل عرصي ۾ هن جماعت بنگال جي جادوءَ جيان عوام جي اڪثريت تي اثر ڪيو، جن شفيقن هن جماعت کي مقبول ۽ منظم ڪيو، تن ۾ سر حاجي عبدالله هارون ۽ محترم سائين جي ايم سيد اڳواڻن جي حيثيت رکن ٿا.

    حاجي عبدالله هارون لاهوري واري ٺهراءَ پاس ٿيڻ کان ٻه سال پوءِ گذاري ويو، محترم جي ايم سيد سنڌ اسيمبليءَ کان پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ جي فيصلي ڪرائڻ کان پوءِ جماعت کان الڳ ٿي ويو، پر ٻنهي شخصيتن قليل عرصي ۾ جماعت لاءِ جان ۽ روح جو ڪم ڪيو.

    1938ع ۾ سر حاجي عبدالله هارون ۽ 1943ع محترم سائين جي ايم سيد آڌر ڀاءُ ڪاميٽيءَ جي چيئرمين هئڻ جي حيثيت سان مسلم ليگ جي اجلاسن ۾ جيڪي تقريرون ڪيون، اهي اسان جي ادب ۾ تاريخي حيثيت رکن ٿيون، ليڪن هن هيٺ رڳو هڪ تقرير ڏجي ٿي، جيڪا آل انڊيا مسلم ليگ جي آخري اجلاس جو آڌر ڀاءُ ڪندي سائين جي ايم سيد 1943ع ۾ ڪئي.)

    جناب قائد اعظم، محترم خواتين ۽ معزز حضرات!

    آل انڊيا مسلم ليگ جي استقباليه ڪاميٽيءَ طرفان آءُ اوهان سڀني حضرات جو هن “سر زمين سنڌ” ۾ خير مقدم ڪريان ٿو،

    “سنڌؤ” مان منهنجو مطلب ايشيا کنڊ جو اهو ڀاڱو آهي جو دريائي سنڌ ۽ ان سان ملحقه ندين جي ڪنارن سان لاڳو ملڪ آهي، قديم زماني ۾ سنڌ ۽ هند جدا ملڪ سڏيا هئا ۽ سنڌ ۾ ڪشمير، صوبه سرحد، پنجاب، بلوچستان ۽ موجوده صوبه سنڌ شمار ڪيا ويندا هئا، ليڪن جيئن زمانو گذرندو ويو تئين انهيءَ نالي وارو ملڪ ايراضيءَ ۾ گهٽبو ويو، تان جو هيئنر درياءَ سنڌ جي فقط آخري حصي واري ايراضيءَ سان وڃي منسوب ٿيو آهي، اڄ انهيءَ حقيقت کان بخوبي واقف رهي اسان انهيءَ منزل ڏانهن دوباره وک وڌائي رهيا آهيون جنهن ۾ اهي سنڌ جا مختلف حصا وري ملي هڪ ٿي ويندا، جنهن جو راز پاڪستان ني پياري نالي ۾ مضمر آهي،

    حضرات! سنڌ جي ماضي کي قدرت شاندار بنايو هو ۽ اسان کي اميد آهي ته سنڌ جو مستقبل به اهڙو ئي شاندر ٿيندو، ڪيترين ڳالهين ۾ هن سر زمين جي تواريخ يگاني ۽ يڪتا آهي، هيءَ ملڪ قديم تهذيب جو گهواره ٿي رهيو آهي، جنهن جي تصديق موهن جو دڙو ۽ ٽيڪسيلا جون کوجنائون ڪري رهيون آهن، هن سر زمين ۾ ڪيترائي نسل رلي ملي هڪ ٿي ويا آهن، هتي دراويري سامائيٽ. آريه، منگول، حبشي نسلن جا نشان اڃا تائين نمودار آهن، هتي ڪيئي قومون آيون ۽ هن سرزمين نه فقط نسلن ۽ قومن کي گڏي هڪ ڪري ڏيکاريو آهي، بلڪ جنهن پيماني تي متضاد فلسفات ۽ مختلف مذهبن جو اختلاط ڪري ڏيکاريو آهي، ان جو مثال دنيا جي ڪنهن ٻئي حصي ۾ مشڪل نظر ايندو، ٻڌ ڌرم جيتوڻيڪ سر زمين هند ۾ ظهور ورتو تڏهن به ان جا عقيدا جيتريقدر اڃان تائين سرزمين سنڌ ۾ اثرائتا نظر اچن ٿا، اوترا سندس ظهور واري زمين تي اڄ پيدا نه آهن ۽ مهاتما ٻڌ جو “نفي” (نروانا) وارو پڙهايل سبق هن ملڪ جي ماڻهن اڃا نه وساريو آهي، جڏهن اسلام هن سرزمين تي پير پاتو تڏهن ٻڌ جي “نفيءَ” واري تعليم ۾ “اثبات” جو اضافو ٿيو، ويدانيت، وحدانيت جي فلسفن جو به هڪ ٻئي تي جيترو اثر هن ملڪ اندر پيدا ٿيو اوترو ٻئي ڪنهن هنڌ ڪو نه ٿيو، هڪ طرف هندو جوڳين تي وحدانيت اثر وڌو ۽ بت پرستي گهٽجڻ لڳي ته ٻئي طرف مسلم درويش سنياس ۽ راڳ مان مستفيد ٿيا ۽ اهڙيءَ طرح هندو ۽ مسلم عقائد هڪ ٻئي کي وڌيڪ ويجها آيا، گرو نانڪ صاحب جي سکيا انهيءَ حقيقت جو هڪ خاصل مثال آهي، مذهبي اتحاد پيدا ڪرڻ لاءِ شاهه ڀٽائي جهڙن صوفي شاعرن جي نيڪ ڪوشش هميشه هلندي رهي آهي، هن سر زمين جي باشندن خيالي اتحاد جي قيام جو جيڪو عملي ثبوت پيش ڪيو آهي، سو ناقابل ترديد حقيقت آهي ۽ انهيءَ ڪري ڇوت ڇات جا فرق ڦير هن سر زمين ۾ ايتريقدر نظر نٿا اچن، جيتريقدر ٻين هنڌن تي اهي نمايان ڏسجن ٿا، واپار ۽ تجارت جي ذريعي مشرق ۽ مغرب جي مختلف تهذيبن کي ملائي هڪ ڪرڻ لاءِ قدرت طرفان جيڪا ڪوشش هن سرزمين تي ٿي آهي، اهڙي ٻئي هنڌ ڪٿي به ڪا نه ٿي آهي، هڪ طرف ديبل جو بندر بحري تجارت جو مرڪز هو ته ٻئي طرف سنڌ جا قافلا بين الاقوامي تجارت جو سلسلو بخارا ۽ سمرقند تائين جاري رکندا رهيا، درياءَ سنڌ جي زرخيز زمين ڪيترن ئي قومن کي ڪشش ڪري هن سر زمين تي آندو، جن مان گهڻيون هت پنهنجو وطن ڪري ويهي رهيون، جنهن جو ثبوت هڪ طرف آثار قديمه ۽ ٻئي طرف تواريخي ڪتاب پيش ڪري رهيا آهن.

    سياسي نقطه نگاهه کان هي ملڪ گهڻن ئي قومن ۽ نسلن جو آماجگاهه تصادم ٿي رهيو آهي، هن ملڪ جي زرخيري تازهه طبع جنگي نسلن کي الهندي طرف کان هٿ اچڻ لاءِ گهڻو ڪري پئي حرصايو آهي ۽ جيڪڏهن انهن مان ڪي قليل ڦرلٽ جي مال تي راضي ٿي هتان موٽي هليا ويا ته گهڻا هت اچڻ بعد وري موٽي وڃڻ تي مائل نه ٿيا، جنهن ڪري هن ملڪ جي ماڻهن جي رڳن ۾ هنيشه تازه خون موجزن رهندو آيو آهي، انهيءَ ڪري ئي بابل، مصر، ايران، يونان، عربستان ۽ افغانستان جا آثار اڄ به آسانيءَ سان هت نظر اچي سگهن ٿا، جن جي اثر جي مقابلي ۾ جنوبي هندستان جو جيڪڏهن ڪو اثر هن سرزمين تي آهي ته اهو ڪو به وزن ڪو نه ٿو رکي، مٿيون مختصر احوال هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ بابت محض هن مراد سان عرض رکيو اٿم ته جيڪي ماڻهو هينئر “هندي” تسلط هيٺ فريفته ٿي سنڌ جي شان ۽ عروج کي وساري ويٺا آهن، يا وساري ڇڏڻ لاءِ تيار آهن تن جي ستل غيرت جي سجاڳ ڪرڻ لاءِ هي حقيقتون تازيانه جو ڪم ڏئي سگهن.

    گاه گاهي باز خوان ابن دفتر پارينه را

    جنهن صورت ۾ اوهان کي هن ملڪ جي شاندار ماضيءَ مان ڪي ٽڪرا ياد آوريءَ لاءِ پيش ڪيا اٿم تنهن صورت ۾ اهو به ضروري آهي ته هن ملڪ جي مستقبل بابت ڪي پنهنجا رايا توهان اڳيان پنهنجي خيال موجب ظاهر ڪريان، انسان ابتدائي آفرينش کان وٺي ارتقائي مرحله طئي ڪندو پنهنجي اصلي مقصد يعني انسانذات جي وحدت افڪار و ڪردار ڏي وڌي رهيو آهي، ان جون مذهبي خواه سياسي، نسلي خواه اقتصادي هنگامه آرايون ۽ تمنائون صرف ان مقصد عام کي پهچڻ لاءِ جدا جدا ڪوششون آهن، تواريخ جي هر هڪ صفحي مان توهان کي هن ارتقائي امر جو سلسلو صاف ڏسڻ ۾ ايندو، اوائل ۾ انسانذات ننڍن ننڍن ڪٽبن ۾ ورهايل هئي ۽ پوءِ ڪٽبن مان گڏجي قبيلا قائم ٿيا، جن وري پوءِ قومن جي صورت اختيار ڪئي، انهيءَ اتحاد جا بنياد به مختلف هئا، جن مان ڪي هي هئا : ملڪ، زبان، طريقه زندگي ۽ خيالات، ڪجههوقت کان پوءِ ماده پرستي تي اتحاد جو بنياد آهستي آهستي ڪمزور ثابت ٿيڻ لڳو ۽ ان جي عوض تخيل وڌيڪ مقبوليت حاصل ڪرڻ لڳو، نيٺ عربستان جي ريستان مان هڪ نئون آواز اٿو، جنهن قبلين ۽ قومن کي اهڙي نئين طريقي سان ملائي متحد ڪري ڇڏيو، جنهن جهڙي ڪاميابي دنيا جي تواريخ مان اڳي ڪنهن طريقي حاصل نه ڪئي هئي، اهو طريقو اهو هو جنهن نسل، رنگ، طريقه زندگي، ملڪ ۽ زبان وغيره جا امتياز جن تي اتحاد جو بنياد اڳي رکيو ويندو هو، سي خارج ڪري ڇڏيا، جيتوڻيڪ شروع ۾ انهيءَ آواز جو اثر قديم دنيا جي وڏي حصي کي ويڙهي ويو، تڏهن به دنيا وري پراڻن خيالات ۽ خرافات ۽ غلطان ٿيڻ لڳي، جنهن جو نتيجو هيءُ نڪتو جو ملت جو شيرازو منتشر ٿيڻ لڳو ۽ جيڪي ماڻهو انهيءَ نئين طريقي جا امانتدار هئا سي هڪ ٻئي کان ڇڄي تفرقه جي قيد ۾ اچي تنزل طرف هلڻ لڳا، ان خامي کي سنڌو جي سرزمين جي ڪن دانا ۽ دور نظر هستين محسوس ڪري ورتو جن مان شاهه ولي الله، سيد احند ۽ سيد جمال الدين افغاني قابل ذڪر آهن، جن ملت اسلام جي اصلي تعليم تازه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي، الحمدلله جو موجوده دور اهو آواز از سر نو اٿاريو جنهن جي اثر جي برڪت سان اڄ توهان پنهنجي ملت جي تازه دمي ڏسي رهيا آهيو.

    ٻئي طرف مغرب به گهڻيءَ خونريزيءَ بعد محسوس ڪرڻ لڳو آهي ته جيستائين انساني اتحاد جو بنياد بلڪل بدلايو نه ويندو تيستائين دنيا جو ڪو ڪلياڻ ڪو نه ٿي سگهندو، اڄ به خيالن جي يڪساني جي دعويٰ عام شيوه ٿي رهي آهي، مگر اهي خيالات وري وري پيا آزمائجن جي ناقص آهن ۽ اڳيئي آزمائي ڏٺا ويا آهن ته برابر ناقص ۽ بيسود آهن، جنهن ڪري وري به ناڪامياب ثابت ٿين ٿا ۽ هڪ جنگ مٿان وري ٻي جنگ پيدا ڪن ٿا، دنيا جي مشڪلات جا بي اثر حل جدا جدا نالن هيٺ سرسري غور ڪرڻ سان وري وري پيش ڪيا وڃن ٿا، جن کي ڪو به جٽاءُ حاصل نٿو ٿئي ۽ ٿورن سالن اندر جي انسان جي تواريخ ۾ ڪن گهڙين برابر آهن، پاڻي جي ڇٽ وانگر ڇٽ ٿيو وڃي! جيتوڻيڪ عالمگير اخوت ۽ انساني اتحاد جي جستجو اڄ شروع ٿي چڪي آهي، تڏهن به حقيقي همنوائي ۽ ابدي اصلاح تيستائين قائم نه ٿي سگهندا جيستائين ڪه دنيا جي موجوده سياسي، اقتصادي ۽ مذهبي نظريات جو ڪو خاطر خواه حل هٿ نه ڪيو ويو آهي، انهي قسم جي حل هٿ ڪرڻ ۽ ان کي عملي صورت اختيار ڪرائڻ لاءِ تواريخي روايات جي بنياد تي ڪنهن خاص ملڪي ماحول ۽ دماغي ترتيب جي ضرورت آهي، انهيءَ عالي مقصد جي سرانجاميءَ لاءِ سنڌو جي سرزمين جا باشندا دنيا جي ٻين ڀاڳن جي رهاڪن کان قدرت ياده قابل بنيا آهن، قديم زماني جي تواريخ شاهد آهي ته هن سرزمين ۾ مختلف نسل، تهذيبون، مذهبي فلسفو ۽ سياسي طريقو ڪيئن گڏجي هڪ ٿيا آهن، دنيا جي نئين نظام قائم ڪرڻ ۽ مشرق ۽ مغرب کي پاڻ ۾ ملائڻ لاءِ “سرزمين سنڌو” خاص پيغام ڏيندي جنهن جا آثار آءُ اڳيئي ڏسي رهيو آهيان، ان پيغام جي ابتدا هن سرزمين تان ٿيندي، جيتوڻيڪ روس ۽ آمريڪا جا اقتصادي ۽ سياسي عقيدا هڪ ٻئي جي مخالف آهن تڏهن به جيڪڏهن دنيا جي نئين نظام کي نزديڪ تر آڻڻ لاءِ هو پاڻ گڏجي ڪوشش وٺي سگهن ٿا ته ملڪ خضرحيات خان ۽ سر ڇوٽو رام ڇو نه گڏجي مٿيون پيغام پهچاڻ لاءِ همنوا ٿي مثال پيش ڪري سگهن ٿا؟ ليڪن ارمان آهي ته عارضي ۽ بي بقا ڳانڍاپي آڻڻ لاءِ هند جا ڪي باشندا هن سر زمين جي ماڻهن کي ڀنڀلائي ڀڙڪائي رهيا آهن ۽ اسان جي هن سرزمين جا ڪي مسلم خواه غير مسلم دوست انهن جي گمراهه ڪندڙ پروپئگنڊا جي اثر هيٺ اچي ويا آهن ۽ هنن تواريخ خواه حقيقت کي نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي ۽ “متحده قوميت” ۽ “متحده هندستان” جا آواز اٿاري رهيا آهن، مگر سرزمين سنڌو جا باشندا نه فقط هندستان مگر ساري روءِ زمين کي متحد ڪرڻ گهرن ٿا! الله تعاليٰ شال اسان جي دوستن کي راهه هدايت نصيب ڪندو، مگر جيڪڏهن هو غير جي جادو بيانيءَ جي ڄار کان پاڻ آجو نه ڪندا ته ان مان اجايو فتنو ۽ فتور پيدا ٿيندو!.

    سر زمين سنڌو جا باشندا هاڻ سجاڳ ٿي چڪا آهن ۽ دنيا جي نئين نظام تنظيم ۾ بهرو وٺڻ لاءِ هنن کي غير ۽ اثر کان ضرور آزاد ڪرائڻ گهرجي، آءُ وري به پنهنجي ملڪ جي غير مسلمن کي اپيل ٿو ڪريان ته اسان سان هٿ، هٿ ۾ ڏئي پنهنجي وطن کي آزاد ۽ خودمختيار بنائڻ ۾ مدد ڪريو. “مسلمان کان خريد ڪريو” جي تحريڪ جڏهن اسان شروع ڪئي ته هنن هاءِ گهوڙا مچائي ڏني، جنهن مان هنن ظاهر ثبوت ڏنو ته اسان جي انهن دوستن ۾ قوميت جو احساس بلڪل ڪو نه آهي، اسان جا مسلمان هنر خواه دولت ۾ پٺتي پيل آهن، تنهن ڪري اسان جي غير مسلم هم وطن دوستن کي جيڪڏهن قوميت جو صحيح جذبو هجي ها ته جيڪر اسان جي انهيءَ تحريڪ جي تائيد ڪري مسلمانن کي همٿائي ملڪ ۾ جمهوري حڪومت جو بنياد ۽ ان جي باشندن جي اقتصادي بهتريءَ جو باعث بنجي پوي ها، مگر جڏهن به ڪي مسلمان پنهنجي مسلم ڀائرن جي حالت سڌارڻ جي ڪوشش ڪن ٿا ته کين همٿائڻ جي عيوض اسان جا غير مسلم دوست پاڻ مسلمانن جي مخالفت ۽ ان تي اعتراض ڪن ٿا، مگر هو نٿا ڏسن ته سندس اها روش سندن قومي احساس جي قلت ۽ سندن تنگدليءَ جو مظاهرو ڪري ٿي، جنهن مان قومي اتحاد جي اميد بلڪل نابود ٿي وڃي ٿي، ان هوندي به جيڪڏهن هو انهيءَ روش کان نه هٽندا ته پوءِ اسان مسلمانن لاءِ فقط هي رستو رهندو جو اسان الله تعاليءِ تي توڪل رکي پنهنجي نجات ۽ فلاح جي رستي تي وک اڳتي وڌايون.

    هن موقعي تي آءُ هند جي مسلمانن کي اپيل ٿو ڪريان ته جيتوڻيڪ اسان جي هن سر زمين جي غير مسلم باشندن جو مفاد مسلم مفاد سان ناموافق به نه آهي، تڏهن به هو هند جي عير مسلمانن سان ملي اسان کي هند جو غلام بنائڻ ۾ هنن جي حمايت ڪري رهيا آهن، فقط انهيءَ سبب ڪري جو اسان مسلمان آهيون، ان صورت ۾ هند جي هر هڪ مسلمان جو فرض آهي ته اسان جي هن سر زمين کي آزاد ۽ خود مختيار ڪرڻ ۾ اسان جي مدد ڪري، پاڪستان جي تحريڪ ۾ هند جي مسلمانن جيڪي نيڪ ڪوششون ڪيون آهن تن جو مون کي پورو پورو اعتراف آهي، مگر آءُ سمجهان ٿو ته اهي اڃان ڪافي نه آهن، قوم جي خودمختياري ۽ آزادي فقط ٺهراءُ پاس ڪرڻ ۽ انباري پروپئگنڊا ڪرڻ سان حاصل ڪانه ٿيندي، انهيءَ مقصد لاءِ وڏي جدوجهد ۽ گهڻي قرباني جي ضرورت آهي، هن سر زمين جا باشندا قرباني ڪرڻ لاءِ تيار آهن ۽ حالتون به سازگار آهن، مگر اسان کي ضرورت مخلص ڪارڪنن ۽ سرمائي جي آهي.

    مخلص ڪارڪنن مان منهنجي مراد اهي مرد ۽ عورتون آهن جي ملت ۽ مذهب خاطر هن ملڪ ۾ اچي ملت جي سياسي ۽ معاشرتي ترقي لاءِ خدمت ڪن ۽ اسان جي ماڻهن کي منظم ڪري آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪن. سرمائي مان منهنجو مطلب آهي ته هند جا مسلم سرمائيدار آئنده پنهنجي تجارتي ۽ هنري سرگرمين کي هن سرزمين ڏانهن منتقل ڪن جيئن آئنده هي ملڪ اقتصادي طرح پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجي ضرورت جي پوري ڪرڻ جو پاڻ ڪفيل ٿي سگهي،

    اهي ٻه خاميون دور ڪرڻ ۾ اوهان هند جا مسلمان اسان جي گهرڻي مدد ڪري سگهو ٿا، تاريخ شاهد آهي ته مٿي ذڪر ڪيل مقصد لاءِ هن کان اڳي به توهان سيد احمد بريلوي ۽ سماعيل شهيد جهڙا مجاهد بزرگ اسان لاءِ موڪليا آهن، ڇا اڄ توهان وٽ انهن جهڙا ماڻهو موجود نه آهن؟ مون کي يقين آهي ته اڄ به اهڙا احمد ۽ اسماعيل توهان وٽ موجود آهن مگر شايد هند جي سرزمين اندر سندن سرگرميون کين اجازت نٿيون ڏين جو ٻئي پاسي متوجه ٿي سگهن، جيڪڏهن گجرات ۽ بمبئي جون عورتون هندو تسلط قائم ڪرڻ خاطر صوبه سرحد تائين وڃي سگهيون آهن ته ڇا اسان توهان ڀائرن ۾ اميد رکي نٿا سگهون؟ اسان جي مستقبل سان توهان جو مستقبل وابسته آهي، هند ۾ اوهان ڀلي ڪهڙي اوج تي به هجو، تڏهن به مون کي يقين آهي ته اسان جي وطن جي مضبوطي کانسواءِ توهان جو اهو اوج پائيدار ڪين ٿي سگهندو. هند ۾ توهان جو وجود اسان جي سرزمين جي اقتدار ۽ استقامت تي ئي مدار رکندو، ملت کي منزل مقصود تائين پهچائڻ لاءِ هيٺين ٽن ڳالهين جي درڪار آهي:

    1. ملت جي منتشر شيرازه کي منظم ڪري وحدت ڪردار پيدا ڪرڻ.

    2. ملڪ جي اقتصادي حالت درست ڪري ان کي پنهنجي پاڻ تي مدار رکندڙ ۽ پنهنجو پاڻ ڪفيل بنائڻ.

    3. آئنده جي سياست مليه جو پروگرام اسلامي مساوات ۽ اخوت تي تعمير ڪرڻ.

    پهرين ضرورت تڏهن پوري ٿيندي جڏهن ساري ملت ۾ مجاهدانه روح ڦوڪي ملت جي هر هڪ بالغ فرد کي “نيشنل گارڊ” ۾ داخل ڪيو ويندو، ٻئي ضرورت جي پوري ڪرڻ ۾ توهان هند جا مسلمان اسان جي گهڻي مدد ڪري سگهو ٿا، هن ملڪ جا باشندا گهڻو ڪري زراعت پيشه آهن ۽ تجارت ۽ صنعت کان بي بهرا آهن، اوهان جو پئسو ۽ تجربو اسان جي اها خامي دور ڪري سگهن ٿا، اسان توهان کي سڀ قسم جون سهولتون ڏيڻ لاءِ تيار آهيون، توهان جي انهيءَ ڪم کي توهان لاءِ آسان ڪري ڏيڻ لاءِ “مسلمان کان خريد ڪريو” جي تحريڪ اسان اڳئي شروع ڪري ڏني آهي ۽ خدا تعاليٰ جي فضل سان انهيءَ تحريڪ چڱو اثر پيدا ڪيو آهي، انهيءَ تحريڪ جي اثر کي پايه تڪميل تائين پهچائڻ ۾ دير فقط تجربي ۽ سرمايه جي آهي، جنهن ڪري اسان کي اميد آهي ته هن باري ۾ توهان سان جي دستگيري ڪندا.

    اسان جي مخاقلفن هينئر اسان جي ملت کي هڪ مرڪز تي گڏ ٿيندو ڏسي اسان جي ملت جي شيرازه کي منتشر ڪرڻ لاءِ سرمائيداري ۽ غير سرمائيداري جو حربو (هٿيار) ڪتب آڻڻ شروع ڪيو آهي ۽ غريب طبقي کي ڀنڀلائي شاهوڪار طبقي خلاف ڀڙڪائڻ لڳا آهن، بدقسمتيءَ سان ڪيترا سادا ماڻهو انهيءَ هٿيار جو شڪار ٿيا آهن ۽ ملت جي مخالفن جا ايجنٽ ٿي ڪم ڪري رهيا آهن ۽ قوم جي مسڪنت جي مڪر سان ملت ۾ خانه جنگي ۽ تباهي پيدا ڪري رهيا آهن، امڪان آهي ته ڪي بکايل ۽ بي علم ماڻهو صياد جي دام تزوير ۾ گرفتار ٿي وڃن تنهن ڪري اهو نهايت ضروري آهي ته هن مسئلي کي خاطرخواه نموني ۾ حل ڪرڻ لاءِ ترت تدارڪ ڪيو وڃي جنهن لاءِ اسان مخلص ڪارڪنن، مسڪين هارين ۽ غريب مزدورن کي مسلم ليگ جي جهنڊي هيٺ منظم ڪري انهن جي اقتصادي ۽ سياسي بهتريءَ واسطي سڀ ممڪن ڪوشش ڪنداسين جيئن مخالفن جي فتني ۽ شرارت کي هميشه لاءِ روڪي رد ڪري ڇڏجي.

    دوستو! تاريخي نقطه نگاهه کان هيءَ ڪانفرنس وڏي اهميت رکي ٿي، هن وقت تائين مسلم ليگ ملت کي آزاد ۽ خودمختيار قومي حڪومت جي بنياد تي متحد ڪرڻ لاءِ پئي ڪوشش ڪئي آهي، خدا جي فضل سان هينئر مسلمان انهيءَ اصول تي متحد ۽ متفق ٿي چڪا آهن ۽ هينئر انهيءَ منزل تي پهتا آهن جڏهن عملي قدم کڻڻ جي ضرورت پيدا ٿي آهي، ملت جي سياسي تواريخ ۾ هيءَ هڪ نئين دور جي شروعات آهي.

    آخر ۾ آءُ وري به توهان جو شڪريو ادا ڪريان ٿو جو هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ هن سياري جي موسم ۾ دور دراز ملڪن مان ڪهي هت ڪراچي تائين آيا آهيو، پنهنجي مهمانن جي آسائش جي انتظام ڪرڻ لاءِ اسان پنهنجي ناقص حال سارو وس مان ڪين گهٽايو آهي، ممڪن آهي ته ڪيتريون اوڻايون رهجي ويون هجن مگر اميد آهي ته توهان اسان جون خاميون خيال ۾ نه آڻيندا.

     

     

  • Molana Ubedullah Sindhi

    مولانا سنڌيءَ جي پڪي قلعي حيدرآباد واري تقرير

    (17 اپريل 1994ع)

    (ماڻهو جنهن شيءِ کي مقدر چون ٿا، ان کي آءُ “حالتن” جو نالو ڏيان ٿو، اهي حالتون آهن جيڪڏهن منهن مٽي بيهي رهن ته جي پوکن سي لڻي ئي نه سگهن، ڪن هڪڙا ۽ لوڙڻ ٻيا! سور سهن هڪڙا ۽ سک ڏسن ٻيا!!!

    مولانا عبيدالله سنڌيءَ کي به اهڙي مقدر سان منهن ڏسڻو پيو، مزي جي ڳالهه اها آهي جو سنڌ جي سياسي تاريخ ۾ ٻه ماڻهو “سنڌيءَ” جي نالي سان مشهور ٿيا، ٻنهي آزاديءَ جي تحريڪ ۾ اڻ ڳڻيون تڪليفون ڏٺيون، ٻئي پرخلوص ۽ بي لوث ٿي رهيا ۽ ٻنهي سان قوم وڻندڙ سلوڪ نه ڪيو، هڪ کي چريو چيو ويو ۽ ٻيو ذري گهٽ چريو ٿي ويو، انهن مان هڪڙو مولانا عبيدالله سنڌي ۽ ٻيو هو شيخ عبدالمجيد سنڌي.

    مولانا عبيدالله سنڌي ننڍي کنڊ جو اهو پهريون ۽ واحد سياستدان هو جنهن هندستان مان فرنگين جي ناپاڪ پاڇي هٽائڻ لاءِ پاڻ کي جلاوطن بڻايو، در در جون ٺوڪرون کاڌيون، پنهنجي دور جي سپر پاور خلاف منظم منصوبا بڻايا، جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن جڏهن هو پنهنجي وطن ۾ گذاري رهيو، تڏهن هن کي آزاديءَ خاطر وطن جا وڻ ڇڏڻا پيا ۽ موٽيو تڏهن جڏهن جهور پوڙهو ٿي چڪو هو.

    “ڪراڙو اٺ ٻه ڪنواٽ لهي” جي مصداق پوءِ به هن همت نه هاري، هن جي جواني ٻڍاپي ۾ تبديل ٿي چڪي هئي، ليڪن هن جوانن جي جوش ۽ ٻڍڙن جي هوش کي ملائي جهان بيني، تجربن، آزمودن ۽ مشاهدن کي اڳيان رکي ساگر پارٽي ٺاهي، پنهنجي پارٽيءَ جي پوئلڳن جي تربيت شروع ڪئي ۽ آزاديءَ جي نعمت حاصل ڪرڻ لاءِ هر اول دستو ٺاهڻ شروع ڪيو، مولانا عبيدالله سنڌي به هندستان جي ورهاڱي جي ڳالهه ڪئي مگر مذهب جي بنياد تي نه پر ٻولي، تهذيب ۽ ثقافت جي بنيادن تي! ليڪن هڪ طرف حالتون بدلجي چڪيون هيون ۽ ٻي طرف سندس حياتيءَ جا ڏينهن به اچي پورا ٿيا، ان ڪري سندس حسرتون، اميدون ۽ خواهشون ائين ئي اڌريون رهجي ويون. هن هيٺ انهيءَ عظيم انسان جي هڪ تقرير ڏجي ٿي.)

    نحمده و نصلي عليٰ رسولہ الڪريم. اما بعد

    آءُ سورهن سالن جو هوس اردوءَ ۾ ميٽرڪ تائين تعليم پڙهي چڪو هوس جو آءُ مسلمان ٿيس، مون کي توحيد جو ڪلمون حضرت حافظ محمد صديق قدس سره ڀرچونڊي وارن پڙهايو، اهي منهنجي لاءِ ماءُ، پيءُ جي جاءِ تي هئا ۽ مون لاءِ ماءُ پيءُ وانگر مربي بنيا، انهن جي دعا تاثير سبب، مون پاڻ ۾ وڏيون برڪتون محسوس ڪيون آهن، مون ڪيتريون ئي غلطيون ڪيون هونديون، پر حافظ صاحب جي دعا جي برڪت سان مون کي خدا تعاليٰ انهن جي شر کان بچايو، آءُ پاڻ کي حضرت صاحب جي جماعت جو هڪ فقير سمجهان ٿو، ان جي دعا سان آءُ علم جي ڳولا ڪندي ڪندي حضرت مولانا شيخ الهند ؒ جي خدمت ۾ پهتس، انهن جي جماعت جو هڪ طالبعلم بنجي سگهيس، منهنجي حيثيت حضرت مولانا شيخ الهند جي جماعت جي هڪ طالبعلم کان زياده نه آهي، منهنجو علمي تعلق بنيادي طور تي حضرت مولانا شيخ الهند سان آهي، منهنجو استاد، مولانا محمد قاسم قدس سره جي شاگردن مان هڪ خاص مرتبي جو مالڪ هو، آءُ پنهنجي استاد جي انهيءَ مرتبي کي سڃاڻان ٿو ۽ منهنجي اها ڪوشش آهي ته حضرت جي انهيءَ مرتبي کي زندهه رکنا کين مولانا محمد قاسم (نانوتوي) جي واسطي سان جيڪو علم ورثي طور امام ولي الله قدس سره کي مليو هو، خدا جي فضل سان انهيءَ جي مون کي به گهڻي ڪجهه پروڙ حاصل آهي، منهنجي زندگي جو مقصد هي آهي ته هي علم هندستان جي مسلمانن جي عام طور ۽ دهلي ۾ جاتي جاتي اردو ڳالهائي وڃي ٿي ۽ سنڏ ۾ خاص طور محفوظ ٿي وڃي، منهنجي طبيعت کي سڀ کان زياده پسند ۽ قرآن شريف جي معنائن ۽ مطلبن سمجهڻ کي سڀ کان زياده پسند، قرآن شريف جي معنائن ۽ مطلبن سمجهڻ وارو علمي موضوع رهيو اهي ۽ جيئن ته قرآن شريف جي تعليمن ۾ سڀ کان اهم مسئلو توحيد جو اثبات ۽ شرڪ جو انڪار آهي، ان ڪري مون کي ان مسئلي سان خاص دلچسپي هئي مون اسلام جي اعلان ڪرڻ کان اڳ ۾ انهيءَ سلسلي ۾ پنهنجي گهر ۾ جيڪو مطالعو ڪيو هو ان ۾ مون تي هيءَ ڳالهه ٿي ته فقط اسلام ئي توحيد جي تعليم صحيح صحيح ڏئي ٿو ۽ انهيءَ بنياد تي ئي مون ٻين مذهبن کان اسلام کي ترجيح ڏئي پسند ڪيو، بيشڪ هندو مذهب، عيسائيت ۽ يهودين وانگر پراڻي زماني ۾ سچائي جو مالڪ هو، پر مون ڏٺو ته ان ۾ هاڻ شرڪ ملي ويو آهي، اوهان کي جيڪڏهن هندو مذهب جي حقيقت معلوم ڪرڻي هجي ته حضرات مرزا مظهر جان جانان جي مڪتوبات پڙهو، جيڪا ڪلمات طيبات نالي ڪتاب سان اوهان کي ملي سگهندو.

    قرآن شريف جي تعليمن جي منڍ ۽ پاڙ يعني توحيد جو مسئلو صحيح طرح سمجهڻ ۾ مولانا شاهه اسماعيل شهيد جي ڪتاب “تقويته الايمان” منهنجي رهنمائي ڪئي، ان ڪري حضرت مولانا شهيد رحمة الله کي آءُ شروع کان پنهنجو هادي ۽ مرشد مڃيندو آيو آهيان، پوءِ جڏهن مون توحيد جي مسئلي ۾ پنهنجو مطالعو وڌايو ته مون کي خبر پئي ته هن توحيد جي مسئلي سبب مسلمانن ۾ وهابي ۽ غير وهابي جو جهڳڙو وڏن زورن تي پيو هلي مون کي مسلمانن جو اهو اختلاف پسند نه آهي، پوءِ مون انهيءَ جو حل هي ڳولي لڌو ته آءُ قادري طريقي جو هڪ فقير آهيان، حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني قدس سره جي ڪتاب “فتوح الغيب” کي مڃان ٿو، انهيءَ ۾ توحيد جو تفصيلي بيان آهي ۽ حضرت شيخ عبدالقادر جي ان ڪتاب جو وهابيت سان پري جو به واسطو ڪو نه آهي، هاڻي جيڪڏهن آءُ توحيد جي سمجهائڻ لاءِ “فتوح الغيب” پنهنجي لاءِ مرڪزي ۽ بنيادي ڪتاب بنايان ته ان جو مطلب هي نڪرندو جو سنڌ مان توحيد جي مسئلي سبب وهابيت جو سوال ئي گم ٿي ويندو.

    آءُ ائين نٿو چوان ته منهنجي هن طرز فڪر سان سنڌ مان توحيد واري مسئلي جي ضمن ۾ وهابيت جو اڻ وڻندڙ بحث ختم ٿي ويو، پر ايترو ته ضرور ٿي ويو جو منهنجي ساٿين ۽ مون سان گڏ ڪم ڪرڻ وارن ۾ وهابي ۽ غير وهابي جو جهيڙو زور وٺي نه سگهيو، منهنجو پنهنجو هي حال آهي ته آءُ حضرت شيخ عبدالقادر جيلاني جي ڪتاب “فتوح الغيب” کي وڏي محبت سان پڙهان ٿو ۽ مولانا محمد اسماعيل شهيد جي ڪتاب “تقويته الايمان” کي انهيءَ جو ترجمو سمجهان ٿو، اسلام بنيادي مسئلي توحيد جي باري ۾ ته منهنجو اهو مسلڪ آهي، جيڪو هي بيان ٿيو، پنهنجي استاد شيخ الهند کان اسان جيڪي خاص ڳالهيون سکيون آهن، انهن مان هڪ اهم شيءِ جهاد جو مسئلو آهي، اسان جي شاگرديءَ جي زماني ۾ انهيءَ مسئلي تي وڏا وڏا بحث ٿي رهيا هئا، عليڳڙهه پارٽي جهاد جي معنيءِ نئين طريقي تي ڪندي هئي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ اهڙا شبها پيش ڪندي هئي جنهن جو جواب ڏيڻ آسان نه هو، خدا جي فضل سان اسان کي حضرت شيخ الهند جي صحبت جي فيض سبب انهيءَ مسئلي ۾ پورو اطمينان حاصل ٿي ويو هو، ان ڪري علي ڳڙهه جي شاگردن سان ان معاملي ۾ جيڪڏهن اسان جي گفتو ٿيندي هئي ته اسان انهن کي جهاد جو اصلي مقصد صحيح طريقي سان سمجهائي سگهندا هئاسين.

    قرآن مجيد جو ترجمو. فتوح الغيب جي توحيد ۽ جهاد پنهنجي اصلي معنائن ۾ هي هو اسان جو مقصد، جنهن تي اسان علمي سرگرمين جو مدار رکيو. امروٽ (ضلع سکر ۾) اسان اهائي شيءِ پڙهائيندا رهياسين، جهاد جي مسئلي جي چٽائي ۽ ان جي عملي تعبير لاءِ اسان کي امام ولي الله، امام عبدالعزيز، شاهه اسماعيل شهيد ۽ ان جي ساٿين جي تاريخ ۽ انهن جون حالتون پڙهائڻ جي ضرورت پئي، ڳالهه هيءَ هئي جو جهاد کي خالي عقلي طور تي سمجهائڻ اسان وٽ ڪافي نه هو، اسان گهرون پيا ته شاگردن جي سامهون ان جو عملي طريقو پيش ڪيون ۽ سڀئي ڄاڻن ٿا ته امام ولي الله کان وٺي مولانا اسماعيل جي شهادت تائين هن خاندان جي جهاد جي واقعن جو خصوصي ڳانڍاپو رهيو آهي، اسان ديوبند ۾ شاگرديءَ جي دوران هن خاندان جون حالتون بزرگن کان ٻڌندا هئاسين، انهيءَ ڪري هاڻي اسان جيڪو تعليم جو سلسلو شروع ڪيو ته اسان هيئن ڪيوسين جو اڳ ۾ ته قرآن مجيد منجهان جهاد جو مسئلو شاگردن کي سمجهايون ٿا، پوءِ وري صحيح حديثن ذريعي انهيءَ تي روشني وجهون پيا، پوءِ صحابه ڪرام رضوان الله عليهم اجمعين جي انهيءَ باري ۾ زندگي پيش ڪيون پيا ۽ ان کان پوءِ امام ولي الله جي طريقي مطابق جهاد جا احڪام بيان ڪيون پيا ۽ پڇاڙيءَ ۾ شاگردن تي هي واضح ڪيون پيا ته ڪهڙي طريقي سان اڄ جي زماني ۾ هاڻوڪين حالتن هيٺ جهاد جو حڪم قابل عمل ٿي سگهي ٿو.

    توحيد ۽ جهاد، هي ٻه شيون هيون جن تي اسان شاگردن کي تعليم ڏيڻ وقت خصوصي توجهه ڏيندا هئاسين، توحيد ۽ جهاد جي انهيءَ نموني تعليم ڏيڻ هر مسجد ۽ مدرسي ۾ آسان نه هئي، امروٽ ضلع سکر ۾ حضرت مولانا تاج محمد رحمته الله عليه اسان لاءِ پيءُ جي مثال هو، ان ڪري اسان تي آرام سان ۽ اطمينان سان منشا مطابق تعليم ڏيندا رهياسون، امروٽ ۾ ڪجهه عرصو پڙهائڻ کان پوءِ حضرت شيخ الهند پنهنجي مشن ۾ اسان جو درجو وڌايو ۽ پاڻ اسان کي سنڌ ۾ ڪم ڪرڻ جو ٻيو به طريقو سيکاريو ۽ اسان انهن جي حڪم مطابق ڪم شروع ڪيو ۽ ڪنهن کي به اهو ڪو نه ٻڌايو ته هي ڪم حضرت شيخ الهند جو ٻڌايل ڪري رهيا آهيون، ظاهر ۾ اسان اهو ڪم پنهنجي نالي سان ڪري رهيا هئاسون، منهنجي مهربان بزرگ حضرت امروٽي صاحب کي انهيءَ نموني ڪم ڪرڻ پسند نه آيو، ان ڪري اسان مجبور ٿي امروٽ جي بجاءِ ڳوٺ پير جهنڊي، ضلع حيدرآباد سنڌ ۾ دارالرشاد نالي سان هڪ مدرسو ٺاهيو ۽ اسان کي انهيءَ مدرسي کي پنهنجي مرضي مطابق هلائڻ ۾ پورو اختيار هو ۽ پير صاحب جهنڊي وارن سان اسان جو هي فيصلو ٿي چڪو هو ته اسن جي ڪم ۾ بلڪل دخل نه ڏيندا ۽ انهن انهيءَ واعدي کي سچيءَ دل سان نڀايو.

    دارالرشاد م جڏهن اسان پنهنجي ڪم کي سهڻي نموني ڪري ڏيکاريو ته حضرت شيخ الهند اسان جو درجو اڃا به وڌايو ۽ مون کي ديوبند گهرائي ورتائون ۽ مدرسي ديوبند جي پاليسي بابت اسان جا مشورا ٻڌڻ لڳا، انهيءَ زماني ۾ حضرت شيخ الهند اسان کي جهاد جي حقيقت جي ٻي پيڙهه سمجهائي، عام طور تي جهاد لاءِ هي شرط آهي ته مسلمان بادشاهه هجي ۽ ڪافرن سان مقابلي جو ڪوئي امڪان نظر اچي ته پوءِ جهاد فرض ٿي پوي ٿو، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته مسلمانن ۾ انهن جو ڪو بادشاهه نه رهي ۽ نه انهن وٽ فوجي طاقت موجود هجي ته اهڙين حالتن ۾ ڇا جهاد جو حڪم کڄي ويندو؟

    حضرت شيخ الهند اسان کي اهڙو مشڪل مسئلو سمجهايو ۽ ان لاءِ ارشاد فرمايائون ته اهڙين حالتن ۾ هر هڪ مسلمان مٿان فرض آهي ته پنهنجي جماعت ٺاهي ۽ جهاد ڪري، حضرت شيخ الهند اسان کي سنڌ ۾ انهيءَ نموني ڪم ڪرڻ جو حڪم فرمايو هو ۽ اسان ڪجهه انهيءَ طريقه ڪار کان واقف به ٿياسون ۽ جڏهن سنڌ مان ديوبند پهتاسون ۽ جميعت الانصار جو ڪم ڪرڻ شروع ڪيوسون تڏهن به اسان جي سامهون حضرت شيخ الهند قدس سره جو اهو فرمان هو.

    جهاد جي متعلق اهو نقطه نظر ۽ انهيءَ مطابق ڪم ڪرڻ اها اسان جي خصوصيت هئي، جا اسان حضرت شيخ الهند جي صحبت ۾ رهي حاصل ڪئي هئسون، ان کان پوءِ حالتون اهڙيون ٿيون جو حضرتن کي اسان کي ڪابل موڪلڻ جي ضرورت پئي، اتي اسان شروع شروع ۾ جهاد جي پهرين پيڙهه کي پنهنجو مقصود بنائي ڪم ڪيو، يعني مسلمان بادشاهه جي موجودگي مسلانن جي فوجي طاقت هوندي جهاد جي حڪم جي تعميل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ان کان پوءِ اهڙيون حالتون ظاهر ٿيون،جو اسان کي ڪابل ڇڏڻو پيو، ان ڪري اسان اتاهون روس هليا وياسين، روس جي سياست جو اسان مطالعو ڪيو ته اسان کي هي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي ته جهاد جي ٻي پيڙهه جا اسان کي حضرت شيخ الهند سيکاري هئي، يعني جڏهن مسلمانن جي حڪمران طاقت ۽ انهن جي فوجي طاقت موجود نه هجي ته ان وقت هر مسلمان تي اهو فرض آهي ته پنهنجي جماعت ٺاهي ۽ جهاد ڪري، انهيءَ کي يورپ ۾ انقلاب جي نالي سان سڏين ٿا، انهيءَ زماني ۾ روس يوپر جي انقلاب جو مرڪز هو، اسان اتي ست مهينا رهياسين ۽ يورپ جي انقلاب جو چڱيءَ طرح اڀياس ڪيوسون، انهيءَ مطالعي اسان جون اکيون کولي ڇڏيون ۽ اسان ڏٺو ته جهاد جي ٻي پيڙهه جنهن کي مڪمل بيان حجته الله البالغته ۽ ازالته الخفاء عن خلافته الخلفاء ۾ اسان بار بار پڙهي آيا هئاسين، ان کي اڄ جي اصطلاحي زبان ۾ انقلاب چون ٿا، ان ڪري آءُ هاڻي انقلابي آهيان، آءُ پنهنجي هن انقلاب کي پنهنجي وطن ۾ ڪامياب ڪرڻ لاءِ نيشنل ڪانگريس ۾ اندر پنهنجي هڪ مستقل پاڙتي جو بنياد وجهي چڪو آهيان، جڏهن اسان وطن کان ٻاهر هئاسين ته اسان جي حيثيت ٻي هئي پر جڏهن وطن واپس موٽيا آهيون ته اسنا پنهنجي ٻاهرين ساٿين کان ڪٽجي چڪا آهيون.

    هاڻي اسان جي سموري ڪوشش هيءَ آهي ته پنهنجي هن فڪر جو، حضرت شيخ الهند جي جماعت مان ترقي پسند “نوجوانن سان تعارف ڪرايون، پر ڪانگريس ۾ اندر رهي ڪري ڪمڪرڻ جي هن دعوت ڏيڻ مان ڪو به هي ڌوڪو نه کائي ته اسان نيشنل ڪانگريس ۾ مولانا حسين احمد مدني ۽ مولانا ابوالڪلام آزاد وانگر گانڌي جي جا تابع آهيون.“

    نيشنل ڪانگريس ۾ اسان جي ڪمن جي مستقل هڪ حيثيت آهي، گانڌيءَ جي جو ان سان ڪو به تعلق نه اهي، انهن ڪمن تي روشن وجهڻ جو وقت اڃا نه آيو آهي، اسان جو ۽ گانڌي جي جو هن سلسلي ۾ ڇڙو هڪ ڳالهه تي ميلاپ آهي اهو آهي عدم تشدد (اهنسا) جو مسئلو، پر ان ۾ به اسان جي ۽ گانڌي جي جي وچ ۾ فرق آهي، هو ڪنهن به صورت ۾ تشدد ڪرڻ کي جائز نه ٿو سمجهي، مگر اسان ضرورت جي وقت تشدد ڪرڻ جو اعلان ڪرڻ جي حق ۾ آهيون، شروع شروع ۾ عدم تشدد جي پنهنجي هن فڪر کي بيشڪ اسان گانڌي جي جو اثر سمجهندا هئاسين پر پوءِ اسان کي معلوم ٿيو ته رسول الله مڪه معظمه جي قيام واري زماني ۾ عدم تشدد جا پابند هئا، اصل ۾ امام ولي الله جي تحقيقات هن مسئلي ۾ اسان جي رهنمائي ڪئي آهي، ان ڪري اسان جنهن وقت عدم تشدد جي دعوت ڏيون ٿا ته اهو ظاهر ۽ باطن ۾ فقط امام ولي الله جي اتباع جي دعوت ڏئي رهيا آهيون، جيئن يورپي قومن پنهنجا انقلاب منظم ڪيا آهن اهڙي نموني آءُ امام ولي الله جي انقلابي دعوت کي منظم ڪندس. روس جي انقلاب جون ٻه مرڪزي شخصيتون هيون، ڪارل مارڪس ۽ ڪامريڊ لينن.

    مون پنهنجي انقلابي دعوت لاءِ ٻه امام چونڊيا آهن، امام ولي الله ۽ امام قاسم، روسي انقلابي لا ديني هو ۽ منهنجو انقلاب امام ولي الله جي تعليمات جو خلاصو ۽ نچوڙ آهي، انقلاب هڪ ڏينهن ۾ مڪمل نه ٿيندا آهن، انقلابن جو ڪم ڏاڪي به ڏاڪي ٿيندو آهي، هن وقت اسان ڇڙو انقلابي فڪر جو تعارف ڪرائي رهيا آهيون، ديوبندن ۾ عالمن جي هڪ وڏي جماعت آهي، جيڪا جهاد جي مسئلي ۾ حضرت شيخ الهند سان متفق نه آهي، اسان انهن جي علم ۽ تقويٰ جي ته عزت ڪيون ٿا، پر انهن جي ڪمن جي پوئواري نه ڪنداسين، ديوبند ۾ حضرت شيخ الهند جي مڃڻ وارا ۽ هم فڪر عالم به ٻه حصا ٿي ويا آهن، هڪ گروهه هن انتظار ۾ آهي ته ڪوئي مسلمان بادشاهه جهاد ڪري ته اسان انهيءَ جهاد ۾ شريڪ ٿيون، اسان انهيءَ گروهه کي به نٿا مڃون.

    حضرت شيخ الهند جي مڃڻ وارن مان ٻيو حصو انقلابي آهي، اسان وٽ اهي ماڻهو ئي حضرت شيخ جا صحيح جانشين آهن، اسان جو هي بيان ڪيون پيا ته حضرت شيخ الهند جهاد جي معنيٰ انقلاب ڪئي آهي ته هتي ان جي ڪجهه وضاحت ضروري سمجهون ٿا، اسان امروٽ ۾ چئن شاگردن جي هڪ جماعت ٺاهي جنهن جو مقصد هو جهاد ڪرڻ.

    آءُ انهيءَ جماعت جو امير هئس، هيءَ جماعت مولانا اسماعيل شهيد جي طريقه جهاد مطابق ٺاهي وئي هئي، اسان انهيءَ جماعت سان جهاد جو ڪم شروع ڪري ڏنو، پوءِ جڏهن آءُ ديوبند ويس ۽ حضرت شيخ الهند سان ڳالهين ڪندي انهيءَ جماعت جو ذڪر ڪيم ته حضرت قدس سره انهيءَ تي تمام گهڻي خوشيءَ جو اظهار فرمايو ۽ پاڻ مون کي پنهنجي خصوصي جماعت ۾ داخل فرمايو. مٿين ڳالهه جو ڪجهه وڌيڪ تفصيل ڪجي ٿو ته حضرت شاهه اسماعيل شهيد هڪ جاءِ تي بيان فرمايو آهي ته جهاد کي قائم رکڻ فرض ڪفايه آهي، جيڪڏهن طاقت جي زور سان نه ٿي سگهي ته شهيد ٿي به جهاد قائم رکي سگهجي ٿو، اهو هر هڪ مسلمان ڪري سگهي ٿو ان لاءِ هڪ جماعت ٺاهي وڃي ته ان جو امير به چونڊيو وڃي جيئن نماز لاءِ امام چونڊيو ويندو آهي، حضرت شاهه شهيد جو هي اشارو منهنجي سمجهه ۾ اچي ويو ۽ انهيءَ جي مطابق امروٽ ضلع سکر ۾ هڪ جماعت ٺاهي ۽ اسان فيصلو ڪيو ته اسان شهيد ٿي ڪري جهاد کي زندهه رکنداسين، پوءِ جڏهن اهو تذڪرو حضرت شيخ الهند جي سامهون ٿيو ته اهي ڏاڍو خوش ٿيا ۽ فرمايائون ته توکي انهيءَ جماعت جي به ضرورت نه آهي تون اڪيلو به جهاد ڪري سگهين ٿو ۽ فاتح به ٿي سگهين ٿو ۽ گڏوگڏ حضرتن فرمايو ته اها منهنجي راءِ آهي منهنجي استاد جي سمجهايل نه آهي ۽ مون اها فلاڻي حديث مان اخذ ڪئي آهي.

    جيڪڏهن جهاد جو مطلب اهو آهي جيڪو مون کي شيخ الهند ؒ ٻڌايو ته انهيءَ جو نالو انقلاب آهي، ان ڪري آءُ انقلابي آهيان ۽ جيڪو طريقو شيخ الهند مون کي سمجهايو آءُ انهيءَ طريقي جو انقلابي آهيان، منهنجو استاد، حضرت شاهه شهيد امام عبدالعزيز ۽ حضرت امام ولي الله قد الله اسرارهم جي مسلڪ تي عامل هو.

    پوءِ منهنجي زندگي جو به اهوئي مسلڪ آهي ۽ انهيءَ کي حاصل ڪرڻ منهنجي سموري جدوجهد جو خلاصو آهي، اسان ٻه مسئلا ٻيا به هتي بيان ڪري ٿا ڇڏيون، سڀ کان پهريون سوال ته هي آهي ته حضرت شيخ الهند جو هي انقلاب ڪيئن عمل ۾ آندو وڃي؟ منهنجو چوڻ هي آهي ته انهيءَ لاءِ اسان کي يورپ مان سکڻ ضروري آهي، اسان جا پراڻا هٿيار هن زماني جي ڪنهن ڪم جا نه رهيا آهن، ڪمال پاشا ۽ امان الله انهيءَ ڳالهه کي ڏاڍو سمجهي ويا هئا ۽ اسان ٻاهر رهي ڪري انهيءَ حقيقت کي چڱي طرح سمجهي وياسين.

    يورپ جي سائنس ۽ يورپ جا جنگي هنر اسان کي يورپ کان سمجهڻا پوندا، پر اسان جي انقلابي جماعت جو پروگرام امام ولي الله جي فڪر تي جوڙيل هوندو، جڏهن اسان پنهنجي ملڪي ماڻهن کي چئون ٿا ته يورپي بنجو ته اسان جي چوڻ جو اصل ۾ اهو ئي مطلب آهي.

    جڏهن هي مڃيو ويو ته اسان لاءِ يورپ جي سائنس ۽ فنون کي حاصل ڪرڻ ضروري آهي، انهيءَ مان صاف صاف ظاهر آهي ته انهن شين کي اسان انگريزن کان وڌيڪ سهڻي طريقي سان سکي سگهون ٿا، تنهن لاءِ منهنجي راءِ مطابق مناسب ۽ موزون ٿيندو ته انگريزي ٻولي ڳالهائڻ وارين قومن سان اسان گڏ رهڻ جو فيصلو ڪيون، انهيءَ ۾ اسان جو فائدو آهي ۽ مصلحت به انهيءَ کي چاهي ٿي، انهيءَ کي مان برٽش ڪامن ويلٿ ۾ شريڪ ٿيڻ سڏيان ٿو، اسان سنڌ کي ڊومينن اسٽيٽ بڻايون ٿا ۽ برٽس ڪامن ويلٿ ۾ شريڪ ڪرڻ جو فيصلو ڪيون ٿا، هيءَ جيڪا ڳالهه آءُ اوهان کي ٻڌايان ٿو اها منهنجي پنهنجي آهي منهنجي استاد جي ٻڌايل نه آهي، پر انهن پوئين جنگ ۾ ترڪيءَ جي شڪست ۽ مسلمانن جي بين الاقوامي مرڪز ٽٽڻ کان پوءِ آئندي لاءِ ڪجهه هدايتون فرمايون جن مان انهيءَ قسم جو مطلب وٺي سگهجي ٿو.

    هڪ ٻي ڳالهه جيڪا آهي ته موضوع کان جدا پر هن موقعي تي چئي ٿا ڇڏيون، اها هيءَ ته هن جلسي ۾ ڪيترن دوستن، هاري ۽ زميندار جو مسئلو ڇيڙيو آهي، اسان هارين جا طرفدار آهيون، اسان هارين کي تعليم ڏيڻ گهرون ٿا، انهن جي سياسي تربيت ڪرڻ گهرون ٿا، اسان انهن کي هن لائق بنائڻ گهرون ٿا ته هو اسيمبلي جا نمائندا بنجي ڪري اسيمبلي ۾ ويهي سگهن، اسنا هارين لاءِ سڀ ڪجهه گهرون ٿا پر انهن کي زميندارن سان ٽڪرائڻ نٿا گهرون، اسان جي ملڪ ۾ زميندارن جو هڪ درجو آهي، اهي هارين کان ڍلون وٺي حڪومت کي پهچائن ٿا. جڏهن اسان حڪومت سان ئي نٿا لڙون ته هارين کي زميندارن سان ڪيئن لڙايون، اسان کي ڄاڻ آهي ته ڪيئن اسيمبلي ۾ وڃي زميدارن کان هارين جا حق وٺي سگهبا آهن، اها اسان جي خصوصي ڳالهه آهي، انهيءَ لاءِ اسان هڪ مستقل سياسي پارٽي ٺاهيون ٿا، اسان هارين جي حقن تان هٿ کڻڻ وارا نه آهيون، پر ڳالهه هيءَ آهي اسان جي ملڪ ۾ روس کان آيل هڪ تحريڪ هلي رهي آهي، انهيءَ تحريڪ ۾ ڪم ڪرڻ وارا ڪامريڊ هارين کي زميندارن سان ويڙهائڻ گهرن ٿا ۽ آءُ به روسکان ٿي ڪري آيو آهيان، ان ڪري ٿي سگهي ٿو ته ڪن ماڻهن جو خيال هجي ته اسان به هارين کي زميندارن سان وڙهڻ لاءِ دعوت ڏينداسون، سو اسان جي باري ۾ ائين سمجهڻ ٺيڪ نه آهي، اسان جو پروگرام وقتي نه آهي، اسان هڪ ڊگهي عملي واٽ جي طرف سڏيون پيا.

    اچ ئي ممڪن نه آهي ته اسان پنهنجو سمورو پروگرام شاگردن کي ٻڌائي سگهون، هن وقت خالي اوهان کي اسان ايترو چئون ٿا ته اوهان انگرزي پڙهو، تا ته اڄڪلهه جيڪا يورپ ۾ هلچل آهي ۽ اتي جيڪو انقلاب برپا آهي، انهن جي حالتن کان سڌو سنئون اوهان واقف ٿي سگهو، اسان عربي جي شاگردن کي ٻڌائڻ گهرون ٿا ته انهن کي سڀ کان پهريائين ديوبند جو نصاب پورو ڪرڻ گهرجي، انهن کي ان نصاب جي عقليات کي به ائين پڙهڻ گهرجي جيئن ديني حصي کي پڙهن ٿا، انهيءَ مان هي فائدو ٿيندو ته هو امام ولي الله جي حڪمت کي چڱي طرح سمجهي سگهندا، ان کان سواءِ اسين اوهان کي هڪ ٻيو به مشورو ڏيون ٿا ته عربي شاگردن کي گهرجي ته هو سنڌي فائنل جو نصاب به پورو ڪن ۽ ان جي امتحان ۾ ويهڻ جي ضرورت نه آهي، کين ڇڙو انهيءَ نصاب سان پاڻ ۾ لياقت پيدا ڪرڻ گهرجي، انهيءَ جو فائدو هي ٿيندو ته هو مولانا محمد قاسم جي ڳالهه سولي نموني سمجهي سگهندا. آخر ۾ اسان هن ڳالهه جي تاڪيد ڪيون ٿا ته توهان ماڻهن کي سمجهڻ گهرجي ته سنڌ جي شهري آبادي جي اڳواڻي مسلمانن جي هٿان نڪري چڪي آهي، مگر پاسن ۽ ٻهراڙين ۾ مسلمان جا اشراف گهراڻا اڃان تائين موجود آهن، انهن ۾ چڱا پير، چڱا زميندار ۽ نيڪ علماءَ به آهن، انهن ماڻهن جا وڏا وڏا خاندان آهن، جن جو گذر زمينداريءَ تي آهي، انهن ۾ ديني علم شايع ڪرڻ جو موقعو آهي، انهن کي انگريزي زبان کان واقف ڪرڻ جي سخت ضرورت آهي،

    جيڪڏهن اسان جا نوجوان شاگرد همت ڪري اهو ڪم پنهنجي ڪلهن تي کڻن ته هو سنڌ ۾ اسلاميت کي نئين زندگي ڏئي سگهن ٿا. والله المستعان. اوهان مون کان پڇندا ته موجوده سياسي هنگامن کان جدا رهي عربي شاگردن لاءِ سياسي سکڻ جو آسان رستو ڪهڙو آهي، سو انهيءَ باري ۾ منهنجي راءِ هي آهي.

    (الف) عربي ڄاڻندڙ شاگرد کي انگريزي زبان سکڻ گهرجي، انهيءَ جو سولو طريقو هي آهي ته اڳ ۾ هو اردو ۽ سنڌي کي رومن ڪيريڪٽر ۾ لکڻ پڙهڻ جي مشق ڪري ۽ پوءِ انگريزي جا اکر سکي ٿوري محنت ۽ اڀياس سان ايتري لياقت ڪري ويندو جنهن سان اردو پڙهي سگهي، اهڙي شاگرد جي اها حالت هوندي جا هڪ عاميءَ ماڻهوءَ جي جيڪو قرآن مجيد قرائت سان پرهڻ سکندو هجي جيئن اهو معنيٰ نٿو ڄاڻي پر عربي جا لفظ اچاري سگهي ٿو، اهڙو شاگرد انهيءَ حالت ۾ سولائي سان ٽائيپ رائيٽر جو استعمال سکي سگهي ٿو، جيئن هڪ مقرر اردوءَ ۾ تقرير ڪري يا سنڌيءَ ۾ اهو ٽائيپ رائيٽر جي ذريعي ان کي انگريزي حرفن ۾ لکي سگهندو، انهيءَ ڪم لاءِ نه درجي بندي جي ضرورت آهي، ۽ نه باقاعدي ڪنهن استادن کان پڙهڻ جي، هر شخص پاڻ ذاتي محنت سان هي ملڪو حاصل ڪري سگهي ٿو.

    (ب) ان کان پوءِ انگريزيءَ جا ست ڪتاب جيڪي ميٽرڪ تائين پڙهايا ٿا وڃن، انهن کي ڪريما نام حق وانگر پڙهائي انهن جي صورتخطي پنهنجي هٿ سان لکڻ جي مشق ڪجي ۽ انگريزي ڳالهائڻ وارن جي مجلس ۾ ويهي ۽ انگريزي الفاظ صحيح صحيح اچارڻ، ذهن نشين ڪري ۽ جيڪڏهن موقعو مليس ته پاڻ به انگريزي ڳالهائي، انگريزي جا پنج ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ڊڪشنري جي مدد سان هو انگريزي اخبار جو مطالعو شروع ڪري ۽ جيڪو وقت انگريزي سکڻ لاءِ ڪڍي انهيءَ ۾ ٻيو ڪو به ڪم نه ڪري، نه حساب، نه سائنس، نه جاگرافي، انهيءَ وقت ۾ ڇڙو انگريزي صحيح لکڻ لاءِ ڳالهائڻ کي رکي، هڪ ذهين ۽ محنتي عربي دان شاگرد ڇهن مهينن ۾ هي ڪم ڪري سگهندو ۽ زياده وقت لڳو ته به هڪ سال ان لاءِ ڪافي آهي.

    عربي وارو شاگرد فقط سياسي تربيت لاءِ انگرزي سکي ٿو، انهيءَ کي ڪا نوڪري ڪانهي ڪرڻي، جنهن لاءِ ان کي ڊگري جي ضرورت پوي، هي شاگرد انگريزي جي ذريعي جڏهن يورپ جي نئين تحريڪ يعني روس سوشلسٽ پروگرام جي تاريخ ۽ ان جي ڪاميابي وارين حالتن کان واقف ٿيندو تڏهن وڃي ان تي هي حقيقت کلي سگهندي ته امام ولي الله جي حڪمت جنهن تي ان جي ڪتابن حجته الله البالغه ۽ ازالته الخفاء عن خلافته الخلفاء جو دارو مدار ۽ بنياد آهي، ۽ جنهن حڪمت سان هو قرآن مجيد، صحاح سته ۽ چئن امامن جي مذهبن ۽ محقق عالمن جي سياست کي حل ڪن ٿا، اها ولي اللهي حڪمت اڄ به يورپ جي انهيءَ انقلابي تحريڪ کان اڳري ۽ مٿانهين آهي ۽ آءُ جو هي چوان ته اڄ جي يورپ کي سمجهڻ کانسواءِ حضرت امام ولي الله جي فلسفي جو مرتبو سڃاڻڻ مشڪل آهي سو انهيءَ جو مطلب به اهو ئي آهي. اسلامي تاريخ جي پهرئين هزار سال ۾ ترقي جا ڪئين رستا هئا ۽ امام ولي الله جا بزرگ به انهن رستن مان هڪڙي طريقي جا پانڌيڙو هئا.

    ٻئي هزار سال ۾ جنهن جي شروعات هندوستان ۾ اڪبر جي حڪومت سان ٿي ۽ مام رباني مجدد الف ثاني انهيءَ ننواڻ جو بنياد رکڻ وارا هئا، انهيءَ ننواڻ جي تڪميل ڪرڻ وارو امام ولي الله دهلوي آهي ۽ انهيءَ ڪم لاءِ الله جل و عليٰ فقط کين ئي چونڊيو.

    هن وقت هندستان ۾ مسلمانن جي ترقي لاءِ امام ولي الله جي طريقي کان سواءِ ٻيو ڪونهي، ڳالهه هيءَ آهي ته هندستان تي هن وقت يورپ جي هڪ وڏي طاقت جو جبري قبضو آهي، اسان جيستائين يورپ جي عام سياست کي نه سمجهنداسين تيستائين برطانيه کي نه سمجهي سگهنداسين، ٻين لفظن ۾ جيستائين اوهان برطانيه کي نه سمجهي سگهندو ايستائين اوهان لاءِ هندستان جي سياست سمجهڻ مشڪل آهي، نتيجو هي نڪتو ته جيڪڏهن اوهان پنهنجي ملڪ جي سياست سمجهڻ گهرو ٿا ته برطانيه کي سمجهو ۽ جيستائين اوهان يورپ کي سمجهي نه سگهندو ايستائين برطانيه کي سمجهي نه سگهندو، ان ڪري ضروري آهي ته توهان يورپ جي سياست سمجهو، پوءِ پنهنجي ملڪ جي سياست تي غور ڪيو.

    امام ولي الله جي سياست، فڪر ۽ ان جي ٻڌايل عملي رستي جي سڌي هجڻ ۽ انهيءَ کي چونڊيل سمجهڻ جو وجه هي آهي ته سلطان محي الدين احمد اورنگزيب عالمگير رحمته الله عليه کان پوءِ جڏهن اسلامي سلطنت ۾ انتشار شروع ٿيو ۽ هن ملڪ تي يورپي طاتن جي غلبي جي شروعات ٿي ته عين انهيءَ موقعي تي شاهه صاحب پنهنجي سياسي تحريڪ جو بنياد رکي ٿو ۽ اهو ان نئين سياسي نظام جي ضرورت به بيان ڪري ٿو ۽ ان کي سائنٽيفڪ يعني حڪيمانه بنياد به جوڙي ٿو، انهيءَ نموني سان شاهه صاحب اسان جي ملڪ جو سياسي سلسلو ٽٽڻ نه ڏنو آهي ۽ هو هڪ آزاد هندستاني حڪومت جي شڪست سان گڏوگڏ هڪ ٻئي سياسي نظام جو نعم البدل پيش ڪري ٿو، ان ڪري آءُ چوندو رهان ٿو ته پهريائين يورپ جي سياست جو گهرو اڀياس ڪيو، انهيءَ نموني سان توهان هڪ طرف يورپ کي سمجهي ويندا ٻئي طرف هندستان کي اسان جو بيت الحڪمت ۽ محمد قاسم ولي الله ٿيالاجيڪل ڪاليج امام ولي الله جي حڪمت جي پرچار ۽ ان جي تعليم جو انتظام ڪندو.

    اسان پنهنجي نوجوان شاگردن کي وڏي نرميءَ سان هن طرف ڌيان ڇڪايون ٿا ۽ بيشڪ هي ڪم مشڪل ضرور آهي، پر اسان جا نوجوان شاگرد خدا جي فضل سان وڏي همٿ جا مالڪ آهن، هو جيڪڏهن گهرن ته هپنهنجي همٿ ۽ حوصلي سان انهيءَ مهم کي سولائي سان کٽي سگهن ٿا. اسان کولي ڪري چئون ٿا ته اسان برطانيه سان جنگ جهيڙي جو خيال ڇڏي چڪا آهيون، اسان في الحال ڊومينن حڪومت حاصل ڪرڻ گهرون ٿا، اسان سنڌ جي عام ماڻهن کي ووٽ جي قيمت ٻڌائڻ گهرون ٿا ۽ انهيءَ نموني اسيمبليءَ ۾ عوام جي طاقت گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ آهيون، ان کان سواءِ اسان کي هتي هن ڳالهه جي به چٽائي ڪرڻ جي ضرورت آهي ته اسان سنڌ ۾ سنڌين جي مستقل طور حڪومت گهرون ٿا، اسان انهيءَ سلسلي ۾ ڪو به مذهبي سوال پيدا ٿيڻ نه ڏينداسين، اسان سنڌ جي سرزمين کي هڪ مستقل ملڪ مڃيون ٿا ۽ اسان هن براعظم جي باقي ملڪن سان فيڊريشن جي ذريعي شريڪ ٿينداسين، اسان سڄي هندستان کي هڪ ملڪ تصور ڪري ان تي وحداني (بونيٽري) طرز جي حڪومت ڪرڻ جو سختيءَ سان انصار ڪريون ٿا.

    جيڪڏهن هندستان کي هڪ ملڪ نه سمجهيو وڃي ۽ هن براعظم جو هر ملڪ پنهنجي جاءِ تي آزاد هجي ته انهيءَ طريقي سان هندو مسلم مسئلو به حل ٿي ويندو ۽ اسان برطانيه سان سمجهوتو به ڪري سگهنداسين، پر اسان کي هي مڃڻو پوندو ته هي فڪر جيڪو اسان پيش ڪري رهيا آهيون سو بلڪل نئون آهي، ان ڪري ان کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ هڪ مستقل سياسي پارٽي جي ضرورت آهي، هي پارٽي نيشنل ڪانگريس جي اندر هي ڪري ڪم ڪندي، اسان سنڌ ۾ هن پارٽي جي تشڪيل به ڪري چڪا آهيون، ان پارٽيءَ وٽ قوم مان مراد اهو سياسي تصور آهي جنهن کي اڄ يورپ جي سياست به مڃي رهي آهي، ٻولي، تمدن ۽ معاشرت هڪجهڙي هجڻ، اهو بنياد آهي قوم جي سياسي تصور جو انهيءَ بنياد تي اسان سنڌين کي هڪ مستقل قوم مڃيون ٿا ۽ اهڙي نموني پنجابي، پشتو، ڪشميري، گجراتي، مرهٽي ۽ هندستاني ڳالهائڻ وارن کي مستقل قومن جو درجو ڏيون ٿا.

    اسان هي به مڃيون ٿا ته انهن سڀني قومن جي انٽرنيشنل زبان اردو ۽ انگريزي هوندي، اهي علائقا جن ۾ هي قومون آباد آهن، انهن جون حدون بهار کان اتر ۾ پشاور تائين ۽ نربدا کان ڪشمير تائين ڦهليل آهن، اسان هن سموري ايراضي کي پنهنجو قومي وطن مڃيون ٿا، هن رقبي ۾ رهڻ وارين قومن جا پاڻ ۾ تعلق هڪ انٽرنيشنل نظام هيٺ هوندا، اسان هن جا ته حامي آهيون جيئن اڳ ۾ چئي آياسون ته سنڌ سنڌين جي آهي، پر اسان جو هي اصول ان وقت ئي عمل لائق ٿي سگهي ٿو جڏهن هنن سڀني علائقن کي اسان جي اصول تي هڪ انٽرنيشنل نظام جي تابع ڪيو وڃي، ان ڪري انهيءَ خيال جي پيش نظر اسان پنهنجي پارٽي جو نالو جمنا نربدا سنڌ ساگرد پارٽي رکيو آهي، اسان هي گهرون ٿا ته هن ساري علائقي تي اسان جي سنڌ ساگر پارٽي حڪومت ڪري ڇو ته اسان جي خيال ۾ صرف هيءَ پارٽي صحيح معنيٰ ۾ انهن علائقن ۾ هڪ اهڙو انٽرنيشنل نظام قائم ڪري سگهي ٿي، جنهن ۾ هر قوم آزاد هجي ۽ هر ملڪ پنهنجي جاءِ تي مستقل هجي.

    هي آهي مختصر لفظن ۾ اسان جو نصب العين ۽ انهيءَ لاءِ اسان سياسي جدوجهد ڪري رهيا آهيون. اڳتي هلي جيڪڏهن بنگال ۽ دکن اسان سان سمجهوتو ڪندا ۽ اسان جي پارٽيءَ ۾ شرڪت ڪرڻ گهرندا ته اسان وڏي خوشيءَ سان انهن کي قبول ڪنداسين، پر هن وقت اسين پنهنجي سموري طاقت نارٿ ويسٽرن انڊيا کان سواءِ ٻي جاءِ تي خرچ ڪرڻ نٿا گهرون.

    (ج) اسان جي هيءَ پارٽي سنڌ جي ڪنهن به پارٽي سان جيڪا انهن اصولن کي پنهنجو بنيادي مڃيندي ته “سنڌ سنڌين جي آهي” اختلاف نه ڪندي، بلڪ اهڙي پارٽي سان اسان سمجهوتو ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين، تاته سڀ گڏجي ڪري ترقيءَ جي مٿين منزلن کي پهچي سگهون، آخر ۾ آءُ هر شاگرد کي وڏي تاڪيد سان وصيت ڪيان ٿو ته جيستائين هو سنڌ ساگر پارٽي جي نظرين کي پوري يقين سان نٿو مڃي ايتري تائين هو ان تي عمل ڪري نهٻين کي ئي دعوت ڏئي

    پر جيڪڏهن ڪنهن درسگاهه جا استاد ۽ منتظم هن پارٽي جي نظرين کي مڃين ٿا ته اسين انهن کي مشورو ڏيون ٿا ته هو پنهنجي درسگاهه جو نالو محمد قاسم ولي الله ٽيالاجيڪل ڪاليج رکن،. اسان لڳاتار انهن کي پنهنجي ڪارائتن مشورن سان مدد ڪندا رهنداسين. والله المستعان.

     

     

  • Molana Muhammad Sadiq Sb.

    مولانا محمد صادق صاحب جو صدارتي خطبو

    (آل انڊيا خلافت ڪانفرنس جو “ستين اجلاس” منقعد ڪراچي. 2 ذوالقعد 1339هه مطابق 8 جون 1921ع)

    مسلمان ڀائرو، قومي ڀائرو، اسان سڀئي ماڻهو جن جي معمولي دعوت ۽ درخواست تي توهان ههڙي سخت اونهاري جي گرمين ۾ سفر جون تڪليفون ۽ مصيبتون سٺيون آهن، توهان جي ان اسلامي جوش، پياري محبوب مذهب جي مٿان قربان ٿيڻ واري محبت جو چڱي پر اندازو رکون ٿا، اسان کي چڱي طرح معلوم آهي، اڄ ڪلهه خلاف اسلامي جي تباهي ۽ شعائر الله (الله جون نشانيون) جي توهين، هر مسلمان جي دل ۾ هڪ ڀڀڙ ٻاري ڇڏيو آهي، جنهن جي توهين مسلمان جي سسيني کي بيچين ۽ هر مسلمان دل کي پريشان ۽ بي قرار ڪري ڇڏيو آهي، مان پنهنجي شهر جي مسلمانن طرفان، اوهان جي وطني ڀائرن جو احسان مڃان ٿو، جن اسان جي مصيبتن ۾ هميشه ڀائرن ۽ پنهنجي وانگر ونڊ ورتو آهي ۽ هاڻي به اسان جي درخواست تي اسان جي هن سٿ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تڪليف برداشت ڪئي آهي.

    حضرات، آئون، مسلمانن جي موجوده تنزل ۽ تباهي سان ڀريل دردناڪ افساني شروع ڪرڻ کان اڳ چاهيان ٿو ته توهان جي توجهه ان مبارڪ ۽ بخت واري زماني جي طرف ڇڪايان، جنهن جي برڪتن ۽ نيڪين کي آقائي نامدار محمد جين خير القرون قرني، ثم الذين يلونڪ ثم الذين يلونهم وارن مقدس لفظن ۾ ظاهر ڪيو آهي، اءُ توهان کي ڏيکاريندس ته جيڪا قوم اڄ تباهي جي آخري ڏاڪي تي پهچي چڪي آهي، اها تيرهن سئو سال اڳ اچائين ۽ بلندين جي ڪهڙي ڏاڪڻ تي هئي؟ ۽ پوري وري انهيءَ وچ ۾ توهان کي اهي دردناڪ سبب به ٻڌايان جن جي ڪري اسان جي عزت ۽ ترقيءَ جي پيڙهه ڏينهون ڏينهن جي ضعيف ٿيندي وئي، اسان ۾ سوين ماڻهو آهن، جيڪي امت مرحومه جي تنزل ۽ پستيءَ جي سببن ۽ ڪارڻن تي بحث ڪن ٿا ۽ ٻيا فرد وري اڪيچار افسانن ۽ مست آهن، پر اصلي ڪارڻ تي نظر رڳو انهن ماڻهن جي پهتي آهي، جن مسلمانن جي اجتماعي زندگي جي نقصانن ۽ هلاڪتن، تفرقي بازين ۽ انتشار جي واقعن جي تاريخن حقيقتن جو گهرائي سان مطالعو ڪيو آهي، توهان ٿوري وقت لاءِ قرآن حڪيم ۽ اسلام جي باني (روحي فده) جي صحيح تعليمن کي سامهون رکو ته توهان محسوس ڪندو ته الله تعاليٰ ۽ سند رسول پاڪ جن، اسان لاءِ هي ڳالهه، ضروري ٻڌائي آهي ته جهڙي طرح اسان پاڻ ۾ گڏ ٿيون، اهڙي طرح عالمي نظام متعلق سموريون ضروري قوتون ۽ مناسبتون به اسان ۾ هجڻ گهرجن، جهڙي طرح الله تعاليٰ جو اهو حڪم اسان لاءِ واجب العمل آهي ته واعتصموا بحبل الله جمعاًولا تفرقوا. الله جي رسيءَ کي گڏجي پڪڙيو الڳ الڳ نه ٿيو. ۽ پوءِ وري انهيءَ وڏي نعمت جي بخششن رحمتن کي مسلمانن لاءِ الله جي لفظن منجهان هڪ اهم نوازش ٻڌايو ويو ته واذڪروانعمةالله عليڪم اذ ڪنتم اعداء قالف بين قلوبڪم فاصبحتم بنعمہ اخوانا. الله جي نعمتن کي ياد ڪيو، جڏهن توهان جون پاڻ ۾ دشمنيون هيون، اسان توهان جي دلين کي ملائي ڇڏيو ۽ پوءِ توهان ان جي احسان مهربانيءَ سان پاڻ ۾ ڀائرن وانگر ٿي ويو، اهڙي طرح مسلمان امت جي قومي خصوصيتن منجهان هڪ ممتاز خاصيت هيءَ به ٻڌائي ته توهان منجهان هر فرد کي پنهنجي اندر اهي سموريون قوتون، گڏ ڪرڻ گهرجن، جن جي ڪري توهان نيڪي ۽ تبليغ ۽ اشاعت ۽ بدي کي روڪي سگهو، کنتم خيرات اخرجت للناس تامرون باالمعروف ولنهون عن المنڪر ۽ پوءِ فرمايائين ته امر ۽ نهي جي مقدس فرضن جي ادا ڪرڻ ۾ انهن لاءِ وسيلا، ذريعا مهيا ڪرڻ ڪري توهان کي گذريل سمورين امتن تي فضيلت ۽ برتري حاصل آهي، ان جي ڪري توهان “خير امة” جي لقب سان نوازيا ويو.

    جيڪڏهن اسان کي هڪ طرف پنجن وقتن جون نمازون، جمع ۽ ٻئي عيدون، حج جي فرضيت جا حڪم هيءَ ڳالهه سيکاريندا هئا ته اسان جو شريعت جا بنيادي اصول جماعت جي ضرورت ۽ اجتماعي زندگي آهن ته ٻئي طرف وري حضور جن جو بخت ڀريو وجود اسان جي لاءِ معاش (دنيا) معاد (آخرت) ۽ اخلاق ۽ سياست، تمدن وغيره جي سمورن قانونن ۽ بنيادن جي جامع نمونو ۽ عملي تعليم جو ذريعو هئو.

    جيڪڏهن اسان کي هڪ طرف نبوي حڪم هيءُ ٻڌائيندا هئا ته “عليڪم بالسواد الاعظم” يا وري “شذشذ في النار” يا “يدالله علي لجماعة” اهڙي طرح اسان کي هي تلقين ڪئي ويندي هئي ته تفرقي بازي ۽ اختلاف کان بچو ڇو ته جيڪو جماعت کان جدا ٿيو ته اهو پوءِ شيطان لاءِ آهي، جهڙي طرح ڌڻ کان وڇڙيل ٻڪري بگهڙ جو کاڄ ٿيندي آهي، ته ٻئي طرف وري اسان ڏسندا هئاسين ته حضور جن جي زندگي سمورين طاقتن جو مظهر ۽ سڀني قوتن جو ميڙ هئي، سندن شخصيت مبارڪ رڳو، ديني پيشوار يا وحي کڻندڙ ۽ آخرت جي سزا ۽ جزا کان واقف ڪرائيندڙ واري حيثيت نه هئي ۽ پاڻ رڳو خالص اخلاقي تعليم ڏيڻ يا رڳو جهانگيري ۽ شهنشاهي ماڻڻ لاءِ ڪو نه آيا هئا، بلڪ سندن سهڻو طريقو ۽ سندن عمل جو نمونو اسان کي ٻڌائيندو هئو ته اسلامي زندگي، دنيا ان جي تعلقات کان بلڪل الڳ ناهي، شريعت ۽ سياست عبادت ۽ بادشاهي جو وچ ۾ ڪو تضاد ڪو نه آهي ۽ اسلام جو داعي تمام ضروري حيثيتن جو گڏيل وجود هئو، هو شريعت جا قانون به جاري ڪندو هئو ۽ حڪومت حڪمراني به ڪندو هئو، جيڪڏهن هو مسجد ۾ ويهي نماز جو فرض پورو ڪندو هئو ته انهيءَ مسجد ۾ ويهي شاهي حڪم به جاري ڪندو هئو، هو هڪ طرف معاشري جو انتظام، گهريلو ڪمن لاءِ تدبيرون به ڪندو هئو ۽ نڪاح، طلاق جا فيصلا به ڪندو هئو ته ٻئي طرف وري فوج جي ترتيب، دشمنن جي خاتمي، ڪاهه ۽ دفاع لاءِ سپہ سالاري وارا فرض به سرانجام ڏيندو هئو، مطلب ته ان هڪ ئي مبارڪ وجود ۾ اهڙيون سموريون شخصيتون، گڏيل هيون ۽ اسان کي ان جي عملي تعليم ڏني ويندي هئي ته خدا جي شريعت جو نظام اهو ئي آهي ته هر مومن لاءِ هي ضروري آهي ته ان ۾ سڀ مواد ۽ قوتون گڏ ٿيل هجن، جن جي ذريعي هو امرباالمعروف۽ نهي عن المنڪر (نيڪيءَ جو حڪم ڪرڻ ۽ برائي کان روڪڻ) واري خدمت پوري ڪري سگهي.

    حضور جن جڏهن هن دنيا مان لاڏاڻو ڪري ويا ته ان وقت توڙي جو وحي ۽ الله جو ڪلام نازل ٿيڻ جو سلسلو ختم ٿي چڪو هئو، پر اهي سموريون ضروري قوتون جيڪي نبوت سان گڏ مڙهيل هيون، اهي دنيا لاءِ هميشه جون ضرورتون هيون ۽ انهيءَ ڪري ئي سندن جاءِ نشين چارئي صحابي سڳورا، انهن سموريون خوبين جا مالڪ هئا، توڙي جو هنن کي وحي، شريعت ۾ قائم مقامي ڪا نه ملي، ڇو ته خدائي دين هميشه لاءِ مڪمل ٿي چڪو هئو، مگر انهن کي باقي سمورين خصوصيتن جي نيابت ڏني وئي هئي.

    حضرت عمرؓ جي زندگي تي غور ڪيو، جو هن کي هڪ وقت مجلس شوريٰ ۾ پنهنجي اجتهاد ۽ فڪر سان شرعي مسئلن جو فيصلو ڪندي ڏٺو ويندو هئو ته ٻئي وقت وري هو عدالت ۾ ڪيس به ٻڌندو هئو، جيڪڏهن هو هڪ طرف نماز جي امامت جو فرض پورو ڪندو هئو ته ٻئي طرف الله جي راهه ۾ جهاد ڪرڻ وارن نوجوانن جي تربيت ۽ تنظيم ۾ به اڳڀرو هوندو هئو، پوءِ وري رومي سفير کي شهنشاه جي حيثيت ۾ ملاقات جو اعزاز بخشيندو هئو، پوءِ سمورن خلفاءِ راشدين ؓ جي سوانح حيات ۽ زندگيءَ جي حالتن تي نظر ڪري ڏسو ته معلوم ٿيندو ته انهن کي قاضي ۽ مفتي هجڻ واري مرتبي سان گڏ هدايت ڪرڻ ۽ دلين کي پاڪ ڪرڻ واري قوت به حاصل هئي.

    جيڪڏهن هو دنيا جي معاشي انتظام کي سڌاريندا هئا ته ٻئي طرف وري دلين ۽ روحن کي بديءَ جي ميراڻ ۽ بت پرستي کان پاڪ ڪندا هئا، جيڪڏهن جسمن جو رشتو هنن جي هٿن ۾ هو ته دلين جي حڪمراني به هنن جي قبضي ۾ هئي. جيڪڏهن هڪ طرف دين جي تبليغ ۽ اشاعت جي ذميداري هنن جي مٿان هئي ته ٻئي طرف ملڪن ۽ حڪومتن جو نظام ۽ سياسي مونجهارا به سندن تدبيرن جي نهن سان ئي کلي پوندا هئا. مطلب هو نبوي خصلتن جو صحيح نائب ۽ شريعت جي امتيازن جا صحيح عملبردار هئا، سندن ساري پاڪ زندگي، امرباالمعروف ۽ نهي عن المنڪر جو پرتو ۽ مجسمو هئي.

    ان جي ڪري ٻنهي جهانن جي سردار محمد ، اسان جي هدايت ۽ ڪاميابي لاءِ پنهنجي عملي طريقي سان گڏوگڏ، خلفاءِ راشدين جي طريقي کي دڳ لائيندڙ لاٽ ڪوٺيو هئو ته “عليڪم بسنتي و سنڌ الخلفاءِ الراشدين” ۽ انهيءَ ڪارڻ اسان صحيح دڳ کان ڀٽڪندڙن کي پاڻ ڪريم جن هيءَ تاڪيد ۽ وصيت ڪئي هئي “عضوا عليها بالنواجذ” توهان جيڪڏهن هئن سمجهو ٿا ته هڪ عالم ۽ مفتي جي زندگي رڳو هن لاءِ آهي ته هو دنياداري جي ڳالهين کان الڳ ٿي دنيا کي تياڳ ڏئي فقط نماز ۽ قضا جا فرض ادا ڪري ته پوءِ توهان ڀلي سمجهندا رهو، مگر پيغمبر اسلام جڏهن توهان جي متعلق فرمايو هئو ته “العلماءِ ورثة الانبياءِ” ان وقت پڪ ڄاڻو ته سندن نظر ۾ توهان جي رهبانيت (دنيا کان ڪٽجي وهڻ) ڪا نه هئي، ڇو ته پاڻ سڳورن ته پهريائين ئي ٻڌائي ڇڏيو هئو “لا رهبانيه في الاسلام” بلڪ سندن ارادي ۽ خواهش ۾ اهي سمورا امتياز موجود هئا، جيڪي سدائين انهن جي حق پرست هٿ تي ظاهر ٿيا يا وري خلفاءِ راشدين جي سهڻي طريقي ۾ سامهون آيا،

    توهان حضرت عمر فاروق ؓ جي تاريخي واقعي مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته توهان جي اها گوشه نشيني پوءِ وري زهد ۽ تقويٰ جون دعوائون ڪيتري حد تائين شريعت جي انداز ڪراهت واريون ناپسنديده آهن، جنهن زماني ۾ “دمشق” ۾ توحيد پرست ۽ مجاهد، جهاد ۾ مصروف هئا جنگ ۾ جو ميدان “هل من مبازر” جي گهر ڪندڙ هئو ۽ الله جي ڪلمي کي بلند ڪرڻ جو فرض مسلمان کان بهادري ۽ جان جو نذرانو گهري رهيو هئو، ان وقت حضرت عمر ؓ جن هڪ دفعي ڪعبة جي اندر ڏٺو ته هڪ شخص گوڏن ۾ منهن وجهي مراقبو ڪندي الله جي ياد ۾ مشغول هئو، حضرت عمر ؓ هن کي ڳچي کان وٺي ڌونڌاڙيو ۽ چيائين ته اڄ تنهنجي گرم گرم ڳوڙهڻ ۽ عاجزيءَ وارين دعائن ۽ فريادن جي بدران اسلام ۽ خدائي اسلام کي تنهنجي ڳچيءَ مان وهندڙ خون ۽ تنهنجي تڙپندڙ لاش جي وڏي ضرورت آهي، ان لاءِ چڱو آهي ته تون مراقبو ڇڏي ڏي، چيلهه ۾ تلوار ٻڌي “دمشق” جي ميدان ۾ نصارن جو مقابلو ڪري اسلام کي وڃي بلند ڪر.

    هاڻي توهان غور ڪيو ته جنهن وقت اسلام ۽ اسلام جي محافظن کي دنيا ۾ ختم ڪرڻ لاءِ انهن جي مٿان حملا ٿي رهيا هجن ۽ اڄ الله جو دين پنهنجي پيروڪارن کان پنهنجو آخري حق گهرندڙ هجي، پوءِ ان وقت توهان جي گوشه نشيني ۽ هي خيال ته سياست جو مذهب سان ڪو لڳ لاڳاپو ئي ڪو نه آهي، ٻڌايو ته ڪيتري قدر شريعت جي حڪمن کان دوري ۽ فراريت جو دليل آهي.

    حضرات! توهان جيترو، اسلامي تاريخ جو گهرائي سان مطالعو ڪندو ته اوهان کي هن ڳالهه جو يقين ڪرڻ لاءِ هزارين مثال ملندا ته مسلمانن جي زوال جو صحيح يا حقيقي سبب رڳو هيءُ هئو ته هنن بدقسمتيءَ سان انهن قوتن کي گڏ ڪرڻ ۽ انهن سان تعلق رکڻ ۾ ڪوتاهي ۽ غفلت ڪئي جن جو گڏ ڪرڻ شريعت ۽ مسلمانن لاءِ ضروري قرار ڏنو هئو. اڄ جيڪو ڪجهه اسان کي نظر اچي ٿو اهو سڀ انهيءَ ڪوتاهي ۽ غفلت جو تدريجي نتيجو آهي.

    بيشڪ هيءَ ڳالهه صحيح آهي جيئن حضور جن اڳئي اڳڪٿي ڪئي هئي، اهو مبارڪ زمانو ٿورو وقت هليو ۽ اهڙي اجتماعي ۽ محبت واري حالت، حضرت علي ڪرم الله وجهہ تائين هلي، پوءِ جيئن اتحاد ۽ اتفاق جي برڪتن اسان کان منهن موڙيو اهڙي طرح انهن قوتن ۽ منصوبن به ٽٽڻ ڊتوع ڪرو، ۽ سموريون گڏ ڪيل قوتون الڳ الڳ ٿي ويون، بجاءِ ان جي جو اهي سموريون ڳالهيون هڪ وجود ۾ گڏ ٿين ها، هو جدا جدا قالبن ۾ وڌيون ويون، حڪومت ۽ سياست جو شعبو جدا ٿي فقط بادشاهن جي حوالي ٿي ويو، فيصلن ۽ فتوائن ۽ ٻين شرعي مئسلن جي ضرورت هڪ مستقل مجتهدن ۽ فقيهن جي جماعت ٺاهي وڌي ۽ اهڙي طرح روحاني تعليم جي ڪاروبار به هڪ الڳ ٽولو پيدا ڪري وڌو ۽ پوءِ وري زوال جي بدبختي ايتري ته ڇانئجي وئي جو انهن سموريون قوتن ۽ انهن جي عملبردارن جي وچ ۾ اتحاد، اتفاق، هڪجهڙائي به باقي نه رهي سگهي، بلڪه هڪ ٻئي جي مخالفت ۽ هڪ ٻئي کان جدائي پيدا ٿي پئي، پوءِ وري اهو اختلاف ايترو ته ڇانئجي ويو جو هر جماعت جي فردن تائين ان جي زهر جو اثر پهچي ويو ۽ اسان ڏٺو ته اهي ماڻهو جن جي متعلق رڳو قضا جا حڪم هئا، انهن ۾ به ڀانت ڀانت جا رستا پيدا ٿي پيا ۽ مذهبن ۽ طريقن جا بنياد پئجي ويا، انهيءَ انتشار ۽ تفرقي بازيءَ جو ئي نتيجو آهي جو اڄ اسلامي شريعت جا ڪئين شعبا نظر اچي رهيا آهن۽ هوڏي وري انهن ماڻحن تي نظر ڪيو جن کي رڳو سياست ۽ دنياداري جي حوالي ڪيو ويو هئو، اهي به اهڙي ئي تباهيءَ جو شڪار ٿي ويا، جنهن جو ماريندڙ نتيجو هيءَ نڪتو جو مسلمانن شريعت جي ان پاڪ (مقدس) اصول جي پرواهه ئي ڪانه ڪئي، جنهن ۾ هنن ئي پنهنجي لاءِ هڪ سياسي مرڪزي قوت جي قائم ڪرڻ جو وٺي چئنين خليفن جي آخري زماني تائين عمل ٿيندو رهيو ۽ اهو ئي اختلاف هيو، جنهن جي بنياد تي ٿورڙي زماني کان پوءِ اسلامي حڪمراني، مختلف ٽولن ۽ حصن ۾ ورهائجي وئي ۽ دنيا جي مختلف حصن جهڙوڪ آفريڪا، مصر، بغداد، اندلس، ايران وغيره ۾ الڳ الڳ مرڪز قائم ڪيا ويا پوءِ انهي الڳ الڳ مرڪزن جو هي نتيجو نڪتو جيڪو نڪرڻو ئي هيو، يعني ڪٿي به مضبوطي سان اسلام ۽ مسلمانن جا پير پختا نه ٿي سگهيا.

    اڄ توهان ڏسو ٿا ته ملڪن جا ملڪ توحيد جي عالمن کان خالي ٿي ويا آهن ۽ اندلس ۽ آفريڪا جا سمورا حصا تيونس، مراڪو، الجزائر ۽ پوءِ وري طرابلس، يورپ جا قبضي ڪيل حصا هڪ هڪ ٿي ۽ سڀني کان پڇاڙي ۾ جزيره العرب جي مقدس (پاڪ) زمين اسلام جي قبضي ۽ اثر کان نڪري وئي ۽ اهو رڳو اختلاف ۽ جدا جدا مرڪزن جي نتيجي ۾ ئي ٿيو.

    توهان پري نه وڃو رڳو انهن حڪومتن کي ڏسو جيڪي خوش قسمتيءَ سان بچي ويون آهن، جهڙوڪ ترڪي، ايران، افغانستان توڙي جو، اهي قوت ۽ شان شوڪت، ساز سامان جي لحاظ سان ڪهڙو به مرتبو ۽ حيثيت رکن ٿيون، پر جيڪڏهن اهي متحد ٿي يورپي تعاون جي وسيلن جو مقابلو ڪن ها ته اڄ مسلمانن کي هي بڇڙو ڏينهن ڏسڻو ئي ڪو نه پوي ها ۽ اهو ئي مرض هئو جنهن جي دروازي کي بند ڪرڻ لاءِ الله تعاليٰ فرمايو آهي ته “ولاتنازعوا فتفشلوا وتنهب ربحڪم” پر محترم حضرات، جيڪڏهن ائين ٿي ويو آهي ته اهو سمورو اسانجي عملن جو نتيجو ۽ اسان جي بدبختي آهي.

    باقي هئن چئي خدائي شريعت جي توهين نه ڪيو ته سياست ۽ حڪمراني جي معاملن جو دين ۽ مذهب سان ڪهڙو تعلق آهي، انهيءَ کان انڪار نه ڪيو، ڇو ته اهو ئي تفرقي بازيءَ جو راڳ هئو، جنهن نيٺ هڪ مضبوط امن جي چيلهه ڀڄي وڌي، موجوده زمانو هاڻي هلندڙ زماني ۾ اسان سان ڇا ڇا ٿيو آهي ۽ ڇا ڇا ٿي رهيو آهي؟ اهي واقعا ايترا ته ورجائي ورجائي ٻڌيا ويا آهن جو اوهان انهن کان چڱي طرح واقف ٿي چڪا هوندو.

    پهرين نومبر 1914ع اهو پهريون ڏينهن هئو جنهن جو صبح اسان لاءِ بدبختي جو پيغام کڻي نروار ٿيو، ڇو ته انهيءَ ڏينهن اسان کي ان اعلان سان ڌوڪو ڏنو ويو جنهن جي ڪري مسلمان جنگ ڪندي پنهنجي شرعي فرضن جي متعلق هڪ هلاڪت واري غلط فهمي ۾ رڌل هئا، جنهن ۾ گورنمينٽ ٻن ڳالهين کاي خاص طور تي مشهور ڪيو هئو.

    ھڪ ته ترڪيءَ سان جنگ، دفاع واري جنگ آهي، اڳرائي واري جنگ ڪانه آهي، ڇو ته اها اسان تي ڪيترائي دفعا حملا ڪري چڪي آهي، ٻيو ته مسلمانن کي هن ڳالهه تي ڀروسو رکڻ گهرجي ته اسلام جون سموريون جايون محفوظ رهنديون، جن ۾ عراق به شامل آهي ۽ انهن جي احترام جو مڪمل لحاظ رکيوويندو، اسلامي خلافت جي خلاف ڪا به ڪاروائي ڪانه ڪئي ويندي، خليفة المسلمين ۽ اسلام سان اسان جي ڪا به جنگ ڪانه آهي.

    ۽ پوءِ نهايت افسوس ۽ ڪارنهن سان هن ڳالهه جو اقرار آهي ته اسان پنهنجي تيرهن سالن واري زندگي ۾ڪا به قومي مذهبي ۽ غلطي ۽ ڪنهن به ڳالهه کي وساريو ڪو نه آهي، جيتري قدر گڏوگڏ گذريل تجربن جي اسان انهن واعدن تي اعتبار ڪرڻ ۾ غلطي ڪئي، پوءِ وري اهو واعدو ڪيئن پورو ڪيو ويو، اهو هڪ ڏک ڀريو داستان اهي، پڌرن واعدن جي ابتڙ جريره العرب جي مقدس زمين جي ڪن اهميت وارن ٽڪرن کي جنگ جو ميدان بڻايو ويو ۽ مقدس جاين تي قبضو ڪيو ويو، خلافت جي تخت گاهه (قسطنطنيه) تي تسلط ڄمايو ويو ۽ “سمرنا، ٿريس” تي نهايت ناانصافي سان يونانين جو قبضو ڪرايو ويو ۽ انهن اتي جي غريب مسلمان رهاڪن تي طرحين طرحين جا ظلم ڪيا، لکين مسلمان قتل ڪيا ويا ۽ لکين عورتون رنڙ بنايو ويون ۽ ٻار يتيم ڪيا ويا ۽ هوارين توحيد جا پروانه بي گهر ڪيا ويا، اڄ اهي ٻين ملڪن ۾ راهن تي پيا آهن ۽ اتي مصيبت ڀريا ڏينهن گهاري رهيا آهن.

    سوين ماڻهن کي بدن ڍڪڻ لاءِ ڪپڙو ۽ پيٽ ڀرڻ لاءِ ماني به ميسر ڪا نه آهي، هزارين عورتن جي عزت لٽي وئي، ان کان سواءِ ان جنگ جا اُلا ارض مقدس حجاز تائين به پهچي ويا ۽ اتي حرم پاڪ جي حدن جي ويجهو جنگ جي بٺي گرم ٿي وئي، حالانڪ شرعي حڪمن جي لحاظ سان ان سر زمين ۾ ڪهڙي به طرح خونريزي نه ٿيڻ گهرجي، تنهن ڪري حضور پاڪ فرمايو هئو ته مدان هذالبلد حرمہ الله تعاليٰ اليٰ يوم القيامة لم يحل القتال فيہ لاحد قبلي ولم يحل لي الاساعة من نهار فهو حرام بحرمة الله تعاليٰ اليٰ يوم القيامة يعني ان شهر (مڪي معظم) جي حرمت الله تعاليٰ قيامت تائين رکي آهي ۽ انهي ۾ جنگ ۽ جهڳڙو ڪرڻ حرام آهي، انگريزن جي حڪومت هر دفعي واعدو ڪري ٿي ته اسان عراق جي عربن جي حڪومت، خود مختياري جي اصول تي آزاد ڪرائڻ لاءِ آيا آهيون، پر جيڪڏهن اهي ويچارا انهي آزادي واري مطالبي لاءِ جدوجهد ڪن ٿا ته انهن جي ان جاکوڙ کي بغاوت جي معنيٰ به سمجهيو ٿو وڃي ۽ انهن کي سزا ڏني ٿي وڃي ۽ انهيءَ سلسلي ۾ “نجف اشرف” جا دل ڏکوئيندڙ واقعا خاص طرح توجهه جي لائق آهن.

    مان اهڙي قسم جون دل کي خوف ڪرڻ واريون ڪهاڻيون ڪيتري تائين توهان کي ٻڌايان، اهي ظلمن جا تجربا اتي ئي ختم نٿا ٿين، بلڪه هن ڳالهه جو به ارادو ۽ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته شريف مڪي کي (جنهن کي اڄ حجاز جو بادشاهه بڻايو ويو آهي) برٽس جي خزاني منجهان وظيفو ڏئي پنهنجي اثر هيٺ رکيو وڃي ۽ سندس ٻاهرين پاليسي (خارجه پاليسي) انگريزن جي نگهبانيءَ ۾ رهي، ان سلسلي ۾ رپورٽر جي 28 فيبروري جي هڪ تار مان معلوم ٿئي ٿو ته وزيراعظم لائڊ جارج وچ اوڀر جي مختلف سوالن جا جواب ڏيندي هي ڳالهه چٽي ڪئي آهي ته مصر سوڊان ۽ حجاز پرڏيهي وزارت هيٺ رهندا ۽ اهڙي طرح اسان جي انهن مذهبي حڪمن ۽ رسول اڪرم جن جي آخري وصيت جي چٽي پٽي توهين ڪئي پئي وڃي، جنهن ۾ توحيد جي پڄارين کي تاڪيد ڪيو ويو هئو ته مقدس زمين جزيرة العرب کي ڌارين جي قبضي ۽ ڪنٽرول کان محفوظ رکجو ۽ اهو سڀ ڪجهه ان حالت ۾ ٿي رهيو آهي جو انگريزي حڪومت جو هر ننڍو وڏو فرد ويندي وزيراعظم تائين اسان جي انهيءَ قومي ۽ مذهبي روايت کان بي خبر ڪو نه اهي، بلڪ اسان جو اهو آواز هر هڪ جي ڪن ۾ گونججي چڪو آهي، اسان ڏسي رهيا آهيون ته جزيرة العرب تي نه رڳو نصارن جو قبضو آهي، بلڪ هيءَ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته فلسطين جي ڌرتي کي جنهن ۾ وڏي شان واريون پاڪ جايون يهودين جي حوالي ڪيون وڃن جنهن جي ڪري هر هڪ مسلمان جي دل خون ٿي پئي آهي ۽ مان هيءَ ڳالهه يقين سان چوان ٿو ته هي ءَ اها ڳالهه آهي جنهن جي ڪري هڪ عالم کان وٺي جاهل تائين هڪ غريب فرد کان وٺي هڪ رياست جي حاڪم تائين سمورن جون دليون زخمي ٿيل آهن، هيءَ ڳالهه ممڪن آهي ته دنيا جي زندگي جي چند ڏهاڙن جي محبت ۽ قرب ۽ ايمان جي ڪمزوري نفس پرستي ۽ زندگي جي بي بقا تعلقن ۽ دنيا جي حرس ۽ خوف جي ڪري ڪنهن شخص جي زبان تي مهر لڳي وڃي ۽ هو حق کي ظاهر ڪرڻ ۾ ڪيٻائڻ لڳي يا وري ڪفر ۽ باطل کي خوش ڪرڻ لاءِ الله ۽ سندس رسول کي خوش ڪرڻ لاءِ بي پرواهه بڻجي وڃي ۽ دنيا اهڙي قسم جي ڏکوئيندڙ انسانن سان ڀري پئي آهي.

    پر ان جي هيءَ معنيٰ ڪا نه آهي ته ان جي ڪري شريعت جي قانون ۽ حڪمن جي اندر ڪنهن قسم جي تبديلي يا ڪمي پيشي ٿي سگهي ٿي. “وحده” جي لفظن ۾ ها ڳالهه خاص طور تي رکي وئي هئي ۽ پوءِ هميسه ذميدار حاڪمن جي زبان سان انهي ڳالهه کي ڪئين ڀيرا دهرايو ويو ته اسلامي خلافت رڳو مسلمانن جو مخصوص مذهبي مسئلو آهي، ان ۾ ڪنهن قسم جي هٿ چراند نه ٿيندي.

    پر ان جي باوجود انگريزي اخبارن ۽ ڪيترن اڳواڻن خاص طور تي هن ڳالهه جي لاءِ ڪوشش شروع ڪئي ته مسلمان پنهنجي مذهبي روايت جي ابتڙ باغي “شريف مڪي” کي پنهنجو خليفو مڃين ۽ خدا نه ڪري ائين ٿي وڃي ها ۽ مسلمان انهي باطل طلسم ۾ ڦاسي پون ها ته پوءِ انهن جي مذهبي طاقت سدائين لاءِ انگريزن جي مهرباني تي قائم رهي ها، ڇو ته جهڙي طرح ڄاڻ آهي ته “شريف” کي ايتري طاقت ته سو ڪا نه آهي جو هو هڪ مستقل آزاد سلطنت جو پايو وجهي سگهي ان ڪري هيءَ ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته شريف کي ساليانو وظيفو ڏئي حجاز جي حڪومت جو پرڏيهي پاليسي، انگريزي حڪومت جي هٿ هيٺ ڪئي وڃي ۽ انهي سلسلي ۾ انهن شيطاني سازشن کي به ياد ڪبو جيڪي اسان جي صوبي سنڌ ۾ ڪيون ويون آهن ۽ اٻوجهه ۽ غريب طبقي جي عالمن ۽ پيرن کي خوف ۽ لالچ ڏئي هن ڳالهه تي راضي ڪري وڌو اٿئون ته هو پنهنجي ايمان، ضمير ۽ مقدس مذهبي حڪمن، معاملن جي ابتڙ شريف جي خلاف تي اتفاق ڪن ۽ وري جڏهن تعجب جي ڳالهه آهي ته جڏهن احتجاج جون گهڻيون صدائون بلند ڪيون ويون ۽ اهي سموريون ڳالهيون گورنمينٽ جي آڏو آنديون ويون ته انهن تڪليف ڏيندڙن جي بر خلاف چند عام رواجي تنبيهه جي لفظن کان سواءِ ڪجهه به نه چيو پر اهي هميشه اکين جا تارا رهيا.

    واعدي ۾ چيو ويو هئو ته جنگ ۽ اسلام ۽ خليفة المسلمين جي بر خلاف ڪا نه اهي، پر دنيا ڏٺو ته انگريزن جي حڪومت جي وزير اعظم “مسٽر لائڊ جارج” انهيءَ جنگ کي ڪهڙي نظر سان ڏٺو هئو،“جنرل ايلبني” کي جيڪو فلسطين جي حملو ڪندڙ فوج جو سپهه سالار هئو، فتح جو تمغو لڳائيندي نيٺ ان سچي ۽ دل جي ڳالهه کي لڪائي نه سگهيو ۽ اقرار ڪيائين ته هيءَ عيسائيت جي جنگ هئي، توڙي جو اسان اڃا تائين ڌوڪي ۾ هئاسين ته صليبي (عيسائيت) جنگيون ته ڪو وقت ٿيو جو بند ٿي چڪيون آهن. پر انگلستان جي انهي ذميدار مدبر ٻڌائي ڇڏيو ته عيسائي اڃا تائين ان کي وساري نه سگهيا آهن، پر اسلام جي بر خلاف، انهيءَ آخري لڙائي ۾ “رچرڊ ثاني” (جنرل ايلبي) عيسائيت جي اهڙي وڏي خدمت ڪئي جو پهريون “رچرڊ” به اهڙي خدمت نه ڪري سگهيو هئو.

    اهڙا هزارين واقعا آهن جن کي آئون ڄاڻي واڻي ڇڏي ٿو ڏيان ڇو ته انهن ٻن سالن جي زماني ۾ انهن مسئلن جي متعلق ايترو ڪجهه چيو ويو آهي جو منهنجي خيال ۾ هن وقت تائين ٻئي ڪنهن مسئلي لاءِ ايترو نه چيو ويو هوندو ۽ مان نٿو چاهيان ته هتي اهڙن واقعن جو ذڪر ڪري توهان جي زخمي دلين تي لوڻ ٻرڪيان پر مان چاهيان ٿو ته هن وقت تائين اسان جون مصيبتون ختم نه ٿيون آهن، انگوره جي حڪومت، جنهن کي اسلام ۽ خلافت جي عزت سنڀالڻ ۽ اسلام جي دشمنن، يونان وغيره جي هٿ چراند کان پريا وطن کي بچائڻ لاءِ “ترڪي احرارن” قائم ڪيو هئو، هن ارادو ڪيو ته يورپ ۽ ان جي اٿاريل، يونان جي هٿ چراند جي برخلاف هٿ ۾ تلوار کڻي، ڇاڪاڻ ته انهي حڪومت جي بنياد غريبيءَ واري حالت ۽ محض الله جي مٿان ڀروسي تي وڌو ويو هئو ۽ هن جي اڪيلائي ۽ غريبيءَ جو اهڙو حال هئو جو اتحادين جي وسيلن قسطنطنيه جهڙي نام نهاد حڪومت کي به هن جي برخلاف وڙهڻ لاءِ تيار ڪري ڇڏيو، پر جيئن ته اها حڪومت اسلام جي حفاظت ڪرڻ لاءِ قائم ڪئي وئي هئي، ان جي ڪري ان خدائي ذوالجلال جي مدد ۽ طاقت هر وقت ان سان گڏ هئي، جنهن کي دين جي تباهي ڪهڙي طرح به منظور ڪانه هئي، پر مادي طاقت جي ڪمزوريءَ ڪارڻ انهن ماڻهن جن جي اعتقاد ۾ طاقت صرف لوهه ۽ باهه جو نالو آهي، انهيءَ کي نهايت حقير سمجهيو انهن کي هي يقين هئو ته اهي ڳاڻ ڳڻيا ۽ شيلا ترڪ يونان جهڙي باقاعده حڪومت جي حملي جي سٽ ڪيئن سهي سگهندا، خاص ڪري اهڙي حالت ۾ جو يونان کي اتحادين جي طرفان هر نموني جي مدد ڏني پئي وئي، پر جنهن وقت يونان جو ترڪن جي ڪفن پهريل اسلام جي مجاهدن سان واسطو پيو ته انهن کي هيءَ ڳالهه چڱي پر معلوم ٿي وئي ته اهو گرهه آسانيءَ سان هضم ٿيڻ وارو ڪو نه آهي ۽ پوءِ انهيءَ جنگ اکين جي تاري يونان کي گهڻو ڪجهه نقصان پهچايو ۽ سندس اندروني حالتون بگڙجي ويون، پوءِ انهن ڏينهن ۾ ئي گهڻو ڪري انهيءَ جنگ جي نتيجي ۾ متاثر ٿي يونانين جي “وينزيلاس” سان (جيڪو ترڪن جو سخت دشمن هئو ۽ جنهن کي اتحادين پنهنجو ايجنٽ بڻايو هئو) ڪا به همدردي نه رهي ۽ سندس وزارٽ ٽٽي پئي، اهڙي طرح يونان ۾ انقلاب اچي ويو ۽ “شاهه قسطنين” کي لٽل ماڻهن جي اڪثريت راءِ سان تخت تي وهاريو ويو. انهي وچ ۾ اسان جي معلومات ۾ هيءَ ڳالهه آئي ته “ترڪ احرارن” ان ڳجهي ٺاهه جي ڪري جيڪو شايد يونان جي شاهه ۽ سندس وچ ۾ ٿي چڪو هئو ته شاهه يونان جي اقتدار جي زماني ۾ ترڪن جي خلاف يونانين جون ڪاروايون رڪجي وينديون، انگوره ۾ خوشي ملهائي وئي.

    ۽ اهڙي طرح ڇاڪاڻ ته “سيوري ٺاهه” جون اهي سموريون شڪون جن ۾ ترڪيءَ کي گهوگهو ڏنو ويو هئو، محض يونان جي طاقت ۽ مدد جي ڀروسي تي قائم ڪيون ويون هيون ۽ هاڻي ان اتحاد جي ڪري اهو ٺهيل جريل تماشو ختم ٿي رهيو هو. ان جي يورپ جي ڊپلوميسي ۾ هڪ خاص هلچل پيدا ٿي پئي پر ٿورن ڏهاڙن ۾ ئي دنيا ٻڌو ته يونان جي نئين حڪومت فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ته هوءَ “سيوري ٺاهه” تي چڱي طرح عمل ڪرائيندي ۽ “ٿريس ۽ سمرنا” تان پنهنجو حق واپس ڪا نه وٺندي.

    هاڻي توهان صاحبو ان سوال کي پاڻ ئي ڀڃو ته يونان حالتن ۾ اهڙو سمورو انقلاب ڪهڙي نموني پيدا ٿيو، يا ته يونان هئو جنهن پنهنجي مالي ۽ اخلاقي ڪمزورين کي محسوس ڪري “وينزيلاس” ۽ ان جي تحريڪن جي پاڙ پٽي ۽ پوءِ وري يوناني شاهه (جنهن کي پهريان پنهنجي گذريل ڪاروائين جي ڪري اتحادين جي مدد ۽ همدرديءَ تي ڀروسو ڪو نه هئو) ترڪ احرار سان ٺاهه به ڪري ڇڏيو هئو، پر ٿورڙن ڏينهن کان پوءِ ئي يونان ۽ شاهه يونان پنهنجي حالت کي ايتري قدر درست ۽ صحيح ڏٺو جو پاڻ کي هن اعلان جي قابل سمجهيو ته “هو سيوري ٺاهه تي عمل ڪرائيندو”

    ان جنگ جي شروع ٿيڻ کان اڳ هڪ دفعو ٻيهر ڪوشش ڪئي وئي ته دنيا کي پنهنجي صلح پسنديءَ جو ثبوت ڏنو وڃي ان جي ڪري ڪيو ويو ته “سيوري ٺاهه” تي نظر ثاني ڪرڻ لاءِ ترڪ احرار ۽ يوناني نمائندا لنڊن ۾ گڏ ٿين ۽ هندستاني مسلمانن جي جوش کي ختم ڪرڻ انهن تي مفت جو احسان ڪرڻ لاءِ انهيءَ مجلس ۾ گورنمينٽ آف انڊيا چند مسلمان نمائندن کي به هتان پاڻ چونڊي موڪليو. مسلمانن جي امن دوست قوم رڳو هن خيال کان ته متان برٽس گورنمينٽ کي ترڪن جي انهيءَ نئين جدوجهد ۽ بهادري وارن ادارن مان ڪجهه سبق مليو هجي ۽ هوءَ امن ۽ آرام سان دنيا جي سڪون ۽ اطمينان کي ٻيهر ڪنهن جهيڙي ۾ وجهڻ کان سواءِ سود مند فيصلي ڪرڻ لاءِ تيار هجي، انهيءَ دعوت کي قبول ڪيو ۽ آل انڊيا خلافت ڪاميٽيءَ جي صدر سيٺ حاجي جان محمد صاحب ڇٽائي ۽ ڊاڪٽر انصاري صاحب وغيره انهيءَ مقصد لاءِ ولايت روانا ٿيا.

    پر توهان کي ڄاڻ آهي ته انهيءَ وفد جي ڪهڙِ نموني توهين ڪئي وئي جو اهي ماڻهو اڃا سفر ۾ ئي هئا ته هتي سپريم ڪائونسل کي جيڪو ڪجهه فيصلو ڪرڻو هئو ان ڪري ورتو، هنن جي راءِ وٺڻ کان اڳئي ترڪن سان بحث مباحثو ٿي ويو هو ۽ چند شرط ترڪن جي حوالي ڪيا ويا هئا ته انهن جي متعلق پنهنجي سرڪار کان راءِ حاصل ڪن. اهڙي نموني ٻيو دفعو مسلمانن جي احساسن کان بي پرواهي اختيار ڪئي وئي.

    گفتگو جي وچ ۾ دنيا ڏسي ورتو ته ڪهڙي نموني يونان جي طرفداري ڪئي وئي، تنهن ڪري جڏهن هيءَ تجويز پيش ڪئي وئي ته “ٿريس ۽ سمرنا” جي ٻيهر آدمشماري ڪئي وڃي تان ته هي اندازو لڳائي سگهجي ته اتي ڪنهن جي اڪثريت آهي ۽ ڪير اتان جي حڪومت جو حقدار آهي، توڙي جو اها تجويز انهن تباهين ۽ مال متاع جي بربادين، قتل ۽ لٽ مار ۽ جلاوطنين کان پوءِ پيش ڪئي وئي، جيڪي مسلمانن کي ڏسڻيون پيون هيون. گهڻو ڪري اها تجويز هي سوچي پيش ڪئي وئي هوندي ته انهن مصيبتن کان پوءِ يقيناً مسلمانن جي آبادي گٽجي وئي هوندي، ان جي ڪري هيءَ آدمشماري مقصدن کي نقصان ڏياريندڙ نه ٿيندي، پر پوءِ به هن جي باوجود جو ترڪن ان تجويز کي قبول ڪيو، يونانين ان کي قبول نه ڪيو ۽ پوءِ هي به نتيجو نڪتو جو انهيءَ تجويز کي ڇڏي ڏنو ويو.

    پر هاڻي توهان غور ڪيو ته جيڪڏهن ترڪ اهڙي تجويز کي قبول نه ڪن ها ته ڪيتري قدر شور مچايو وڃي ها ۽ اڃا به انهيءَ کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه آهي ته اڃا ترڪ نمائندا پنهنجين حڪومتن سان انهن شرطن جي متعلق ڪجههبه طئي نه ڪري سگهيا هئا ته يونان ترڪن جي خلاف اوچتو حملو ڪري ڏنو ۽ انگريز حڪومت، جيڪا پاڻ کي انصاف ۽ ڪمزورن جي مدد ڪرڻ جي ٺيڪيدار سمجهي ٿي، اهڙي چٽي ناانصافي ۽ بي ايماني جي خلاف ٻڙڪ به ٻاهر نه ڪڍي، بلڪ رڳو رسمي طور هي اعلان ڪيو ته هوءَ انهيءَ جنگ ۾ ڪنهن جو به طرف نه کڻندي. پر ان غير جانبداري جي اعلان جي باوجود جڏهن قسطنطنيه جي ترڪن ارادو ڪيو ته هو ترڪ احرارن سان گڏ ڪلهوڪلهي ۾ ملائي يونان جي ظلم وارن حملن جو مقابلو ڪندا ته ملڪ ۽ ملت جي اهڙين فدائين کي اناطوليه وڃڻ جي اجازت نه ڏني وئي ۽ جڏهن مصر جي يوناني رهاڪن يونان جي مدد ڪرڻ لاءِ ڀرتي ڪرڻ شروع ڪئي ۽ جڏهن بحيره مارمون ۾ يونانين ترڪيءَ جي فوجن سان ڀريل جهازن کي گرفتار ڪري ورتو ته انهن کي روڪ ٽوڪ نه ڪئي وئي، هاڻي انهن سمورين حالتن کان پوءِ به جڏهن يوناني فوجن کي بڇڙي شڪست آئي آهي ۽ احرارن جي قوت هنن جي چيلهه ڀڃي ڇڏي آهي ته لاچار يورپي حڪومتن، يونان کي انگوره جي هٿان بڇڙي شڪست کان بچائڻ لاءِ مداخلت ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو آهي.

    پر دوستو، توهان چڱي طرح ڄاڻو ٿا ۽ هر مسلمان جو ان ڳالهه جي متعلق يقين آهي ته هن وقت اسلام جي جيڪا ڪجهه بچيل قوت ۽ عزت رکي وئي آهي اها رڳو انگوره ۽ ان جي حڪومت جي ڪري ئي آهي ۽ صرف اهي ئي آهن جن جي تلوار اڄ به توحيد جي حفاظت لاءِ چمڪاٽ ڪري رهي آهي، ان جي خلاف جنگ جو ارادو ڪرڻ، يقيناً اسلام جي رهيل سهيل طاقت کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪرڻ آهي، انهيءَ سلسلي ۾ مولانا ابوالڪلام آزاد ؒ، مولانا عبدالباري ۽ حڪيم اجمل خان صاحب ۽ مولوي ثناءُ الله صاحب امرتسري ۽ ٻين اڳواڻن جيڪي ڪجهه اعلان ڪيا آهن انهن ۾ هنن هر طرح سان سمورن مسلمانن جي احساسن ۽ جذبن ۽ خيالن جي ترجماني ڪئي آهي.

    هاڻي اسان کي ڇا ڪرڻ گهرجي

    معزز حضرات! مان مٿي هي ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته اسان مسلمانن کي انهن سمورن واقعن جي ڪري ڪيتري قدر صدما پهتا آهن ۽ جڏهن حالتون انهيءَ حد تائين پهچي ويون آهن ته مسلمانن لاءِ آرام سان ويهڻ ڪنهن نموني به ممڪن ڪو نه آهي ۽ اسان هندستان جا مسلمان هن جي ڪري جو اسان جو تعلق اهڙي سرڪار سان آهي جنهن جو ترڪيءَ جي مصيبتن ۾ وڏو هٿ آهي، آئيني طرح گورنمينٽ کان شڪايت ڪندڙ آهيون ۽ ان تي دٻاءُ وجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهيون انهيءَ سلسلي ۾ سڀ کان پهريائين هندستان جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ خلافت ڪاميٽيون قائم ٿيون، پوءِ جڏهن ڏٺو ويو ته گورنمينٽ اسان جي درخواستن ۽ اسان جي مذهبي احساسن کان قطعي بي پرواهه آهي ته پوءِ حڪمن جي مطابق “سوشل بائيڪاٽ” جي تجويز پاس ڪئي وئي ۽ سمورن مسلمانن انهيءَ جي کليل دل سان آجيان ڪئي، ڇاڪاڻ ته هندو ڀائر پنهنجي مسلمان پاڙيسرين سان دلي همدردي رکندا هئا ان جي ڪري انهن به حصو وٺڻ شروع ڪيو ۽ توهان کي معلوم هوندو ته پنجاب ۾ رولٽ ايڪٽ جي متعلق “فاراضي” جي زماني ۾ تمام گهڻا بي رحم ظلم ٿيا ۽ هندو، مسلمان ٻئي انهن مصيبتن جو شڪار بڻيا هئا ۽ پوءِ وري گورنمينٽ انهن طلمن جي متعلق هندستانين کي عيوض ۾ ڪو به انصاف پلئه ڪو نه وڌو ۽ جن ماڻهن کان اهڙي قسم جون غلطيون ٿيون هيون ۽ جن جي اجاين ڪاروائين جي ڪري پنجاب جي مظلوم ۽ بي هٿيار اباديءَ جي سوين جانين کي سخت نقصان پهتو هئو ۽ جن جي هٿان هندستانين جي عزت ۽ خودداري برباد ٿي هئي، انهن کي سزائون ڪو نه ڏنيون ويون، ان جي ڪري هاڻي هندستانين کي خلافت واري مسئلي کانسواءِ ٻي هي به شڪايت پيدا ٿي پئي ۽ اهي ئي ڪارڻ هئا جن جي ڪري “سما جي بائيڪاٽ” واري تحريڪ کي عام ماڻهن ۾ مقبوليت حاصل ٿي، سموري ملڪ ۾ ٿورڙن ڏينهن ۾ ئي هيءَ عالمي تحريڪ تمام گهڻو ڦهلجي وئي.

    نيٺ هندستان جي گڏيل جماعت انڊين نيشنل ڪانگريس کي هن ڳالهه جي سخت ضرورت محسوس ٿي ته هن نهايت اهميت واري مقبول تحريڪ جي متعلق پنهنجي هڪ خاص اجلاس ۾ غور ڪري، جنهن ڪري ڪلڪتي ۾ سيپٽمبر 1920ع تي ڪانگريس جو هڪ اجلاس سڏايو ويو ۽ ان ۾ گهڻي غور فڪر ڪرڻ کان پوءِ انهيءَ تحريڪ لاءِ ٽي ڪارڻ قرار ڏنا ويا پوءِ اها تحريڪ اڪثريت راءِ سان پاس ڪئي وئي. انهن ٽن ڪارڻن منجهان ٻه ڪارڻ ته اهي هئا جيڪي مٿي ٻڌايا ويا پر ٽيون ڪارڻ اهو مقرر ڪيو ويو ته هندستان لاءِ آزادي حاصل ڪئي وڃي.

    حضرات! حقيقت ۾ هندستان جي حڪومت جي خودمختياري جنهن کي ٻين لفظن ۾ آزادي چيو ٿو وڃي تمام ضروري آهي جيڪڏهن خالص سياسي نقطه نظر کان ڏٺو وڃي ته مان چوندس ته خلافت وارو مسئلو ۽ پنجاب جي ظلمن جي بدلي کان به هي (هندستان جي آزادي) وڌيڪ اهميت رکي ٿي، توهان مان هر ماڻهو هن ڳالههکي چڱي طرح ڄاڻي ٿو ته هلندڙ جنگ ۾ “خليفة المسلمين” جي قبضي مان جيترا به ملڪ نڪري چڪا آهن، انهن جي فتح جي “موڙ” انگريزن جي فوج جي منهن تي ٻڌل ڪا نه آهي، بلڪه هر جاءِ عراق، مصر، فلسطين، قسطنطنيه ۽ ٻين ڪيترين جاين تي هندستاني فوج ئي وڙهندي رهي آهي ۽ هندستان جي ئي دولت سان اهي سموريون فتحون مڪمل ٿيون آهن.

    بلڪه اڄ جيڪڏهن انگريزي حڪومت دنيا ۾ حياتيءَ جا ڏينهن ڪاٽي رهي آهي ته اهي يقيناً فقط هندستاني فوج جي ڪري ئي آهن ڇو ته يورپ، ايشيا، آفريڪا جي ميدانن ۾ هر جاءِ تي هندستاني فوجن انگريزن جي دشمنن جي موتمار حملن کي روڪيو آهي ۽ اهائي حقيقت آهي جنهنجو برٽش حڪومت کي ڪنهن به ذميدار حاڪم ۽ مدبر کي انڪار ڪو نه آهي ۽ وري اڄڪلهه به ڏٺو وڃي ٿو ته هر جڳهه فتح ڪيل ملڪن تي گهڻو ڪري هندستاني فوج جي مدد سان ئي قبضي کي قائم ڪيو پيو وڃي، پنجاب ۾ جيڪي به واقعا ٿيا آهن اهي توڙي جو انگريز عملدارن جي حڪمن ۽ اشارن سان ٿيا آهن مگر خونريزي هندستاني فوجن جي مدد سان ئي ٿي آهي.

    انهي منجهان اوهان سمجهي سگهو ٿا ته جيڪڏهن اسان کي ڪنهن نموني پنهنجي حڪومت تي مڪمل اقتدار حاصل ٿي وڃي ۽ فوج ۽ خزاني تي به اسان جو قبضو ٿي وڃي، اهڙا افسوسناڪ واقعا پيدا نه ٿي سگهندا، اوهان اندازو لڳايو ته جيڪڏهن هندستان جو خزانو ۽ فوج اسان جي هٿن ۾ هجي ها ته اسان ڪيئن انهيءَ کي مسلمانن جي پاڪ جاين تي حملي ڪرڻ جي اجازت ڏيون ها يا ڪهڙي نموني انهن کي پنهنجن بي گناهه ڀائرن جي قتل ۽ خون وهائڻ تي راضي ڪيون ها، اهڙي طرح جيڪڏهن اسان جي ملڪ جو خزانو اسان جي هٿن ۾ هجي ها ته اسان انهيءَ کي دنيا جي آزادي کي تاراج ڪرڻ لاءِ ڪيئن خرچ ڪيون ها،پڪ ڄاڻو ته جيستائين اسان کي پنهنجي حڪومت حاصل نه ٿيندي، اسان انهن ٻنهي شين تي قبضو نه ڪري سگهنداسين ۽ جيستائين انهن تي قبضو نه ٿيندو، هن ڳالهه تي يقين ڪرڻ لاءِ اسان وٽ ڪو به اطمينان جوڳو سبب موجود ناهي ته خلافت ۽ پنجاب جهڙا ظلم ٻيهر نه دهرايا ويندا، بس اهو ئي هڪ ڪارڻ آهي جنهن جي ڪري هر سچي هندستاني توڙي اهو هندو هجي يا مسلمان جي هيءَ دل جي تمنا آهي ته “جليانوالا” جهڙيون ڏکوئيندڙ حالتون ٻيهر پيدا نه ٿين ته اهو پنهنجي زندگيءَ جي مقصد آزاديءَ جو ملڻ سمجهي ٿو، ممڪن آهي ته اڄ انگلستان خلافت واري مسئلي جي متعلق مسلمانن جا سمورا مطالبا مڃي وٺي ۽ پنجاب جي متعلق به گڏيل هندستان کي انصاف پلئه وجهي پر اسان کي ان وقت تائين آرام ڪو نه ايندو جيستائين اسان کي هي يقين نه ٿي وڃي ته اڳتي اهڙيون حالتون پيدا نه ٿينديون ۽ اهو اطمينان رڳو آزادي ماڻڻ سان ئي ٿي سگهي ٿو.

    ان کانسواءِ خالص شريعت جي مطابق به اسان مسلمانن لاءِ تمام ضروري ۽ واجب آهي ته اسان آزادي حاصل ڪيون ۽ مسلمانن لاءِ ڪهڙي طرح به جائز ڪو نه آهي ته هو ڪنهن غير مسلم حڪومت جي ماتحتيءَ ۾ آزادي کانسواءِ پنهنجي زندگي گذاري سگهي. انهيءَ جي متعلق علمائن جي اڪثريت جو اتفاق ۽ فقہ جا چٽا دليل موجود آهن، تنهن ڪري معتبر ۽ مستند ڪتاب “رد المختار في مبسوط” ۽ “فتح القدير” منجهان نقل ڪيو ويو آهي ته جيڪو ملڪ ڪافرن جي قبضي ۾ هجي ان ۾ جيڪڏهن حاڪم غير مسلم آهن ته اسلامي حڪمن جاري رکڻ لاءِ مسلمانن تي واجب آهي ته مسلمان حاڪم مقرر ڪن.

    انهيءَ عبارن منجهان اسان جا شرعي قرض ۽ واجب پڌرا ٿي پيا آهن، هڪ مسلمان جيستائين هر مسلمان آهي مذهبي طرح هن ڳالهه جو پابند آهي ته هو اسلامي حڪمن ۽ حدن کي جاري رکڻ لاءِ گهڻي محنت ۽ ڪوشش ڪري ۽ ان وقت تائين آرام سان نه ويهي جيستائين جو گهٽ ۾ گهٽ مسلمان حاڪم مقرر نه ڪرائي وئي، جيڪو اندروني ملڪ ۾ حڪم جاري رکي سگهي. بس اهي ماڻهو جيڪي آزاديءَ جي نالي کان ڪنن ۾ آڱريون ٿا وجهن ۽ سمجهن ٿا ته اها رڳو هندن جي اٿاريل شورش آهي، انهن کي پنهنجي شرعي واجبن جي محرومي ۽ بيخبري تي ماتم ڪرڻ گهرجي ۽ هر مسلمان هن ڳالهه جو يقين ڪري ڇڏي ته سندس لاءِ آزاديءَ جي گهر به ائين ئي ضروري آهي جهڙي طرح شريعت جي واجبن جو پورو ڪرڻ ضروري آهي.

    بهرحال ڪانگريس جي خصوصي اجلاس کان پوءِ هندستان جي عالمن گڏيل جمعيت به پنهنجي يادگار ۽ عظيم الشان اجلاس جيڪو دهلي ۾ ڪوٺايو ويو هئو پر شرعي نقطه نظر ۽ خدائي حڪمن جي مطابق هندستان جي موجوده سرڪار سان “سماجي بائيڪاٽ” جي تجويز کي اتفاق سان پاس ڪيو. عالمن سڳورن جي آڏو انهيءَ تجويز تي غور فڪر ڪرڻ ۽ شرعي حڪمن منجهان دليل وٺڻ کان اڳي هيٺيون ڳالهيون سامهون هيون.

    1. انگريزي حڪومت جيڪي سلطنت عثمانيه جي متعلق واعدا ڪيا هئا ۽ جن جو تعلق سمورن مسلمانن ۽ اسلام جي عزت ۽ زندگي سان هئو اهي پورا ڪونه ڪيا ويا انهن خلاف عمل ڪيو ويو.

    2. انگريزي حڪومت اسان جي پاڪ جاين تي جن ۾ اسان جو “قبلو” ۽ اسان جي پيغمبر (روحي فداه) جو روزو پاڪ به شامل آهي، سڌي طرح يا اڻ سڌي طرح قبضو ۽ اقتدار قائم ڪيو ويو آهي.

    3. انگريزي حڪومت خلافت کي نقصان پهچايو آهي.

    4. انگريزي حڪومت جزيرة العرب ۾ مداخلت ڪئي آهي ۽ اتي پنهنجو ڪنٽرول قائم ڪيو آهي،جنهن جو ختم ڪرڻ شرعي حيثيت سان هر مسلمان تي فرض آهي.

    5. انگريزي حڪومت جي ڪري مسلمانن جا هزارين خاندان تباهه، برباد ۽ جلا وطن ٿي چڪا آهن، توڙي جو اها بربادي خود انهن جي مرضي ۽ اکين ٻوٽڻ جي ڪري ٻي حڪومت يعني يونان ۽ ٻين ڪئي آهي.

    6. انگريزي حڪومت جي هڪ ذميدار مدبر مسٽر “لائڊ جارج” وزيراعظم هن ڳالهه جو چٽو پٽو اقرار ڪيو آهي ته گذريل جنگ مسلمانن سان مذهبي جنگ هئي (صليبي جنگ هئي.)

    7. حڪومت ڪيترين مذهبي فتوائن کي ضبط ڪيو ۽ ڪيترن مسلمانن کي رڳو هن ڏوهه جي ڪري جو هو پنهنجي مذهبي حڪمن پٽاندڙ خلاف لاءِ ڪوشش ڪري رهيا هئا جيل موڪلي ڇڏيو يا نظر بند رکيو، جمعيت علماءِ هند ۾ قران حڪيم جي چٽين آيتن ۽ حڪمن جي آڌار تي فيصلو ڪيوويو ته جيڪا حڪومت انهن سمورين ڳالهين ڪرڻ جي ڪري ڏوهاري بڻبي آهي اها يقيناً مسلمانن جو دشمن ٽولو آهي ۽ ان جي ڪري اها هر طرح هن ڳالهه جي حقدار بڻي آهي ته انهيءَ سان “سماجي بائيڪاٽ” ڪيو وڃي.

    ڪيترائي اهي ماڻهو جن دنيا جي فنائيندڙ زندگيءَ کي پنهنجي بيوقوفي جي سبب هميشه واري زندگي سمجهيو آهي ۽ اهي آخرت واري جزا ۽ سزا کي وساري ويٺا آهن اهي ماڻهو هر وقت ڪوشش ڪندا رهندا آهن ته دنيا جي فاني عزت حاصل ڪرڻ لاءِ مذهبي حڪمن جي اصل مطالبن کي بدلائي ڇڏين ۽ پوءِ اهڙي طرح مسلمانن کي خدائي حڪمن کان غافل ڪرڻ جهڙين شيطاني ارادن کي پورو ڪن.

    پر مسلمانن انهن ٿورڙن سالن ۾ اها مصيبت ڪلهن تي کنئي آهي، الله جي حڪمن کان غافل ٿي اهي ٺوڪريون کاڌيون آهن جو انهن کان غفلت ۽ منهن موڙڻ وارا پڙدا کڄي چڪا آهن ۽ هاڻي انهن تي اهو عمل فائديمند ڪو نه ٿي سگهندو، هو هاڻي چڱي طرح سمجهي ويا آهن ته سماجي بائيڪاٽ جنهن کي الله تعاليٰ مسلمانن لاءِ ضروري قرار ڏنو آهي ان جي رڳو هيءَ معنيٰ ۽ مطلب آهي ته جيڪا غر مسلم قوم مسلمانن تي حملو ڪري ۽ سندن دشمن ٽولو هجي ان سان اهڙا تعلقات ختم ڪرڻ گهرجن جن منجهان هنن جي مدد يا خدمت يا محبت ۽ پيار نظر ايندا هجن، سورة مائدة ۾ الله جو حڪم آهي “لاتتخذوا اليمود والنصاريٰ اولياء بعضهم اولياء بعض ومن يتولهم منڪم فانہ منهم” يعني يهودين ۽ نصارن کي پنهنجو دوست نه بڻايو، اهي ته پاڻ ۾ هڪ ٻئي جا دوست آهن ۽ جيڪو انهن کي دوست بڻائيندو اهو به انهن منجهان ليکيو ويندو. سورت ممتحن ۾ الله تعاليٰ تمام چٽيءَ طرح غير مسلمن جي ورهاست ڪئي آهي، پوءِ انهن سان صلح ۽ جنگ، محبت، بغض، ملڻ جلڻ ۽ نفرت متعلق حڪم بيان فرمايا آهن.

    لاينهاڪم الله عن اللذين لم بقا تلوڪم في الدين ولم يخرجو ڪم من ديارڪم ان تبرو اهم و تقسطوا اللهم ان الله يحب المقسطين، انما ينهاڪم الله عن الذين قاتلوڪم في الدين واخرجوڪم من درياڪم و ظاهر و اعليٰ اخراجڪم ان لولوا هم ومن ليتولهم فائولئڪ هم الظالمون. يعني جن ماڻهن توهان سان دين جي باري ۾ جنگ ڪانه ڪئي آهي ۽ توهان کي توهان جي گهرن مان ڪو نه ڪڍيو اٿائون خدا توهان کي انهن سان احسان ۽ انصاف ڪرڻ کان منع ڪو نه ٿو ڪري، بلڪه خدا ته اهڙن ماڻهن جي دوستي، ڏيتي ليتي ۽ تعلقات کان منع ڪري ٿو، جن توهان سان مذهبي جنگ ڪئي ۽ توهان کي توهان جي گهرن مان ڪڍيو يا وري گهرن مان ڪڍڻ وارن جي ڪنهن نموني مدد ڪئي، پوءِ انهن سان توهان منجهان ڪنهن به دوستي رکي يا انهن جي مدد ڪئي ته اهو ظالم آهي.

    پهرين قسم ۾ اهي سمورا غير مسلمان آهن جيڪي اسان سان نڪو وڙهن نڪو اسان کي پنهنجي وطن مان ڪڍي بي گهر ڪن ٿا ۽ ته انهن جي متعلق الله جو حڪم آهي ته انهن سان بيشڪ نيڪي ۽ انصاف ڪريو. انهيءَ حڪوم کي سامهون رکي اسان جو پنهنجن هندو ڀائرن سان هر قسم جو اتفاق ۽ اتحاد آهي، جيڪڏهن هو اسان کي پنهنجن دشمن جي مقابلي ۾ مدد نه به ڪن تڏهن به اسان جو فرض آهي ته انهن جي غير جانبداري جي ڪري انهن سان سهڻو سلوڪ ڪيون، پر هتي ته صورت ئي ٻي آهي جو هو ته اسان جي هر قسم جي مدد ڪري رهيا آهن ۽ اهڙي طرح اسان لاءِ سماجي بائيڪاٽ واري پروگرام تي عمل ڪرڻ ۾ آساني پيدا ڪري رهيا آهن، اهڙي حالت ۾ ته اسان جو اڃا به وڌيڪ فرض آهي ته هر طرح انهن جي دلجوئي ڪيون ۽ انهن سان سهڻو سلوڪ ڪيون.

    آءُ انهيءَ موقعي تي هي عرض ڪرڻ به مناسب سمجهان ٿو ته ڪيتري وقت کان وٺي هي مسئلو هندن ۽ مسلمانن جي وچ ۾ نااتفاقي ۽ اختلاف جو سبب پئي بڻيو آهي ۽ ان اختلاف جي ڪري ٻنهي قومن گڏجي ٻاهرين ۽ ڌارين جي هٿان تڪليفون پئي سٺيون آهن، اهو مسئلو ڳئون ڪهڻ جو آهي، جهڙي طرح اسان سڀني کي ڄاڻ آهي ته هندو ڀائر ڳئون جي مذهبي حيثيت سان عزت ڪندا آهن، ان ڪري قدرتي طرح انهن کي ڳئون ڪهڻ جي ڪري تڪليف پهچي ٿي ۽ هن جي دل جي سڌ آهي ته مسلمان جيڪر انهيءَ کي ڪهڻ ڇڏي ڏين، پر ٻئي طرف مسلمانن وٽ ڳئون هڪ حلال جانور آهي، ۽ ان کي ڪهڻ ۽ ان جو گوشت کائڻ جائز آهي، انهري ڪي ٻنهي طرفن کان ڪشمڪش جاري آهي،

    الحمدلله جو اڄ هن وقت جڏهن ٻنهي قومن جي آڏو اهڙن اختلافن ۽ جهڳرن جا نتيجا ظاهر ٿي چڪا آهن ته ٻئي قومون، آرام ۽ هوشياري سان انهي اهم مسئلي تي غور ڪرڻ لڳيون اهن، اسان سمجهون ٿا ته هندو ڀائر، جيڪي هن نازڪ وقت ۾ جڏهن مسلمان پنهنجي موت ۽ حياتيءَ واري ڏي وٺ ۾ مبتلا آهن، اسان ڏانهن اتحاد ۽ همدرديءَ جو هٿ وڌايو اٿن انهن جو عمل لک لک مبارڪن جي لائق آهي، اهڙي حالت ۾ اسان به جن وٽ احسان فراموشي قومي روايتن جي خلاف آهي، ڪوشش ڪري رهيا آهيون ته جيترو ٿي سگهي ۽ شريعت مطهرة اسان کي جيتري اجازت ڏئي، اسان جي طرفان انهن کي ڪا تڪليف نه پهچي.

    حضرات! هن ۾ شڪ ڪونهي ته اسان لاءِ سموري دنيا ۽ان جي هر تعلقن کان وڌيڪ هيءَ ڳالهه آهي ته پنهنجي شرعي حڪمن کي هر وقت پورو ڪندا رهون، جيڪڏهن اسان جي شريعت ڳئون ڪهڻ کان واجب يا فرض ۽ ضروري ڪا ها ته پوءِ ڪو به رشتو ۽ تعلق يا ڪا به طاقت اسان کي انهي مذهبي فرض جي ادائگي کان روڪي نه سگهي ها ۽ پوءِ اسان هندو ڀائرن کان ان جي متعلق معذرت گهرون ها پر اسان ڏسون ٿا ته الله جي شريعت اسان کي ان جي کائڻ تي مجبور ڪو نه ڪيو آهي ۽ هي ڪو نه ٻڌايو آهي ته ڳئون نه کائڻ جي ڪري اسان مسلماني مان نڪري وينداسين ۽ جڏهن ائين آهي ته ڳئون کائڻ اسان لاءِ جائز ۽ اسان جي مرضيءَ تي ڇڏيل آهي ته پوءِ جيڪڏهن اسان ڳئون جو گوشت کان سواءِ ٻيو گوشت استعمال ڪيون ته اسان لاءِ ڪا به مذهبي رڪاوٽ ڪا نه آهي، هائو جيڪڏهن اسان ائين ڪنداسين ته ان جو اهو مطلب ڪونهي ته نعوذباالله اسان ڳئون کي حرام سمجهون ٿا ڇو ته ڪنهن به انسان لاءِ هيءَ ڳالهه ممڪن ڪا نه آهي ته جيڪا شيءِ الله جي شريعت ۾ حلال ۾ استعمال جي لائق ٻڌائي آهي، ان کي حرام سمجهي يا حرام چئي، بلڪ اسان ان کي حلال سمجهي به انهيءَ جي استعمال کان رڪجي سگهون ٿا ۽ ان کان سواءِ ٻيو گوشت استعمال ڪري سگهون ٿا. انهيءَ سلسلي ۾ ڪن مسلمان سرواڻن سٺيون ڪوششون شروع ڪيون آهن انهن جي انهن ڪوششن جا نتيجا به سٺا نڪتا آهن ۽ محسوس ٿي رهيو آهي ته مسلمان به هندن جي محبت ۽ همدرديءَ کان متاثر ٿي اتحاد ۽ ايڪي جي طرف اڳتي وڌي رهيا آهن ۽ انهيءَ اتحاد ۽ اتفاق جو اثر پري پري تائين پهچي ويا آهن جو امير اسلام “حضرت غازي امان الله خلدالله ملڪہ” به پنهنجي ملڪ (افغانستان) جي عالمن جي مشوري سان ڳئون جو ڪهڻ بند ڪري ڇڏيو آهي ۽ يقيناً اها ڳالهه اسان جي ملڪي تحريڪن جي ڪاميابيءَ کي ويجهو ڪري ڇڏيندي.

    اسان منجهان ڪي دوست اهڙا به آهن جيڪي سمورين مذهبي ضرورتن کان اڳتي وڌي ڳئون ڪهڻ کي ضروري سمجهن ٿا، انهن کي هن ڳالهه جو ڪجهه خيال ڪو نه آهي ته اسلام جي عزت تي ڪيتري قدر ڀوائتا حملا ٿي رهيا آهن ۽ ڪهڙي طرح دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان خدائي دين جي پوئلڳن کي ختم ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون پيون وڃن ۽ ڪهڙي نموني “ارض مقدس” ڌارين جي پيرن هيٺان لتاڙجي رهي آهي ۽ پوءِ ڪهڙي طرح اسان جي غلاميءَ جون زنجيرون اسان جي ڳچيءَ جو ڳٽ آهن، پر هو ان ڳالهه کي ضروري سمجهن ٿا ته ڳئون ڪهڻ وارو مقدس ڪم رهجي نه وڃي، انهن منجهان ڪي ته ويچارا اهي آهن جن انهيءَ مسئلي جي متعلق مذهبي حڪمن جو مطالعو ئي ڪو نه ڪيو آهي ان جي ڪري مجبور آهن ۽ ڪي وري اهڙا به آهن جن پنهنجي پاڻ کي شيطان لعين جي آڏو جهڪائي ڇڏيو آهي ۽ پوءِ سندن ارباباً من دون الله جيڪو ڪجههانهن جي نڙين ۾ وجهن ٿا انهيءَ کي پنهنجي زبانن سان ٻاهر ڪڍندا رهن ٿا اهڙي طرح پنهنجي وطن جي ٻن وڏن ٽولن ۾ نفاق ۽ نزاع جو ٻج پوکي “سماجي بائيڪاٽ” واري تحريڪ جي شرعي حڪمن کي شڪست ۽ ان جي دشمنن ۽ مخالفن کي فتح ڏيارڻ گهرن ٿا.

    انهن کي نه شريعت جو خيال آهي ۽ نه ڪو وري مذهب جي عزت ۽ حرمت جو خيال آهي، جيڪڏهن انهن کي، انهن ڳالهين جو خيال به هجي ها ته انهن جي دانهن ۽ ڪوڪن ڪرڻ جو وقت هينئر ڪو نه اهي بلڪ اهو ته ڪيتري وقت کان آهي ۽ اهڙي جيڪڏهن ڪنهن هڪڙي مسلمان جي ڳئون مري رهي آهي ته باوجود هن ڳالهه جي جو هو ڏسي رهيو آهي ته شريعت جي لحاظکان انهيءَ کي حلال ڪرڻ گهرجي، مگر اهو قانون کان مجبور آهي، اهي ماڻهو اهڙي زيادتي ۽ تشدد کي ڏسن ٿا، پر انهن جون زبانون بند آهن ۽ انهن تي نفاق جو موت ڇانيل آهي، پر جيڪڏهن هڪ ديني مصلحت جي ڪري علماءِ دين ۽ ملن جي سرواڻ ڳئون کي ڪهڻ جي منع ڪن ته پوءِ مذهبي غيرت جي نالي تي دانهون ڪرڻ شروع ڪري ٿا ڏين.

    مون کي پنهنجي هندو ڀائرن کي به هيءُ عرض ڪرڻ ضروري آهي ته اهي هن ڪم کي اسان جي مٿان ڇڏي ڏين ۽ پاڻ هي يقين کن ته اسان انهيءَ ڪم لاءِ پنهنجيون سموريون ڪوششون جاري رکنداسين ته جيئن انهن جي اها تڪليف ختم ٿي وڃي، آءُ ڏسان ٿو ته گهڻين جاين تي ڪوشش ڪئي پئي وڃي ته قانون جي صورت ۾ يا زبردستيءَ سان ڳئون جو ڪهڻ ڇڏايو وڃي پر هو ائين ڪرڻ ۾ پنهنجين ڪوششن کي غلط نموني استعمال ڪري رهيا آهن ڇو ته هيءَ ڳالهه انساني فطرت جي خلاف آهي ته مسلمان زور ۽ زبردستيءَ سان ڳئون کي ڪهڻ ڇڏي ڏيندا، بلڪ انهي زبردستيءَ جي ڪري هنن جو ضد اڃان به وڌندو ۽ انهيءَ سان پوءِ هي سوال پيدا ٿيندو ته هندو، مسلمانن کان هڪ مذهبي ڳالهه زوري ڇڏائڻ چاهين ٿا. ۽ پوءِ انهيءَ سوال جي پيدا ٿيڻ ڪري هر هڪ مسلمان جو هي فرض هوندو ته انهيءَ زبردستيءَ جي خلاف اٿي کڙو ٿئي ۽ اهڙي طرح ان اتحاد جي بنياد ۾ ڏارون پوڻ شروع ٿي وينديون، جنهن تي اسان پنهنجي وطن جي آزادي جي عمارت ٺاهڻ جو ارادو رکون ٿا، بلڪ اهي انهيءَ معاملي ۾ هندستان جي پياري ۽ محبوب ليڊر مهاتما گانڌي جي مشوري تي عمل ڪري انهيءَ ڪم ۾ جلد بازي ڪرڻ کان رڪجي پون ۽ مسلمانن کي پنهنجي احساس سان هيٺاهون ڪن کان ته آسانيءَ سان اهو مرحلو پورو ٿي سگهي ٿو.

    غير مسلمن جو ٻيو قسم اهو آهي ته جنهن مسلمانن سان مذهبي لڙائي ڪئي هجي ۽ مذهبي حڪمن ۾ مداخلت ۽ شرعي حرمتن ۾ هٿ چراند ڪئي هجي ۽ پوءِ وري مسلمانن کي وطن مان ڪڍيو هجي يا انهن جي ڪڍڻ ۾ مدد ڪئي هجي، جمعيت علماءِ هند فيصلو ڪيو آهي ته برٽش گورنمينٽ جو دامن انهن ڳالهين سان پسو پيو آهي ته پوءِ اهڙي ٽولي لاءِ الله جو حڪم ظاهر آهي ته انهن سان دوستي ۽ همدردي جو سلسلو ختم ڪيو ۽ ان جي ڪري مسلمان مجبور ٿي پيا آهن ته انگريزن جي حڪومت تان، الفت، محبت، خدمت ۽ مدد جو هٿ کڻي وٺن ان آيت سڳوري جي متعلق ڪي ماڻهو هن غلط فهميءَ ۾ پئجي ويا آهن ته اها آيت مسنوخ ٿيل آهي، پر حقيقت ۾ اها سندن سمجهه ۽ فڪر جي ڪوتاهي آهي نه ته علامه ابن جرير ملبري پنهنجي تفسير ۾ هيءَ ڳالهه صاف صاف بيان ڪئي آهي ته انهيءَ آيت کي مسنوخ سمجهڻ، بي معنيٰ ۽ اجائي ڳالهه آهي، مطلب ته انهيءَ آيت جو حڪم ثابت ۽ هميشه لاءِ عمل جي لائق آهي.

    معزز حضرات! انهيءَ سمورن ذميدار مجلس “سماجي بائيڪاٽ” واري تحريڪ جي متعلق نهايت غور ۽ فڪر ڪرڻ کان پوءِ چند درجا مقرر ڪيا هئا ته انهن جي مطابق آهستي آهستي طاقت آهر عمل ڪيو ويندو، الله جو شڪر آهي جو، ملڪ جي هر طبقي پنهنجي طاقت آهر هن اهم مذهبي ۽ ملڪي تحريڪ کي ڪامياب بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، انهن دفعن مان جيڪو مطلب هئو اهو ڪنهن حد تائين پورو ٿي ويو آهي، ڪيترائي مخالف چون ٿا ته ان تحريڪ کي ڪاميابي حاصل ڪا نه ٿي آهي ۽ اهي پنهنجي دليل ۾ هن ڳالهه کي پيش ڪن ٿا ته ڪيترن ئي لقبن سان نوازيل ماڻهن ۽ شاگردن، وڪيلن انهيءَ تحريڪ جي پوري طرح آجيان ڪانه ڪئي آهي، ممڪن آهي ته اهي ٻاهرين طرح ان ڳالهه تي خوش هجن.

    پر اسان کي ته نهايت خوشي ۽ ڪاميابي جو يقين ٿئي ٿو، جڏهن ڏسون ٿا ته اهي ماڻهو جن جا ڳاٽ لقبن جي بار سان جهڪيل آهن، انهن جو قوم ۾ عزت ۽ مرتبو ختم ٿي ويو آهي ۽ هاڻي عام ماڻهو لقبن کي ملت فروشي جي معنيٰ ۾ سمجهن ٿا ۽ اهڙي طرح هن تحريڪ انهن خطرناڪ ماڻهن جي هر دلعزيزي ۽ عزت کي ختم ڪري انهن جي شر کان ملڪ کي بچائي ورتو آهي. مدرسن جي متعلق، اسان وانگر اسان جي دشمنن به چڱي طرح ڄاڻي ورتو آهي ته قومي تعليم جي ضرورت واري احساس جي پوري قوم ۾ لهر ڊوڙجي وئي آهي ۽ ماڻهو انهن سرڪاري قيد خانن کي پنهنجي ٻارن لاءِ عام طرح نقصان ۽ ڇيهو پهچائيندڙ سمجهڻ لڳا آهن.

    وڪيلن جي متعلق مون کي ڪجهه چوڻو ڪو نه آهي، رڳو ايترو ياد ڏياريو ته انهن کي پنهنجي حيثيت تمام هيٺاهين نظر اچي رهي آهي ۽ هو پنهنجي حالت ۽ مرتبي کي خوف وارين نظرين سان ڏسي رهيا آهن ۽ هاڻي تازو وڪيلن جي ڪانفرنس ۾ هڪ ذميدار شخص جي واتان انهيءَ ڳالهه جو اقرار ٿي چڪو آهي. گورنمينٽ جو ته هي فرض آهي ته هوءِ تحريڪ کي ڪامياب ٿيندو ڏسي هينئن چوندي رهي ته تحريڪ ڪامياب نه ٿي سگهي آهي. ڇو ته اسان سمجهون ٿا ته هوءَ پنهنجي نالي ماتر مرتبي کي جنهن جا ٿنڀ نهايت تڪڙائيءَ سان ڪري رهيا آهن، اک ڇنڀ جيتري ٽائيم تائين به محفوظ نٿي رکي سگهي ۽ هن کي حق آهي ته جيئن سندس دل گهري ڀلي پاڻ کي خوش رکي. پر اصل ۾ سندس پريشاني ۽ مايوسي واري ڪاروائي ۽ خوف ۽ ڊپ، سندس دعوائن کي ڪوڙو ثابت ڪري رهيا آهن.

    جيڪي هوءَ “ترڪ موالات” جي خلاف ڪيس داخل ڪري ۽ تشدد سان بدلي وٺڻ جي صورت ۾ ظاهر ڪري رهي آهي، گورنمينٽ تحريڪ ترڪ موالات جي ڦهلاءَ ۽ هر دلعزيزي کي پنهنجي لاءِ خطري جي نظرن سان ڏسي ٿي، ان ڳالهه جو اندازو هن مان به لڳائي سگهجي ٿو ته سندس حاڪم هر جاءِ تي “امن سڀائون” جي قائم ڪرڻ ۾ رڌل آهن، جيڪي رڳو هن مقصد لاءِ ٺاهيون ويون آهن ته تحريڪ “ترڪ موالات” (سماجي بائيڪاٽ واري تحريڪ) جو مقابلوڪيو وڃي. جمعيت علماءَ جي صدر انهن مجلسن کي غير شڪي محسوس ڪري، عام فتويٰ ڏئي ڇڏي آهي ته مسلمان انهن ۾ شريڪ نه ٿين ۽ الحمدلله هر جاءِ تي مسلمان، هندو انهن فريبن ۾ نه ٿا اچن.

    هائو البت مان پنهنجي وطن وارن کي هيءَ عرض ڪندس ته جهڙي طرح هن تحريڪ کي تيزيءَ سان ڪامياب ڪرائڻ جو فرض سندن مٿان آهي، ان کي پوري ڪرڻ ۾ هو سستيءَ سان اڳتي وڌيا آهن، ان ڪري هن ڳالهه جي ضرورت آهي ته هو تيز، تيز اڳتي وڌن ۽ جهڙي نموني هنن فيصلو ڪيو آهي انهيءَ آهر پنهنجي منزل تي پهچڻ جي ڪوشش ڪن، خاص ڪري ديسي شين جي استعمال ڪرڻ ۾ ديسي ڪپڙي کي رواج ڏيڻ لاءِ گهڻي ۾ گهڻي ڪوشش ڪن ۽ اهڙي طرح پنهنجي ملڪ کي مسڪيني ۽ غربت واري تباهيءَ کان بچائين جنهن جي طرف هي ملڪ ڌڪبو پيو وڃي ۽ جيستائين جو آزادي حاصل ڪري وٺن، تيستائين “چرغي” جي عام رواج ۽ هر دلعزيزي کي تمام گهڻو وڌائين، ڇو ته اهو ئي رستو آهي جنهن سان اسان پنهنجي آزادي وڃائي آهي ۽ پوءِ وري انهيءَ دروازي کان آزادي کي حاصل به ڪري سگهون ٿا.

    انهن ٿورڙن ڳالهين کان پوءِ آءُ توهان کي هيءَ درخواست ڪندس ته هن وقت گهڻي کان گهڻي هن ڳالهه جي ضرورت آهي ته اسان گڏجي متحد ٿي اسلام جي حفاظت جي متعلق شرعي فرضن کي پوري ڪرڻ جي ڪوشش ڪيون، ان ڪري اسان کي خدائي ذوالجلال جي بارگاهه ۾ خلوص سان هي انجام ڪرڻ گهرجي ته اسان پنهنجي طاقت آهر انهيءَ عزيز مقصد لاءِ پنهنجو مال پنهنجي جان قربان ڪرڻ کان ڪو نه ڪيٻائينداسين.

    آءُ هڪ دفعو وري اوهان جي تڪليف ڪري اچڻ جو احسان مڃان ٿو، هن ۾ ڪو به شڪ نه اهي ته توهان کي آرام ۽ راحت پهچائڻ ۾ اسان کان ڪيتريون ڪوتاهيون ٿيون آهن پر اوهان جي مهربانين مان اسان کي هيءَ اميد آهي ته اوهان انهن کي درگذر ڪري اسان کي پنهنجو احسانمند ڪندا.

     

     

  • Doctor Choithram Pertab Rai Gadwani

    سڀاپتي

    ڊاڪٽر چوئٿرام پرتابراءِ گدواڻي جي تقرير

    پهرين سنڌ اسيمبلي ڪانگريس پروگرام ڪانفرنس ڪنڊيارو (سنڌ) 29 مئي 1937ع

    وندي ماترم

    (ڪانگريس جي قيام کان وٺي ويندي هندستان جي ورهاڱي تائين سنڌ واسين هن جماعت جي دل تي خدمت ڪئي، جيستائين اڃا هندو مسلم اختلاف ۽ نفاق سياست تي حاوي نه ٿيا هئا ان وقت تائين ننڍي کنڊ جي باقي ماڻهن جيان سنڌي به ڪانگريس ۾ دلچسپي وٺندا رهيا. ليڪن پوءِ خلافت تحريڪ جي خاتمي، نهرو رپورٽ جي ظاهر ٿيڻ بعد ۽ سنڌ جي بمبئي کان علحيدگي واري تحريڪ دوران سنڌ جا مسلمان ڪانگريس کان پري ٿيندا ويا ۽ سنڌ جا هندو ان پارٽيءَ جي ويجهو ايندا ويا. تان جو انهن مان ڪيترا ته مرڪزي ڪانگريس جا مکيه عهديدار به ٿيا.

    1935ع واري انڊيا ائڪٽ لاڳو ٿيڻ کان پوءِ ۽ سنڌ کي صوبائي خودمختياري ملڻ بعد جڏهن هتي وزارتون جڙيون ته ڪانگريس سنڌو سنئون اقتدار ۽ اختيار جي ڪرسي تائين ڪڏهن به پهچي نه سگهي، ليڪن پوءِ به سنڏ اسيمبليءَ ۾ ان کي اهڙي پريشر گروپ جي حيثيت ملي جو ڪيتري عرصي تائين سندس ساٿ کانسواءِ ڪا به پارٽي حڪومت ڪري نه سگهي.

    انهي پارٽي سان هزارين اختلاف رکڻ جي باوجود تاريخ جو شاگرد ڪڏهن به انهيءَ حقيقت تي پڙدو وجهي نه ٿو سگهي ته ڪانگريس اها واحد پارٽي هئي، جنهن پنهنجي پوئلڳن جي منظم نموني سان سياسي تربيت ڪئي ۽ انهن ۾ پارٽي ڊسيپلين پيدا ڪيو، ان ڪري سياسي تاريخ ۾ هن پارٽيءَ ڊسيپلين پيدا ڪيو، ان ڪري سياسي تاريخ ۾ هن پارٽيءَ جو جڏهن به ذڪر ايندو ته پارٽي سان گڏ ان کي انسٽيٽيوشن جي حيثيت به ڏني ويندي.

    سنڌ ۾ هن پارٽيءَ جي ڪارڪردگي بلاشڪ مثبت به رهي ۽ منفي به رهي، ليڪن باريڪ بينيءَ سان ڏٺو ويندو ته ان جي حڪمت عملي هڪ ئي محور تي بيٺل هئي ته هندستان “گڏيل هندستان” ٿي رهي، ان ڪري پهريون جڏهن سنڌ جي بمبئي کان علحدگي جي تحريڪ هلي ته هن جماعت ان جي مخالفت ڪئي، ان وقت جماعت جي روئي ۾ تبديلي تڏهن آهي جڏهن هندستان جو ورهاڱو اکين نه ٿي ڏٺو، ان وقت به هن جماعت جي علحدگي جي مخالفت ڪئي، مگر پنهنجي روئي کي نرم بڻائيندي خاص طور تي سنڌ ڻ۾ اهڙي فضا آڻڻ لاءِ پاڻ پتوڙيو، جنهن ۾ هندو۽ مسلمانن جو وڃايل باهمي اعتماد، خلوص ۽ پيار وري حاصل ٿي سگهي، دلين تي نفرت جا چڙهيل پڙدا هٽي سگهن ۽ مسلمان “گڏيل هندستان” کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃن، ليڪن محبت جي انهيءَ مختصر تحريڪ جي پيٽ ۾ نفرتن جو ٻج گهڻو اڳ “شدي ۽ سنگهٺن جي تحريڪ” دوران ڇٽيون ويو هو، ان ڪري نفرتن جي جهنگ ۾ هنن جو تازو ڇٽيل محبت جو ٻج سائو سلو ٿي نه سگهيو.

    هن هيٺ اوهان جي خدمت ۾ ٻن ڪانگريسن جون تقريرون ڏنيون وڃن ٿيون، جن ۾ ڊاڪٽر چوئٿرام جي تقرير ۾ پارٽيءَ جي اندروني نظم و ضبط جي آئيندي جي ارادن جي جهلڪ نظر اچي ٿي ۽ مولانا چشتيءَ جي تقرير مان هن پارٽيءَ جي آخري ناڪام ڪوشش جا پڙلاءَ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو.)

    پيارا دوستو! نهايت خوشيءَ جو موقعو آهي جو ورهين کان پوءِ اسين سنڌ واسي ڀائر هئڙي ڪانفرنس ۾ گڏ ٿيا آهيون.

    هن کان اڳي جيڪي ڪانفرنسون سنڌ ۾ پئي ٿيون آهن، سي سڀ وڏن شهرن ۾ ٿينديون هيون ۽ هيءَ پهرين ڪانفرنس آهي جا ڪنڊياري جهڙي ننڍي شهر ۾ سڏائي وئي آهي، ننڍي شهر ۾ ڪانفرنس سڏائڻ جي مراد اها آهي ته اسان جا ڳوٺاڻا ڀائر به هن ڪانفرنس جي ڪاروائيءَ ۾ سولائي سان بهرو وٺي سگهن.

    اسان جي پرڳڻي جي آدمشماري جو وڏو حصو ڳوٺن ۽ ننڍن ننڍن واهڻن ۾ ٿو رهي، جيستائين اهي اسان جا ڳوٺاڻا ڀائر ۽ لکها هاري ۽ ناري اسانجن ڪانفرنس ۾ شريڪ نه ٿيندا، تيستائين اسان جا ڪانفرنسن مان گهڻو کڙ تيل ڪو نه نڪرندو، انهيءَ ڪري اسان کي ساهتيءَ جي ڪانگريس ڪم ڪندڙن ۾ ٻين ساهتيءَ جي هندو مسلمان دوستن جو شڪر گذار ٿيڻ گهرجي جو هن هئڙي سخت گرميءَ جي موسم ۾ ڪيتريون تڪليفون برداشت ڪري اسان کي هتي پاڻ ۾ گڏجڻ جو وجهه ڏنو آهي.

    ڪانفرنس جي مراد

    توهان کي اڳئي معلوم ٿي چڪو آهي ته هيءَ ڪانفرنس ٻين راجنيتڪ يا سياسي ڪانفرنسن کان ڪن حالتن ۾ نرالي آهي، سنڌ پرانتڪ ڪانگريس ڪاميٽيءَ هيءَ ڪانفرنس انهيءَ لاءِ سڏائي آهي ته سنڌ اسيمبليءَ ۾ اسيمبليءَ جا ڪانگريسي ميمبر ڪانگريس جي ظاهر ڪيل نيتيءَ موجب جيڪي پروگرام اسيمبليءَ ۾ پيش ڪن تن جي عام ماڻهو پٺڀرائي ڪن، مون کي اها خاطري آهي ته توهين صاحب انهيءَ پروگرام جي باري ۾ جيڪي به ٺهراءُ هن ڪانفرنس ۾ ويچار لاءِ پيش ٿيندا تن جي پٺڀرائي ڪندا، پر مان اتي توهان جو ڌيان هڪ بنيادي ڳالهه ڏانهن ڇڪائڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهان، سنڌ اسيمبليءَ ۾ اسين ڪهڙيون به کڻي رٿون پاس ڪريون ته به اسان کي اها ڳالهه هرگز وسارڻ نه گهرجي ته انهن رٿن تي پوريءَ طرح عمل ٿي ڪين سگهندو، جيستائين اسان کي پورن سوراج حاصل نه ٿيو آهي ۽ اسان جي سماج ۾ اهڙو بنيادي ڦيرو نه آيو آهي، جو گهٽ ۾ گهٽ هر ڪنهن انسان کي پورو اٽو، اوڇڻ ۽ اجهو ملي.

    نون سڌارن موجب جيڪو حڪومت جو سرشتو ملڪ جي مرضيءَ خلاف اسان مٿان مڙهيو ويو آهي، تنهن سان نه ملڪ جي مفلسي دور ٿيندي ۽ نڪي ڪي بک ۽ بيروزگاريءَ جا مشڪل مسئلا حل ٿي سگهندا، انهي هوندي به انيڪ اهڙا سوال آهن جن جو اسان جي روزمره جي زندگيءَ سان تعلق ۽ لاڳاپو آهي ۽ جن جي باري ۾ اسيمبلين دوران تحريڪ هلائي سگهجي ٿو ۽ ڪئين اهڙا عام اهنج آهن جن جي دور ڪرڻ لاءِ منجهن ڪجهه قدر اپاءُ وٺي سگهجن ٿا.

    سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين بيٺڪ

    سنڌ اسيمبليءَ جي پهرين بيٺڪ جيڪا ڪاروائي هلي سا توهان جي ڌيان تي ضرور آئي هوندي، ڪانگريس ڌر انهيءَ بيٺڪ ۾ وزيرن ۽ اسپيڪرن جي پگهارن گهٽائڻ ۽ سيڪريٽرين جي مقرري جي خلاف جيڪا تحريڪ هلائي ۽ جفاڪشي ڪئي تنهن ۾ جيتوڻيڪ ڪانگريس ڌر پوري ريت ڪاميابي حاصل نه ڪئي ته به ان تحريڪ جو چڱو نتيجو نڪتو، وزيرن جي پگهارن ٻن هزارن ماهوار بدران پندرهن سئو مقرر ٿيو ۽ اسپيڪر جو هڪ هزار ماهوار بدران اٺ سئو رپيا ٿيو، سيڪريٽري جي مقرري اڃا ٿي ڪا نه آهي، ڏسجي ته انهيءَ باري ۾ آگسٽ واري بيٺڪ ۾ ڇا ٿو ٿئي.

    سنڌ اسيمبليءَ جي ٻي بيٺڪ ۽ نيون ڍلون

    اوهان کي سڌ هوندي ته اسيمبليءَ جي ٻي بيٺڪ 17 اگسٽ تي سڏائي وئي آهي، جيتوڻيڪ بجيٽ تي ويچار ڪرڻ لاءِ اها بيٺڪ جون ۾ بلڪ ان کان اڳي سڏائڻ واجب هئي پر سمجهه ۾ نٿو اچي ته انهيءَ بيٺڪ سڏائڻ ۾ ڇو ايتري دير ڪئي وئي آهي، جيڪڏهن ڪن سببن جي ڪري اسيمبليءَ جي بيٺڪ 17 آگسٽ کان اڳي ڪوٺائڻ نا ممڪن آهي ته گهٽ ۾ گهٽ سنڌ سرڪار کي اها پڌرائي ڪرڻ گهرجي ته بيراج ايراضيءَ ۾ زمينن تي جيڪي نيون ڍلون وڌائڻ جي رٿ آهي سا رٿ عمل ۾ نه آندي ويندي، سنڌ سرڪار جو هيستائين انهيءَ باري ۾ چپن کي چنو لڳائي ويٺي آهي ۽ اسيمبليءَ جي بيٺڪ دير سان ٿي سڏائي تنهن مان عام جي دلين ۾ اهي گمان پئدا ٿي رهيا آهن ته اهي نيون ڍلون اسيمبليءَ جي رايي وٺڻ کان سواءِ ماڻهن تي مڙهيون وينديون، ڇو جو هاڻوڪين پنجن سالن جو سيٽلمينٽن جو مدو 31 جولاءِ 1937ع تي پورو ٿيڻو آهي ۽ 1 آگسٽ کان اڳي نئين سيٽلمينٽ جي سرڪار کي پڌرائي ڪرڻي آهي، اهڙي ضروري سوال جو تڙ تڪڙ ۾ اسيمبلي جي رايي وٺڻ کان سواءِ فيصلو ڪرڻ هن نالي جي پراننڪ جوابدار حڪومت کي به فارس بڻائڻو آهي،

    تنهن ڪري سرڪار کي في الحال هڪ سال لاءِ ساعيڳب سيٽلمينٽون قائم رکڻ گهرجن، جنهن ڪري نين ڍلن جي باري ۾ اسيمبلي جي ميمبرن ۽ عام ماڻهن کي پنهنجي رايي ڏيڻ جو پورو پورو وجهه ملي، عام ماڻهن کي به سجاڳ ٿي اهڙي زبردست هلچل هلائڻ گهرجي جيئن سنڌ سرڪار ڪنهن به صورت ۾ اسيمبلي جي ميڙ گڏ ٿيڻ کان اڳي مٿيون ڍلون نه وجهي سگهي.

    منهنجي مرضي نه آهي ته مان زمين جي ڍلن نسبت وڌيڪ ڪجهه چوان، مون کان وڌيڪ ته اوهان مان ڪيترن کي حالتن جي سڌ هوندي، ڪانگريس جو اهو رايو آهي ته ڍلن جو هاڻوڪو رخ ئي ايڏو وڏو آهي جو عام ريت کاتيدارن جون حالتون تمام پريشاني جون آهن، ڪن ٿورن وڏن زميندارن کان سواءِ عام ريت زميندارن ۽ کاتيدارن ۾ هاڻوڪن ڍلن ڏيڻ جي ئي سمرتي ڪانهي، انهيءَ ڪري جيڪڏهن مٿي وڌايل ڍلن جو بوجو مڙهيو ويو ته هن لاءِ وڏي مصيبت ٿيندي، انهيءَ ڪري عام ريت کاتيدارن ۾ هن وقت سخت بي چيني ڦهليل آهي، جو هو ڏسي رهيا آهن ته وڌايل ڍلون سندن باقي به حالت سقيم ڪنديون. ڪانگريس جي انهي ڪري اها نيتي آهي ته ڍلن وڌائڻ بدران پاڻ گهٽائڻ ضروري آهن، انهي کانسواءِ ڪانگريس جو رايو آهي ته تمام ننڍا کاتيدار جن کي پوک مان خير ڪا ڪمائي آهي تن تان ڍلون صفا معاف ڪيون وڃن، باقي جيڪڏهن ڪي وڏا زميندار هزارها ڪمائين ٿا ته ڪانگريس جي اها رٿ آهي ته انڪم ٽيڪس سرشتي پٽاندڙ چلن جو نرخ ڪمائي آهر بيهاريو وڃي، هر ڪنهن زميندار ۽ کاتيدار کي باقاعدي پنهنجو حساب ڪتاب رکڻ گهرجي ته جيئن مقرر ڪيل ڪمائي اندر ڪنهن کان به انڪم ٽئڪس نه ورتي ويندي آهي، تئين ننڍن کاتيدارن لاءِ به ڪا حد ٺهرائي وڃي، جنهن کان گهٽ جيڪڏهن ڪنهن جي ڪمائي ٿئي ته هن کان ڪا ڍل نه ورتي وڃي، اهڙي ريت جن جي ڪمائي وڌيڪ آهي تن کان ڍلن جو نرخ وڌايل رکيو وڃي، يعني صاف ڪائي تي جيڪڏهن ڍلن جو نرخ رٿيو ويندو ته ڪنهن به دانهن ڪرڻ جو وجهه نه ملندو، جيڪي ڀاڳيا هوندا سي ڍلن جو وڌيڪ بوجو کڻندا ۽ جيڪي وچولا هوندا سي به واجبي ڏيندا ۽ جن جي حالت بنهه سقيم هوندي سي ڍلن ڏيڻ کان ڇٽل رهندا. مون کي اميد آهي ته اوهين ڪانفرنس ۾ انهي يا ٻي اهڙي رٿ تي غور ڪري ڪنهن واجبي فيصلي تي ايندا، هن وقت سرڪار نين ڍلن جي سرشتي اعتراض گهريا آهن مان جيڪر سڀني هنڌ ڪانگريس ڪاميٽين کي وينتي ڪريان ته ننڍيون ڪاميٽيون هر هنڌ مقرر ڪيون وڃن، انهي مراد سان کاتيدارن کي اعتراض پيش ڪرڻ ۾ مدد ڪن، ڇو جو ڪيترا ويچارا کاتيدار ايترو اٻوجهه آهن جو هن کي اعتراض وغيره لکڻ به نه ايندا، ڪانگريس ڪاميٽين کي هن سڄي سوال جو اڀياس به ڪرڻ جڳائي، هر هڪ ايراضي ۾ هڪ سب ڪاميٽي کي گشت ڪري سڀ حقيقتون گڏ ڪرڻ کين ۽ انهن پٽاندر اختياري وارن کي لکيل اعتراض موڪلڻ گهرجن. انهي کان سواءِ جيڪڏهن ضروري سمجهيو وڃي ته انهن اعتراضن جي پٺڀرائي ۾ ٻي هڪ خاص ڪانفرنس ڪوٺائي وڃي جا زمينن جي ڍلن گهٽائڻ تي خاص طرح زور ڏي.

    هارين جو سوال

    جڏهن زميندارن ۽ کاتيدار جي اها حالت آهي تڏهن هارين جي ڪهڙي نه سقيم حالت هوندي سو هر ڪو سمجهي سگهي ٿو، ويجهڙائي ۾ هارين جي جوڙجڪ ٺاهڻ جي ڪوشش به ٿي آهي، پر اسان کي انهن ڪوششن کي وڌيڪ انتظامي صورت ڏئي سڄي سوال جو چڱيءَ ريت اڀياس ڪرڻ گهرجي، منهنجو ته اهو ويچار آهي ته هارين جي سڄي مسئلي تي ويچار ڪرڻ لاءِ هڪ ڪاميٽي مقرر ڪئي وڃي، اها ڪاميٽي هارين جي مالي حالت سڌرارڻ ۽ سندن اهنجن ۽ تڪليفن کي دور ڪرڻ لاءِ پنهنجون رٿون اسيمبليءَ ۾ پيش ڪري.

    رشوتخوري، رسائي، لاپو ۽ ڇيڙ

    سرڪار هميشه منتظر رهندي آهي ته سندس قاعدن جي پوري ريت مڃتا ٿئي پر سرڪار ڪڏهن اهو به خيال ڪيو آهي ته سندس گهر ۾ ننڍا وڏا عملدار گهڻي ڀاڱي سرڪار جي گهڙيل قانونن جو گهات ڪري رهيا آهن، اڄ ڪنهن کي خبر آهي ته سرڪاري ڪاروبار ۾ رشوت خوري جام هلندڙ آهي ۽ رسائي، لاپي ۽ ڇيڙ ڪري عام سان وڏي پيڙا آهي، سرڪاري خزاني کي به کاٽ لڳي رهيو آهي، ڪاميٽيون مقرر ٿيون آهن، سرڪيولر نڪتا آهن، پر ان هوندي به اها مصيبت عام مٿان نازل ٿي آهي، سنڌ وزارت هينئر هڪ ڪانفرنس انهيءَ باري ۾ سڏائي آهي، پرمان جيڪر بنان ڊپ ڊاءُ جي ظاهر ڪريان ته رشوتخوري جو مرض اسان وٽان وڃڻو نه آهي، جيستائين بنياد کان حالتن ۾ ڦيرو نه آيو آهي، اها ڳالهه عالم آشڪار آهي ته سيڪريٽرين رکڻ جي رٿ به انهي خيال کان آندي وئي آهي ته ڪن ميمبرن کي رشوت ڏئي پاڻ وٽ رکجي، اول انهن ڳالهين ۾ ڦيرو اچڻ گهرجي، رسائي وغيره کي اڄ هرڪو نندي رهيو آهي، پر آءُ ٿو پڇان ته خود گورنر جڏهن گشت تي ٿو نڪري تڏهن ڇا ٿو ٿئي؟ مان رڳو هڪڙو مثال ٿو وٺان ته گورنر جڏهن هڪ وڏي جاگيردار جي ڳوٺ ۾ ويو تڏهن خبر اٿس ته انهي موقعي تي سندس مرحبا ۽ مهانوازيءَ ڀلي هزارها رپيا ويا؟ رڳو ڪراچيءَ مان ئي انهي موقعي لاءِ ڪن هزارن جو مال چوڻ ۾ اچي ٿو ته خريد ڪيو ويو هو، اهڙي ريت ڪمشنر يا ٻيا وڏا عملدار به جڏهن گشت تي نڪرن ٿا تڏهن عام تي اها مصيبت پوي ٿي، منهنجي ڌيان تي ڪي هڪ ٻه مثال آندا ويا آهن جي هتي پيش ڪريان ٿو، هڪ گوري عملدار لاءِ سندس منزل تي برف جا ٻه پائونڊ ٿيندا هئا جي 12 رپيا موٽر جي رسائي فنڊ مان خرچ ڪري گهرايا ويا، ٻئي وڏي عملدار لاءِ مڇي جي ڄرڪي گهرائڻ لاءِ تپيدار ويهه روپيا موٽر بلي خرچيا، اهي حالتون جيستائين سڌريون ناهن تيستائين رسائي وغيره جو آزار قيام ڪين وڃڻو آهي، انهيءَ ڪري اول اول وڏن عملدارن کي گشت ڪرڻ وقت اکيون پٽي هلڻ گهرجي.

    جيڪڏهن وڏا عملدار سچ پچ چاهين ته هو انهي آزار جي پاڙ پٽي سگهن ٿا، جيئن مون اڳئي چيو آهي ته جيستائين وڏا عملدار گورنر سوڌا پنهنجي گشت وغيره تي کاڌي ۽ رهائش جو بندوبست پنهنجي هٿن ۾ نه کڻندا تيستائين هي آزار دور نه ٿيڻو آهي.

    تپيدارن کي به پنهنجي کاتي جو ڪم ڏيڻ گهرجي ۽ مٿن سڀني قسمن جا ڪم مڙهڻ گهرجن، سندن پگهارن ۾ به ڪجهه واڌ ڪرڻ ضروري آهي، عام ۾ به اهو پرچار ڪرڻ گهرجي ته هو رسائي وغيره ڏيڻ کان انڪاري ٿين ۽ ساڻن ڪو ظلم ٿئي ته ماٺ ۾ سهڻ بدران انهي ظلم جي ڏونڪي سان پڌرائي ڪن، ڪانگريس ڪاميٽين کي هر هنڌ اهڙن مظلومن جي مدد ڪرڻ گهرجي ۽ سرڪار کي به هڪ خاص کاتو رسائي وغيره جي پاڙ پٽڻ لاءِ کولڻ گهرجي ۽ ڪن خاص بي ريا سي آءِ ڊي عملدارن دوران مخفي جاچ ڪري ڏوهي عملدارن کي سيکٽ ڏيڻ گهرجي ۽ مظلومن آيل شڪايتن جي به جاچ ڪري عملدارن ۾ اهڙو ڏهڪاءُ پيدا ڪرڻ گھرجي جو عام جي پيسي جي بي قاعدي لٽ نه ٿئي، رسائي جي بند ٿي ته لاپو به هليو ويندو، ڇيڙ کي قاعدي ۾ ڏوهه ٺهرائڻ گهرجي، جيڪڏهن سرڪار جي رٿيل ڪانفرنس ۾ اهڙا ڪي جرا اپاءَ ورتا ويا ته پوءِ حالتن ۾ ڦيرو اچي سگهي ٿو، ٻي صورت ۾ اهڙي ڪانفرنس مان ڪو کڙ تيل ڪو نه نڪرندو.

    بيروزگاري

    هن وقت وڏي ۾ وڏو سوال جو اسان مان هر هڪ کي ستائي رهيو آهي سو آهي بيروزگاري جو، ڳوٺاڻا هنر سڀ نابود ٿي ويا آهن، رڳو کيتيءَ تي گذارو ٿيڻ مشڪل آهي، انهيءَ ڪري بيروزگاري جو سچو علاج آهي ته سنڌ ۾ نوان ڪارخانا قائم ڪجن ۽ ڳوڄاڻن هنرن کي زور وٺائجي.

    سنڌ سرڪار کي ترت هڪ هنري ڪاميٽي وهاري تپاس ڪري ڏسڻ گهرجي ته نوان نوان ڪارخانا، هنر ۽ ڪاريگريون ڪٿي ڪٿي کولي سگهجن ٿيون، انهي کان سواءِ بجلي ڪمپنيون، فيڊر لائينون، بس سروسون ۽ ڪپهه ٿاڻن جا ڪارخانا سرڪار پنهنجي هٿ ۾ کڻي جيئن عام ماڻهن کي ان جو گهڻي ۾ گهڻو فائدو رسي، هن وقت گورن جون ڪمپنيون سيمينٽ جي ڪارخانن لاءِ ليسن وٺڻ لاءِ ڪوششون ڪري رهيون آهن، سرڪار کي ڌارين کي اهڙن ليسنن ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ گهرجي ۽ هڪ وڏو قرض کڻي هنرن کي هٿي ڏيڻ گهرجي.

    سرڪاري ملازمن جي پگهارن جو سوال

    پگهارن جي سوال ۾ به ڪانگريس جو ويچار آهي ته وڏن عملدارن ۽ ننڍن ڪامورن جي پگهارن وچ ۾ ايڏو ويڇو هئڻ نه گهرجي، سواءِ ڪن ماهرن جي عام رعيت عملدارن جو 500 کان مٿي پگهار نه هئڻ گهرجي، پر جيستائين ائين ممڪن ٿي سگهي تيستائين سنڌ وزارت کي اهو ٺهرائڻ گهرجي ته جيڪو به نئون عملدار ڪنهن به کاتي ۾ رکيو وڃي تنهن جو وزيرن کان وڌيڪ پگهار نه هئڻ گهرجي، پگهارن جي بدل سدل نسبت سرڪار کي هڪ نئين رٿ ٺاهڻ گهرجي جا ٽن سالن ۾ پوري ريت عمل ۾ اچي وڃي، ڪلارڪن ۽ ماسترن جي پگهارن ۾ ترت واڌ ٿيڻ گهرجي، پٽيوالن ۽ ٻين اهڙن ملازمن کي گهٽ ۾ گهٽ 20 روپيه ڏيڻ گهرجن.

    مسافري جا وڏا ڀتا ڀاڙا بند ڪرڻ گهرجن

    سنڌ الائونس ڏيڻ جي به هينئر ڪا ضرورت نه اهي ڇو ته اهي الائونس تڏهن ڏبا هئا، جڏهن بمبئي يا ٻين هنڌان عملدار گهرائبا ها، اهڙي ريت ٻين به ڪيترن خرچن ۾ ڪتر وجهڻ گهرجي، هينئر سرڪار پاران تخفيف ڪاميٽي مقرر ٿي آهي، مون کي اميد آهي ته اها ڪاميٽي پوري ريت غور ڪري خرچ ۾ چڱي چوکي ڪتر رٿيندي.

    سيڪريٽرين جي مقرري

    سنڌ ۾ ويجهڙائي ۾ هر هنڌ هندن ۽ مسلمانن جا گڏيل ميڙ پئي ٿيا آهن، جتي سيڪريٽرين جي مقررين خلاف زبردست ٺهراءُ پاس ٿيا آهن، پر عجب اهو آهي جو اڃا سنڌ وزارت سيڪريٽرين مقرر ڪرڻ تان هٿ ڪو نه کنيو آهن، هر ڪو سمجهي رهيو آهي ته ڪن ميمبرن کي خريد ڪرڻ لاءِ اهي عهدا پيدا ڪيا ٿا وڃن. انهي ڪري عام ماڻهن کي ڏسڻ گهرجي ته ڪهڙيءَ ريت سندن پيسي جي حفاظت ڪن ٿا،

    هرڪو اها ڳالهه قبول ڪندو ته ڪانگريس پائي پائي بچائڻ لاءِ ويهن ئي نهن جو زور پئي هلايو آهي، اڃا سيڪريٽرين جون مقرريون ڪو نه ٿيون آهن، بجيٽ سيشن ۾ اهو سوال وري اچڻو آهي، جيڪڏهن عام رايو هن وقت مضبوط ڪيو ويو ۽ زبردست ۽ زبردست هلچل هلائي وئي ته مون کي وشواس آهي ته بجيٽ سيشن تي آگسٽ ۾ اها رٿ ٿڏجي ويندي.

    سرڪاري ٿاڦيل ميمبرن جو سرشتو

    اڄ جڏهن خود پرانتڪ اسيمبلين ۾ سڀ چونڊيل ميمبر آهن تڏهن ميونسپاليٽين ۽ لوڪليورڊن، نوٽيفائيڊ ايريا ڪاميٽين ۽ سئنٽري ڪاميٽين ۾ سرڪاري ٿاڦيلن ميمبرن جو سرشتو هڪدم بند ڪرڻ گهرجي.

    هن لوڪشاهيءَ ۽ وارڌاري جي زماني ۾ اهڙو سرشتو قائم رکڻ بيسود ۽ اجايو آهي، مان نٿو سمجهان ته ڪو به اهڙو سمجهو شخص هوندو جو انهي سرشتي جي قائم رهڻ جي فائدي ۾ هوندو.

    دردناڪ واقعا

    گذريل ٻن مهينن ۾ اسان جي پرڳڻي ۾ ڪن شهرن ۽ ڳوٺن ۾ اهڙا دردناڪ واقعا ٿيا آهن جنهن ڪري اسان کي شرم سان ڪنڌ هيٺ ڪرڻو ٿو پوي، مذهب جي نالي تي بي گناهه انسانن جو خون وهائڻ اسان جي جهالت ۽ وحشي پڻي جي نشاني آهي، جن بيگناهن جا خون ٿيا آهن، تن جي ڪٽنبن ۽ عزيزن سان سندن ڏک ۽ هر ڪنهن سنڌ واسيءَ جي همدردي آهي، جيڪي به اهڙا خون ڪن ٿا سي نه رڳو ملڪ جا بلڪه انسانيت جا به دشمن آهن، مان اڃا تائين سمجهي ڪو نه سگهيو آهيان ته قرآن ڦاڙڻ ۽ ساڙڻ جا حادثا جيڪي سنڌ جي جدا جدا شهرن ۾ هڪ ٻئي پٺيان پئي ٿيا آهن تن جو ڪارڻ ڪهڙو آهي ۽ ڪير اهڙي قسم جي شرارت لاءِ جوابدار آهن، اوهان کي معلوم هوندو ته انهي قسم جي شرارت جي شروعات جيڪب اباد ضلعي جي ميرپور ڳوٺ ۾ ٿي، مون شيخ عبدالمجيد، مسٽر ڄيٺمل پرسرام، پروفيسر گهنشام، مسٽر هاسارام پمناڻي ۽ مسٽر محمد امين کوسي ۽ ٻين دوستن انهيءَ قصي جي سر زمين تي وڃي جاچ ڪئي هئي، اسان کي انهي جاچ مان اهو پتو پيو ته اهو سمورو قصو هٿرادو هو، جن ميرپور جي هندن تي قرآن ڦاڙڻ جي تهمت ڌري وئي هئي، سي هندو ان ڏوهه لاءِ جوابدار نه هئا، انهي قصي جي بنياد اصل ٻيو ڪو مڪاني معاملو هو، جنهن جي پٽاندر مان هن موقعي تي ڪرڻ واجب نٿو سمجهان، ٻين شهرن ۾ ان کان پوءِ جيڪي حادثا اهڙي قسم جا ٿيا آهن، تن تي هي قصو ڪن خبيث شرارتين جو آهي، اهي شرارتي نه رڳو انهن بيگناهه هندن جي خونن لاءِ جوابدار آهن بلڪ جوش ۾ آيلن خون ڪندڙن مسلمانن کي ڦاسين تي لٽڪائڻ لاءِ به اهي ئي گنهگار آهن، جيڪي به اهڙي شرارت لاءِ جوابدار آهن تن کي هٿ ڪري سخت سزاياب ڪرائڻ گهرجي، سنڌ سرڪار کي ويهن ئي نهن جو زور لڳائي ڏوهين جو پتو ڪڍڻ گهرجي، جيستائين اهڙي قسم جا خطرناڪ انسان سزاياب نه ٿيا آهن تيستائين سنڌ جو امن امان خطري ۾ آهي، هن کان سواءِ سڀني سنڌ جي خيرخواهن کي عام ماڻهن ۾ اها منورتي يا ذهنيت پيدا ڪرڻ گهرجي ته کين اهڙن شرارتن جي چالبازين جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي، کين اهو به ذهنشين ڪرائڻ گهرجي ته جيڪي شرارتي اهڙا ممڻ مچائين سي پاڻ ته هميشه سلامت رهجيو وڃن پر مسجن ويچارا اٻوجهه ۽ جاهل، ان کان سواءِ اسان کي سنڌ ۾ فرقيبازيءَ جي مرض جو علاج ڪرڻ لاءِ ڪي دائمي اپاءَ ڪتب آڻڻ گهرجن، هڪڙو علاج اهو اهي ته اسين ميونسپالٽين ۽ لوڪلبورڊن وغيره ۾ جدا چونڊن جي بدران گڏيل چونڊن جو سرشتو جاري ڪرايون، شل اهو وقت جلد اچي جو اسين هندو مسلمانيءَ جو فرق وساري پاڻ کي سچا سنڌي سمجهون.

    آخري وينتي

    اچو ته گڏجي پنهنجن دلين مان سڀ شڪ شبه دور ڪري هڪ ٻئي ۾ وشواس ۽ ايمان رکي نئين سنڌ جي عمارت اڏڻ جو آرنڀ ڪريون، مٿي جن سوالن بنسبت مون ذڪر ڪيو آهي تن کان سواءِ ٻيا به ڪئين سوال آهن، جن جو ويچار وري ڪنهن ٻئي موقعي تي ڪنداسين.

    مون کي اميد آهي ته اسان مان هرڪو هن ڪانفرنس کي ڪامياب بنائڻ جي ڪوشش ڪندو، پڇاريءَ ۾ مان وري توهان کي يادگيري ٿو ڏياريان ته سوراج کان سواءِ نڪي سنڌ جو نڪي هند جو ڀلو ٿيڻو آهي. شل اهو ڏينهن جلد اچي جو هندستان ۾ سچي قوميت جي لهر جي اثر هيٺ هندو، مسلمان ۽ ٻيا سڀ فرقا سڀ ويڇا وساري پنهنجي ملڪ ۽ وطن جا خادم ۽ شيوڪ بڻجي ملڪ کي آزاد، آباد ۽ شاد ڪن.

     

     

  • Hazrat Molana Taj Muhammad Amroti

    صدارتي تقرير

    حضرت مولانا تاج محمود امروٽي

    چوٿين سنڌ خلافت ڪانفرنس، مورخه 2-3 مئي 1920ع جيڪب آباد

    (جڏهن به انگريزن جي دور جي سياسي تاريخ لکي ويندي تڏهن “خلافت تحريڪ” جو ذڪر خاص طور تي ڪيو ويندو، هتي تحريڪ اسان جي سياسي ۾ انهيءَ ڪري اهميت رکي ٿي جو انهن عالمن جن حالتن کان مايوس ٿي وڃي مدرسا وسايا هئا ۽ جن لاءِ اهو تاثر قائم ٿي رهيو هو ته “ملن ۾ وطن دوستيءَ جو جذبو ٿئي ئي ڪو نه ٿو” سي مڪتب ۽ مدرسا ڇڏي گلين ۽ گهٽين ۾ نڪري آيا، هن تحريڪ دوران وطن ۽ مذهب جي صدقي عالمن اهو ڪجهه ڪري ڏيکاريو جنهن جو مثال ئي نه ٿو ملي.

    بلاشڪ “خلافت تحريڪ” پوري هندستان ۾ هلي، ليڪن سنڌ ۾ خلاف تحريڪ جي ڳالهه ئي نرالي هئي، تاريخ جا ورق ورائڻ مان ائين ٿو معلوم ٿئي ته سڄي سنڌ “خلافت تحريڪ” بڻجي اٿي هئي، جتي به ڪو عالم ۽ مولوي موجود هو، اتي هن تحريڪ جو اثر پهتو، هن تحريڪ دوران اسان جي وڏڙن وڏيون وڏيون قربانيون ڏنيون.

    ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته اسان جي محقق هن تحريڪ کي نظر انداز نه ڪيو آهي ۽ ڪيترن قلم ڌڻين هن تحريڪ ۽ جماعت کي تاريخ جي ورقن ۾ محفوظ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، مگر پوءِ به اڃا هن تحريڪ اسان جو توجهه لهڻو، منهنجي اندازي مطابق لڳ ڀڳ ساڍيون ٽي سئو خلاف ڪاميٽيون سنڌ ۾ قائم ٿيون، جن سالن جا سال ڪم ڪيو، جلسا ڪيا ۽ ڏينهن ملهايا، خلافتي ورڪرن سرڪاري ملازمتون ڇڏيون، عالمن پنهنجي مڪتبن لاءِ مالي مدد وٺڻ ڇڏي ڪيترا جيلن ۾ ويا ۽ ڪيترن پاڻ کي ملڪ بدر ڪيو.

    هن تحريڪ لاءِ ڪيل تقريرن کي ئي جيڪڏهن ڪتابي صورت ڏجي ته ڪيترا جلد جڙي پون، انهن تقريرن مان هتي به تقريرون ڏنيون وڃن ٿيون.)

    حضرات اوهان صاحبن مون کي هن جلسي جي صدارت جي خدمت سپرد ڪري منهنجي عزت افزائي ڪئي، پر در حقيقت وڏي جوابداري منهنجي سر تي رکي آهي، جنهن جي ذڪر ڪرڻ کان پوءِ آءُ جيڪر ڪنهن لائق فائق، پاڻ کان وڌيڪ هن ڪم جي مستحق صاحب کي، انهيءَ تمام وڏي خدمت سپرد ڪرڻ لاءِ عرض ڪريان ها، پر ان سان گڏ اوهان صاحبن جي دل شڪني به مناسب نٿو ڄاڻان، ان ڪري اوهان صاحبن جي دلي شڪريي بجا آڻڻ بعد درگاهه الاهي ۾ ملتجي آهيان ته مولا سائين مون کي انهي تمام وڏي خدمت جي ڪماحقه ادا ڪرڻ جي توفيق عطا فرمائي. آمين.

    عزيزان ملت! اهو ته اسان ملسمانن جو صحيح ۽ سچو عقيدو آهي ته اسلامي تهذيب ۽ روحاني ترقي جي اشاعت ۾ مقامات مقدس جي حفاظت ۽ اسلام جي دشمنن جي مدافعت لاءِ اهڙي هڪ مسلمان اميرالمؤمنين خلفية المسلمين جو هجڻ ضروري آهي، جو هر طرح آزاد ۽ خودمختيار ديني ۽ دنيوي اقتدار رکندو هجي ۽ دين جي دشمن جي مقابلي ڪرڻ جي پوري طاقت رکندڙ هجي، اهڙي مسلمان خليفة المسلمين سان مسلمانن جون دليون شرعي عقيدي موجب تمام ٻڌليون آهن ۽ سندس اقتدار جي بچاءَ لاءِ خدا جل جلالہجي حڪم ۽ سندس پياري رسول جي حڪم موجب، مال ۽ جانيون قربان ڪرڻ واريون آهن ۽ پنهنجي الله ۽ پياري رسول جي خوشنودي لاءِ سر ۽ ساهه صدقي ۽ گهرو ڪرڻ واريون آهن، حضرت رسول الله جي خدمت ۾ مسلمانن جن کين ڏسي ايمان آندو تن اصحابن سڳورن اسلام جي مٿان پنهنجو مال، وطن، گهر ٻار ۽ ساهه گهور ڪيا ۽ دين جي دشمن سان خدا ۽ رسول جي فرمان موجب اسلام جي بچاءُ لاءِ پوري پوري همدردي ڪئي ۽ سندن وصال ڪرڻ کان پوءِ سندس جانشين حضرت ابوبڪر صديق مسلمانن جو خليفة المسلمين سان لقب وارو ٿيو، جنهن پاڻ ۽ ٻين مسلمانن جي خلافت جي وقت ۾ اسلام جي همدردي پوري طرح ڪئي، تنهن کان پوءِ حضرت امير المؤمنين عمر فاروق جي وقت ۾ بهم جيڪڏهن انهن خليفن ۽ مسلمانن جي اسلام لاءِ همدردي کي بيان ڪجي ته وقت گهڻو وٺڻو پوندو، اسلام جي بچاءَ ۽ مقامات مقدمه يعني مڪي ۽ مديني ۽ بلاد اسلامي کي بچائڻ لاءِ بني اميه، بني عباسيه خليفا، خدا ۽ رسول جي فرمان موجب پنهنجيون جانيون، مال ۽ گهر ٻار قربان ڪندا آيا ۽ پنهنجي الله ۽ رسول کي راضي ڪندا اسلام جو اقتدار قائم رکندا آيا ۽ پنهنجي الله ۽ رسول کي راضي ڪندا اسلام جو اقتدار قائم رکندا آيا، جڏهن تاتاري ڪفارن بغداد تي ۽ مسلمان جي خليفه معتصم بالله شهيد تي حملو ڪيو تڏهن به مسلمانن اسلام جي اقتدار کي هڪ ڏينهن به خالي ڪرڻ نه ڇڏيو، مصر ۾ خليفه مقرر ڪري اسلام لاءِ پنهنجا سر صدقي ڪندا آيا، انهيءَ سلسلي جو ڳانڍاپو ۽ اسلام جي حمايت جو بار، سلاطين آل عثمان يعني ترڪن جي سر تي آيو ۽ انهي وقت سڀني مسلمانن ۽ علمائن ۽ مشائخن خليفة المسلمين جي لقب سان ڪري مڃيو، انهن ترڪن دين جي لاءِ جيڪي عيسائين جون تڪليفون سٺيون آهن تن تي تاريخ جا ورق شاهد آهن، اهو ئي خاندان آهي جو مقامات مقدسه يعني مڪي معظمه ۽ مدينه منوره جي خدمت ۽ حفاظت ۽ عيسائين جي ناپاڪ شرارتن جو، پنهنجي مال ۽ جان سان مقابلو ڪندا آهن، آءُ دعويٰ سان چوان ٿو ته جيڪڏهن اهي سرفروش ۽ جانباز ترڪ، اسلام جي حفاظت لاءِ سر تريءَ تي رکي ڪوشش نه ڪن ها ته جيڪر اڄ اسلام جو نالو هڪ گذشته زماني جو افسانو ٿي وڃي ها، اوهان صاحبن کي اهو زمانو ياد هوندو جنهن وقت يورپ جي وڏي حصي تي اسلامي جهنڊو لهرون ڏئي رهيو هو، اسلامي فتوحات جو سيلاب زور افزون ترقي ۾ هو، يورپي حڪومتون سلطنت اسلاميه جي بحري ۽ بري قوت کان ڊڄندڙ تي ان جو رضامندو، مسيح مصلوب جو رضامندو ۽ ان جو ناراضپو ، يسوع مسيح جو ناراضپو، سمجهنديون هيون، ان وقت کانئن اهو اسلامي اوج سٺو نه ويو ۽ سڀني عيسائي حڪومتن گڏجي اسلام جي پاڙ پٽڻ ۽ روءِ زمين تي عيسائيت پکيڙڻ جو قسم کڻي صليبي جهاد شروع ڪيو، مگر خدا تعاليٰ جي مهرباني سان کين سواءِ ذلت ۽ شڪست جي ٻيو ڪجهه حاصل نه ٿيو، هارئي هلو کائينديون رهيون. آخر سلطان صلاح الدين مرحوم (ڪثرالله امثاله) جي هٿان هڪ شاهي شڪست کائي پيش پوڻ کان سواءِ ٻيو چارو نه ڏٺائون، جڏهن انهن ڏٺو ته مرد ميدان ٿي جنگ ڪرڻ سان مسلمانن سان پڄي نه سگهنداسون تڏهن اندروني سازش ڪرڻ ۽ دوستي جي پردي ۾ دشمني ڪرڻ کي پنهنجي ناپاڪ مقصد حاصل ڪرڻ جو ذريعو بڻايائون جيئن ته هن گذريل منحوس جنگ جي واقعات سان اوهان کي معلوم ٿي ويو هوندو ته جيڪي ملڪ، جنگ جي زماني ۾ اتحادي وٺي نه سگهيا، سي صلح جي زماني ۾ ڪهڙي نه دغابازي سان ورتائون.

    صاحبان! اوهان صاحبن کي ضرور هي خيال ٿيندو هوندو ته آخر يورپ جو سازش ۽ شرارتن جو ڪهڙو ڪارڻ آهي، ترڪن عيسائين جو ڪهڙو گناهه ڪيو آهي، جو انهن اسان اهڙو ظلم ڪرڻ ۾ اچي ٿو، ترڪن سان گڏ جرمني، آسٽريا ۽ بلغاريه به اتحادين سان جگ ڪئي، اهو ڪهڙو خاص سبب آهي جو ترڪن جي دارالسلطنت قسطنطنيه تي قبضو ڪيو وڃي ٿو، مگر جرمن، آسٽريا ۽ بلغاريه جي گادي جي هنڌن تي قبضو ڪرڻ ۾ نٿو اچي؟ انهيءَ بسنت آءُ مختصر لفظن ۾ فقط ايترو چوندس ته هڪ مذهبي تعصب ٻيو ملڪ گيري جي هوس! جيڪڏهن اوهان کي انهيءَ جي معلوم ڪرڻ جو شوق آهي ته مهرباني ڪري خود عيسائيءَ جي الفاظ ۾ ان کان ٻڌندا، مگر ان کان اڳ ۾ يورپ جي هيٺين اصطلاحن کان واقف ٿي، کين چڱي طرح دل تي رکندا ته آئينده اوهان کي اهڙن مضمونن جي سمجهه ۾ تڪليف نه ٿئي، جهڙي طرح يورپ ۾ ، اندر هڪڙي، ٻاهر ٻي، رکڻ کي پاليسي سجهيو وڃي ٿو، اهڙي طرح ساده لوح مسلمانن کي حقيقت کان بي خبر رکڻ لاءِ اسلام کي دنيا مان ڪڍڻ، مسلمانن کي عيسائي بنائڻ ۽ اسلامي ملڪن کي ٽڪر ٽڪر ڪري ورهائي کڻڻ جو نالو مسئله شرقيه رکيو ويو آهي، ڇو ته مسئله شرقيه جي بجاءِ، مسئله اسلاميه سڏڻ ۾ يورپ کي پنهنجي ناپاڪ مقصد حاصل ڪرڻ ۾ رڪاوٽ پيدا ٿيڻ جو انديشو ظاهر اچي ٿو، ساڳي طرح يورپ جي ٽين اصطلاح به ياد رکڻ جي لائق آهي، يورپ ۾ ڪنهن به سرسبز زرخيز ملڪ کي جنهن ۾ تيل جا چشما، سون، چاندي، ٽامي، لوهه ۽ اڱرن جون کاڻيون هونديون آهن، پنهنجي قبضي ۾ رکڻ ۽ اتي جي هنرن کي ضايع ڪرڻ، ماڻهن کي بي دست وپاءَ بنائڻ ۽ ضروريات زندگي جي هر هڪ شيءِ ۾ يورپ جو محتاج رکڻ کي تهذيب جو نالو سڏيو ويندو آهي، پهريائين اخبارن جي رستي اتي جي حاڪم کي ظالم ۽ حڪمراني جي اصول کان غير واقف، مشهور ڪيو ويندو آهي تنهن کان پوءِ اتي جي ماڻهن کي ريل ۽ تارن وجهڻ ۽ رستن ٺهرائڻ، هنري ڪارخانا جاري ڪرڻ ۽ انهن کي دنيادار بنائڻ جا سرسبز باغ ڏيکاري دلفريب دلاسا ڏئي پنهنجي قديم فرمانروا، کان بغاوت ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو ويندو آهي ۽ اهڙي طرح پنهنجي ڪميڻي ارادي ۾ ڪامياب ٿيڻ لاءِ هر هڪ انسانيت پاش، اخلاق سوز، ناجائز ڪوشش کي تهذيب ۽ تمدن جي خدمت ڪري ليکيو ويندو آهي ۽ ساري دنيا کي آزادي جي ڪلمي پڙهائڻ جو ٺيڪو پنهنجي ذمي سمجهندو آهي، آزادي به ڪهڙي؟ مذهب کان آزادي، ماءُ پيءُ جي ادب کان آزادي! اخلاف کان آزادي!، عورت جي مرد کان آزادي! مسلمان حڪومت کان آزادي! شرابخوري! جوابازي! رنڊي بازي جي آزادي وغيره وغيره! غرض ته اهڙي طرح ملڪ کي پنهنجي جوع الارض جو لقمو تر، بنائڻ بعد تهذيب جي پکيڙڻ جو ڪم هن طرح ڪيو ويندو آهي ته هڪ طرف ماڻهن کي ولائتي نازڪ رنگين ۽ خوشنما ڪپڙن ڍڪڻ، خوراڪ ۾ بسڪوٽ، ڪيڪ ۽ ڊبل روٽي وغيره جو دلداده ٿيڻ، نشست برخواست ۽ معاشرت ۾ يورپي نمونو اختيار ڪرڻ جو عادي بنايو ويندو آهي ته ٻئي طرف انهيءَ ملڪ جي هنرن ۽ صنعتن کي فنا ڪرڻ، ڪاريگرن کي مارائڻ ۽ انهن جي بدران يورپي ڪارخانا جاري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آهي، نتيجو اهو نڪرندو آهي ته قوم جو اصلي طبقو ملڪي شين تي غير ملڪي شين کي ترجيح ڏيڻ ۽ عيش عشرت جي زندگي بسر ڪرڻ سبب زندگي جي هر هڪ ضروري شين ۾ يورپ جو محتاج بنجيو وڃي ۽ قوم جو ادنيٰ طبقو هنرن ۽ ڪاريگرن جي تباهه ٿي وڃڻ سبب بک مرڻ لڳي ۽ لاچار ٿي، ڀري، مزدوري ۽ ڪولي جو ڪم اختيار ڪري، ڪارخانن ۽ کاڻين ۾ 8-10 روپين عيوض غلام بنجي وڃي، ملڪ جو پيسو يورپ جي گهر ۾، ملڪي ماڻهو بک مرندا رهن، باقي يورپ مزا ماڻيندو رهي، ملڪ جو نالو سو مهذب ۽ متمدن ملڪن ۾ داخل ٿيو، باقي ملڪي ماڻهن جي حالت غلام کان به بدتر. خير! آدمد برسر مطلب، قسيس جولڪلارٽي، پنهنجي ڪتاب “مسئله مشرقيه” جي فصل ڏهين صفحه 124 ۾ “اسين اسلام کي ڪهڙي طرح فنا ڪري سگهون ٿا” جي سرخي سان لکي ٿو ته “آءُ جو ڪجهه لکندس اهو فقط دنياءِ مسيحت جي فائدي جي غرض سان، جنهن جو ٻيو نالو دنياءِ متمدن آهي، جو نوع انساني جي ترقي ۽ تهذيب لاءِ هر ممڪن قوت سان ڪوشش ڪري رهيو آهي، ليڪن انهيءَ ڪوشش کي روڪيندڙ هڪ عظيم الشان مصيبت آهي، هڪ عظيم الشان مشڪل آهي، جنهن جو اندازو ڪري نٿو سگهان، اسان مسيحين تي فرض آهي ته انهيءَ عظيم الشان مصيبت جا صدما سهون ۽ انهيءَ عظيم الشان مشڪل جي حل ڪرڻ جي تدبير ڪريون، انهيءَ عظيم الشان مصيبت ۽ مشڪل کي کولي سمجهائڻ لاءِ آءُ پنهنجي سڀني مذهبي ۽ روحاني قوتن کان ڪم وٺندس، ناظرين پڇندا ته اها ڪهڙي مصيبت ۽ ڪهڙو سيلاب آهي؟ آءُ عرض ڪندس ته آءُ جنهن مصيبت کان مراد وٺان ٿو اُها اُها مصيبت آهي جنهن جو سيلاب دنياءِ مسيحت کي فنا ڪرڻ جي ڌمڪي ڏئي رهيو آهي، انهي سيلاب کي روڪڻ واسطي پر نتائج ذريعن کان ڪم وٺڻ گهرجي، ذريعا فقط هي آهن ته سڀني عيسائين کي اتفاق ڪري انهيءَ مخالف قوت کي ناس ڪرڻ گهرجي، اها منهنجي راءِ نه آهي، بلڪه مون کان وڏا وڏا اهل قلم ۽ اهل دماغ به اها راءِ ظاهر ڪري چڪا آهن ۽ دنياءِ مسيحت کي انهيءَ اچڻ واري مصيبت کان خبردار ڪري چڪا آهن، ناظرين! انهيءَ اچڻ واري مصيبت جو نالو “اسلام” آهي، جو قوت جو سرچشمه آهي، جو ترقي جو ذريعو آهي ۽ مسيحي تعليمات جي واسطي سد راءِ آهي، توهان تي فرض آهي ته اسلام کي دنيا مان نابود ڪريو. اوهان تي فرض آهي ته انهيءَ قوت کي ضعيف ۽ عاجز ڪري وجهو ۽ جيڪڏهن اوهان هي سوال ڪريو ته اهو ڪهڙي طرح ممڪن آهي ته آءُ چوندس ته اتفاق سان! جيڪڏهن اسين سڀئي عيسائي پاڻ ۾ اتفاق ڪري ملي وڃن ته هن ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته اسين مسيحيت جي دشمنن تي غالب ٿي وينداسين! اسلام کي ننڍڙو ڪري نه سمجهو! ان کي ڪمزور نه ڄاڻو، اسلام ۽ مسلمان سڄي يورپ جي واسطي خطره جو باعث آهن، جيڪڏهن مسلمان ڪجهه به طاقت ورتي ته عيسائيت کي مٽائڻ، انهن جي واسطي نهايت آسان ٿيندو، مان جيتريقدر سمجاهن ٿو ته اوهين اسپين جي فتاح مسلماننن کان ناواقف نه هوندا، اوهين انهن عابد زاهد مجاهدن جي نالن کان بي خبر نه هوندا، جن جي روشني ڪوه برهنه جي دامن مان چمڪي رهي هئي ۽ جنهن هڪ دنيا کي زير و زبر ڪري ڇڏيو، خالات ۾ تحقير پيدا ڪري وڌي ۽ دنياءِ مسيحيت جي ترقي واسطي ڪو به ميدا نه ڇڏيو، انهيءَ جي ڪاميابي جو سبب اهو ننڍڙو ڪتاب آهي، جو انهيءَ عظيم الشان شخص پاڻ سان آندو جنهن کي محمد () چون ٿا، اوهان هن کان غير واقف نه هوندا ته جيڪڏهن مسلمانن جي پاڻ ۾ اڻ بڻت ۽ بي اتفاقي نه هجي ها ۽ اسين عيسائي انهن جي مقابلي ۾ پاڻ ۾ ملي نه وڃون ها ۽ پطرس رسول جي برڪت نه ٿئي ها ته جيڪر انهيءَ باغي جماعت تي ڪڏهن به ڪامياب نه ٿيون ها، پر ياد رکو! انهن بزرگن جا جائنشين ۽ انهن ڏاڏن جا پوٽا اڃا تائين زندهه آهن ۽ هي اسان کي موت جي ڌمڪي ڏئي رهيا آهن، انهيءَ ڪري جيڪڏهن اسين انهن کي برباد نه ڪنداسين ته خدا جو قسم اسين خود برباد ٿي وينداسين، اسان تي فرض آهي ته انهن کي منتشر ۽ پراگنده ڪريون، اسان جو فرض آهي ته انهن جي مال، دولت، ڪنوارين ڇوڪرين ۽ عورتن تي قبضو ڪريون، تنهن کان پوءِ انهن کي عيسائي بنائڻ لاءِ هڪ ڀيرو ڪوشش ڪريون، اوهين ڪوشش ڪري انهن جي قرآن کي دنيا مان ناس ڪري ڇڏيو!، قرآن کي انهن جي هٿن مان کسي وٺو، خدا جو قسم آءُ ڪو به اهڙو ڪتاب نه ٿو ڏسان جنهن جي جهنڊي جي هيٺان ايترا گهڻا ماڻهو جمع هجن ۽ جنهن کي ماڻهن جي دلين تي ايتري قدر حڪومت حاصل هجي، انهي ڪري اوهان تي فرض آهي ته مسئله مشرقيه جو خاتمو ڪري ڇڏيو، ڏسجو انهيءَ ۾ سستي ۽ تغافل هرگز نه ڪجو، اسلامي ملڪن ۾ قومي ۽ مذهبي تفرقا نهايت گهڻا آهن ۽ هي ڪير نٿو ڄاڻي ته اهو ملڪ جو قومي مذهبي تفرقن ۾ مبتلا آهي، انهيءَ تي ڪاميابي حاصل ڪرڻ ڪيتري قدر آسان آهي، ڏسو اهو موقعو هٿان وڃڻ نه ڏجو، مسيحي سلطنتن مان هر هڪ جو فرض آهي ته اسلامي ملڪن جو هڪ هڪ ٽڪر ورهائي کڻن ۽ انهن تي قابض ٿي وڃن، ٽيونس ۽ الجيريا تي فرانس قبضو ڪري چڪو آهي، هالونوفرانس جو وزير، صاف چٽو چئي رهيو آهي ته انهن مسلمانن کي عيسائي بنائڻ اسان جي واسطي مشڪل نه آهي ۽ اها ئي ڳالهه آهي جنهن کي اسين ڳوليون ٿا! انگلستان جي ماتحت هندستان ۾ مسلمانن جو تعداد گهڻو آهي، لارڊڪرومر (وزير انگلستان) پنهنجي تقرير جيڪا لنڊن جي هائوس آف لارڊز ۾ ڪئي هئي، بيان ڪيو ته مسلمانن کي پنهنجي مذهب سان جيتري قدر محبت ۽ عقيدت آهي، اها ڏسي آءُ حيران ٿي ويس، اسان تيستائين انهن کي مسيحيت جو اصطباغ ڏئي نٿا سگهون، جيستائين اسان انهن جي ڪتاب آسماني يعني قرآن کي انهن جي هٿن مان کسي پرزا پرزا نه ڪري ڇڏيون، مان سمجهان ٿو ته اوهان هن کي وساريو نه هوندو ته اسان انهن کي يورپ مان ڪڍي ڇڏيو آهي! هاڻي اسين انهن کي افريقه (مصر) مان ڪڍڻ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهيون ته اسين انهن کي فقط ايشا ۾ بند ڪري سگهون، انهيءَ وقت بلفاني رياستون انهن جي حمله آور ٿينديون ۽ پنهنجي ملڪ مان ڪڍي انهن کي ڪڍي ڇڏينديون ۽ انهيءَ وقت مڪي ۽ مدينه کان سواءِ ٻيو ڪو به شهر انهن جي قبضي ۾ نه رهندو ۽ مون کي پڪو يقين آهي ته زمانو اوهان کي انهن ٻنهي شهرن تي قبضي ڏيارڻ جو ضامن آهي، هي به ياد رکو ته دولت عثمانيه اوهان جي سڀ کان وڏي دشمن آهي، اوهين انهن جي گذشته سلاطين کان واقف هوندا، جن اوهان کي فنا ڪرڻ گهريو هو، انهي ڪري اوهان جو فرض اولين هي آهي ته پنهنجي کير پياڪ ٻارن تائين سڀني جي دلين ۾ انهي قوم کان نفرت پيدا ڪريو! جا جيڪڏهن قوت وٺي وئي ته اوهان کي نابود ڪري ڇڏيندي. آخر ۾ آءُ پطرس روسل جو حڪم ٻڌايان ٿو : مسيح انهيءَ واسطي آيو هو ته پنهنجي تعليمات کي دنيا ۾ عام ڪري، سواءِ هن جي ته ڪو به هن جي مزاحمت ڪري، انهيءَ جو مطلب هي آهي ته اسين مذهبي دعوت کي سياسي صورت ۾ ظاهر ڪريون ٿا ته ماڻهو غافل رهن ۽ هلال جي روشني رفته رفته جهڪي ٿي وڃي، ان جي جاءِ تي صليب نمودار ٿئي.“ (زميندار جلد 3 ص 14)

    معزز دوستو! مٿين مضمون مان اوهان صاحبن کي قرآن شريف جي نابود ڪرڻ ۽ مسلمانن کي زوريءَ عيسائي بنائڻ ۽ انهن جي مال، دولت، معصوم نياڻين ۽ عورتن تي قبضو ڪرڻ ۽ اسلامي ملڪن کي ٽڪر ٽڪر ڪري ورهائي کڻڻ بابت يورپ جي پراڻن منصوبن جي حقيقت روشن ٿي چڪي آهي ۽ ان مان صاف طرح هي معلوم ٿيو ته اهي منصوبا رڳو پاڳل پادرين جا نه آهن، بلڪ لاڙد ڪرومر، وزير انگلستان، هندستان جي مسلمانن کي عيسائي بنائڻ لاءِ مسلمانن کان قرآن ڪريم کسي ان کي پرزا پرزا ڪرڻ ٿو گهري، ساڳي طرح هانولو، وزير فرانس جنهن پيرس جي عجائب خانه تي “لوفر” نالي کي خالي ڪري ڪعبه جي شڪل ۾ آڻڻ ۽ مڪه مبارڪ مان حجر اسود کي اتي منقتل ڪرڻ ۽ ان کي حج جو مرڪز بنائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي هئي، تيونس، الجيريا جي مسلمانن کي عيسائي بنائي آسان سمجهي، پنهنجي دلي تمنا ظاهر ٿو ڪري ۽ انگريز قوم جو وزير اعظم، گيلڊ سٽون چوي ٿو ته “هي ڪتاب (قرآن حڪيم) مسلمانن جي هٿن مان کسي ساڙي ڇڏڻ گهرجي، اهو ڪتاب جيستائين مسلمانن جي هٿ ۾ هوندو تيستائين يقيناً اهي بدبخت سڀ ترقين ۽ سڌارن جي مخالف ۽ عيسائيت جا دشمن رهندا”

    ساڳيو مسٽر گيلڊسٽون چوي ٿو ته دنيا ۾ جيستائين قرآن نالي ڪتاب موجود آهي، تيستائين وحشت جي پاڙ پٽڻ لاءِ ڪا به تدبير ڪارگر ٿي نه ٿي سگهي. (الهلال 4 جولاءِ 1913 جلد 3 نمبر 2)

    مٿين مسٽر جي نظر ۾ اسلام هڪ وحشت آهي، جنهن جي پاڙ پٽڻ لاءِ قرآن ڪريم جو نابود ڪرڻ ضروري آهي، لارڊ ڪچنر، جا دل آزار ڪلمه، ڪعبته الله شريف متعلق اوهان کان وسري نه ويا هوندا، لارڊ ڪرزن، لارڊ رابرٽ سيسل ۽ لارڊ پرائيس جو تعصب اوهان کي ياد هوندو، مسٽر ايليڪنٿ اڳوڻي وزير اعظم انگلستان، جون ڦيريون گهيريون اوهان کي معلوم آهن، مسٽر لائيڊ جارج موجوده وزير اعظم برطانيه، جو لارڊ ايلني کي آخري مذهبي جنگ جو فاتح سڏڻ ۽ گذريل مارچ ۾ نئين سال جي شروعات ۾ رعايائي انگلستان کي موڪلڻ، ته دنيا ۾ امن، عيسائيت قبول ڪرڻ سان ٿي سگهندو، اهو مذهبي جنون جو پڌرو ثبوت آهي، ڇا انهن واقعن هوندي ڪو چئي سگهندو ته انگلستان ۾ اسلام جي خلاف جوش خروش رڳو مذهبي حلقن ۾ آهي؟ هرگز نه! اسلام ڪشي جو خيال سياسي حلقن ۾ موجود آهي، مگر اهو بقول جول ڪلارٽي ۽ پطرف رسول جي زرين حڪم موجب، مسلمانن کي غافل رکڻ لاءِ مذهبي دعوت کي سياسي رنگ ۾ ظاهر ڪن ٿا، جهڙي طرح هن منحوس جنگ ثابت ڪري ڏيکاريو، اوائل ۾ ملڪي جنگ ظاهر ڪري، مسلمانن کان جاني مالي مددون حاصل ڪري پوءِ ان کي مذهبي صليبي جنگ سڏڻ ۽ اسلامي ملڪن ۽ پاڪ جاين تي دست درازي ڪرڻ، صاف طرح قرآن شريف جي هن آيت جي تصديق ٿو ڪري “ولن ترضيٰ عنڪ اليهودولاانصاريٰ حتيٰ تتبع ملتهم”. يعني يهود ۽ نصاريٰ تيستائين اوهان کان هرگز راضي نه ٿيندا، جيسين اوهين انهن جو دين قبول نه ڪندؤ، ترڪن کي هن جنگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ڪهڙا سبب هئا، اهي ڊيگهه جي خوف ۽ وقت جي تنگي سبب بيان ڪري نٿا سگهجن، جول ڪلارٽي جي مٿين مضمون مان اوهان کي معلوم ٿي ويو هوندو ته اسلام جي پاڙ پٽڻ ۽ قرآن شريف جي نابود ڪرڻ لاءِ سلطنت عثمانيه کي برباد ڪرڻ ضروري سمجهيو ويو، ڇاڪاڻ ته سلطنت عثمانيه کي برباد ڪرڻ ضروري سمجهيو ويو، ڇاڪاڻ ته سلطنت عثمانيه جي موجودگي ۾ يورپ جا ملعون مقصد حاصل ٿيڻ مشڪل هئا، جيئن ته هڪ انگريزي اخبار “گرينڪ” نالي، مسئله مشرقيه تي پنهنجا خيال ظاهر ڪندي آخر ۾ لکي ٿو ته ترڪن کان نجات حاصل ڪريو ته هر چيز ٺيڪ ٿي ويندي (الهلال 6 آگسٽ 1913ع جلد 3 صفحه 113)

    ترڪي سلطنت وانگر ايران ۽ افغانستان به اسلامي حڪومتون هيون ۽ اهي به قرآن حڪيم جي تباهي اکين سان ڏسڻ نه گهرن ها، مگر يورپ جي، ترڪي سلطنت تي خاص طرح نظر رهڻ جو سبب هي اهي ته انهيءَ خاندان کي خلافت جي عزت حاصل آهي، ازانسواءِ اهو ئي خاندان آهي جو يورپ جي مقابلي ۾ طاقت رکي ٿو، 2 جولاءِ 1913ع جي ٽائمز آف انڊيا ۾ ڪرنيل بيٽ، جنگ بلقان ختم ٿيڻ تي مضمون لکندي آخر ۾ لکي ٿو ته “ترڪن سلطنت ۽ ايران حڪومت جي بلڪل ختم ٿي وڃڻ بعد جيستائين 30 لک مسلمان هيئن نه چون ته امير افغانستان اسان جو خليفو ۽ پيشوا نه آهي تيستائين انهن جي حڪومت قائم رهڻ ڏجي.” (الهلال 13 جولاءِ 1913ع جلد 3 صفحه 71)

    هن مان ظاهر ٿيو ته يورپ جي، خلافت سان جنگ آهي ۽ خدانخواسته ترڪي سلطنت ۽ ايراني حڪومت جي تباهيءَ سان گڏ اتي ڪو به مسلمان ڏسڻ نٿو گهري ۽ انهي کان پوءِ روءِ زمين تي جيڪي 30 لک مسلمان بچن، سي به جيڪڏهن امير افغانستان کي پنهنجو خليفو ۽ پيشوا ڪري مڃن ته پوءِ انهن جي به صفائي ڪري ڇڏجي، هن مان هي ڳالهه به معلوم ٿي ته (خاڪش بدهن) ترڪي سلطنت ۽ ايراني حڪومت بلڪل ختم ٿي وڃڻ بعد افغانستان جي 30 لک مسلمانن کان سواءِ ٻيو ڪو به مسلمان نه رهندو، نه هندستان ۾، نه ڪنهن ٻئي هنڌ. هن منحوس جنگ شروع ٿيڻ کان اڳ صلح جي وقت ۾ انگريزن جو ترڪن سان ڪهڙو سلوڪ رهيو؟ اهو اوهان صاحبن کان مخفي نه آهي، غزوه طرابلس جي شروعات ۾ انگريزن ٻي طرفي جو اعلان ڪيو، مگر عملي حالت هي هئي جو اٽليءَ وارن کي بار برداري واسطي اٺن ۽ خچرن جي ضرورت پئي ته جزيره عدن مان ضرورت پوري ڪئي وئي، ليڪن ترڪن جي امداد واسطي جڏهن مرحوم نيازي بي طرابلس الغرب جي قصد سان ويس بدلائي مصر ۾ پهتو ته انگريزن جي بي طرفي جي دعويٰ، ان کي نظر بندي ۾ وٺي قسطنطنيه ڏانهن واپس ڪري ڇڏيو، ترڪي جنگي جهاز حميديه ڪجهه پيرا بندرگاهه سعيد ۽ اسڪندريه جا چڪر لڳايا هئا، جتي ان لاءِ ڪوئلن جو ذخيرو گڏ ڪيو ويو، بي طرفي ان جي مخالفت ڪئي ۽ اهو سلسلو بند ڪيو ويو، بي طرفي ان جي مخالفت ڪئي ۽ اهو سلسلو بند ٿي ويو، مگر يوناني ٻيڙي 18 اپريل 1913ع جي جڏهن سويز جو چڪر لڳايو تڏهن پورٽ سعيد ۾ ان جي واسطي ڪوئلن جي فراهمي، پوليس جي امداد ۽ اعانت طرفداري نه سمجهي وئي. ترڪن هندستان ۾ غدر جي وقت انگريزن کي مصر مان لشڪر لنگهائڻ جي موڪل ڏني، سلطان المعظم، بحيثيت خليفة المسلمين سلطان ٽيپو ۽ سرحدي ماڻهن کي انگريزن جي مخالفت بند ڪرڻ جو حڪم ڏئي انگريزن جي جان بچائي، مگر ان جي عيوض انگريزن، ترڪن کي مصر مان جو سندن ملڪ هو، لشڪر لنگهائڻ جي روڪ ڪئي، طرابلس ۾ مسلمان مردن، عورتن ۽ ٻارن سان جيڪي ظلم ٿيا آهن، ان تي انگريزن جي رڳ انسانيت کي ڪو جوش ڪو نه آيو، مگر جڏهن بهادر ترڪ طرابلس مان اٽليءَ وارن کي پٺتي هٽائي اڳتي وڌڻ لڳا تڏهن انگريزن ترڪن کي صلح ڪرڻ لاءِ زور رکيو، جڏهن انهن قبول نه ڪيو، تڏهن انگريزن پنهنجي جنگي جهازن جي نمائش ڪري ڌمڪي ڏئي ترڪن کي صلح ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو، جنگ بلقان کان ٿور اڳي ترڪن کي غافل رکڻ لاءِ يورپ اعلان ڪيو ته مسئله بلقان بابت جنگ نه لڳندي مگر يورپ هي عذر ڪيو ته سان جنگ کي روڪڻ گهريو مگر بلقاني رياستون راضي نه هيون، ڇا ڪو به معمولي عقل وارو آدمي هي فرض ڪري سگهي ٿو ته هڪ ڇوٽي رياست دول يورپ جي ڪنهن به هڪ مشوري کي نامنظور ڪري ٿي سگهي؟ بهر نوع اعلان جنگ ٿيو، ان کان پوءِ ستت ئي موسيو پوانيڪر وزير خارجه فرانس جي تجويز ۽ روس ۽ انگلستان جي اتفاق سان، هي اعلان ڪيو ويو ته خواهه نتيجو ڪهڙو به نڪري مگر فتحياب کي پنهنجي ملڪ وڌيڪ زمين ڳنڍن جو حق نه رهندو، يا ٻين لفظن ۾ ڌرين جي ملڪ ۾ جابرانه تغير نه ٿيندو، اهو اعلان هن ڪري ڪرڻ ۾ آيو ته يورپ کي خيال هو ته جنهن وقت بهادر ترڪي فوج، پنهنجي پايه تخت کان هلندي ته سڌو صوفيه جي پايه تخت بلغاريه ۾ هلي دم کڻندي، کين معلوم هو ته يوناني فوج جڏهن ان سان جنگ ڪندڙ هئي تڏهن ان جو ڪهڙو حشر ٿيو هوندو، پر فتح ۽ شڪست جي تقسيم بلڪل اميد خلاف هئي، هواز جو مزاج بدليل ڏسي خيالات جو رخ به بدلجي ويو، سڀ کان اول ۾ اخبارن هي سوال کنيو، بلقانين کي انهيءَ فتح جي فائدن کان نفتعو وٺڻ جو موقعو ڏنو وڃي، جنهن واسطي ان جون فوجون ڪم آيون آهن، اعلان جنگ کان اڃا اڌ مهينو به نه گذريو هو ته روس مان هي آواز بلند ٿيو ته “نهايت بي انصافي ٿيندي جيڪڏهن بلقاني رياستن کي فتوحات کان فائدي وٺڻ جو موقعو نه ڏنو وڃي جنهن واسطي انهن پنهنجون عزيز جانيون ڏنيون آهن” انهن جو اواز انگلستان مان آيو، مسٽر اسڪنٽ وزير انگلستان ۽ موسيو پوانيڪر وزير فرانس اهو ئي چوڻ لڳا جو روس چئي رهيو هو، جاج موجوده وزير اعظم انگلستان ۽ مسٽر ماسٽرين وزير مالي شهنزم، بلقاني رياستن جي واسطي هڪ انجمن قائم ڪئي هئي، جنهن جا ميمبر پارليمينٽ جا ميمبر هئا، انهيءَ انجمن جي ميمبرن چيو ته بلقاني، انهيءَ جنگ ۾ حق بجانب آهن، تنهن ڪري کين ضرور آباد ڪيو وڃي، فيصلو ٿيو ته پبلڪ ۾ عام طور جوش پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ عام جلسو ڪيو وڃي، مسٽر ناڪل مڪائن ميمبر پارليمنٽ برطانيه صوفيا، پايه تخت بلغاريه ۾ ويو ۽ اعلان ڪيائين ته “سٺي انگريز قوم کي بلقان سان هن جنگ ۾ به پوري همدردي آهي ۽ گهڻائي انگريز والنٽير طور ميدان جنگ ۾ اچڻ وارا آهن”

    برادران اسلام! ڇا هن کان پوءِ اوهان صاحب اهو خيال ڪري سگهو ٿا ته ترڪي خواه مخواه انگريز سان جنگ ڪئي ۽ رڳو جرمني جي شورش تي پيش قدمي ڪئي. مسلمانو! يقين ڪريو ته توڻي اوهين اسلام کان غافل ٿي وڃو مگر عيسائيت ڪڏهن به اوهان کان غافل نه رهندي، اوهين عيسائين جون ان ترانيون وساري ڇڏيو، مگر هي اوهان جون بي خياليون نه وساريندا، اوهان جا زخم ڇٽي وڃن، مگر توهان جون خرچ لڳايل چوڪون هي هميشه تازيون رکندا، ايران، طرابلس ۾ عيسائين جي خونريزي، غارت گري ۽ عصمت دري اوهان کان وسري وڃي، مگرعيسائي، فلسطين، شام ۽ مقدونيه کي نه وساريندا، اوهين اندلس، طرابلس جون ڊاٺل مسجدون وساري ڇڏيو، مگر عيسائين هميشه جمع ابا صوفيه ۽ بيت المقدس کي ياد رکندا. اي عزيزان ملت! توهان کي معلوم آهي ته اندلس جي مسلمانن جي ڪهڙي حالت ٿي؟ اوهان کي معلوم آهي ته ڪهڙي طرح مسجدون ڊاٺيون ويون؟ مسلمان زوري عيسائي ڪيا ويا ۽ جيڪي عيسائي نه ٿيا، اهي جلايا ويا، هي سچ آهي ته اوهان سان اڃا تائين اهو سلوڪ نه ٿيو آهي مگر توهان کي ڪهڙي طرح تسلي ڏني وئي آهي ته جڏهن توهان جي سياسي هستي جو بلڪل خاتمو ٿي ويندو ۽ دنيا ۾ آزاد اسلامي سلطنت نه رهندي تڏهن ان وقت اهڙا ماڻهو پيدا نه ٿيندا، جي مسٽر گيلڊ سٽون ۽ ڪرنل بيسٽ جي حڪم جي تعميل ڪن، حضرات! اوهان صاحبن کي خاص حالتن سان چڱي طرح معلوم ٿي ويو هوندو ته اسلام جي تباهي جو ٺيڪو رڳو انگلستان کنيو آهي، ڇاڪاڻ ته فرانس ۽ اٽلي، ترڪن کي قسطنطنيه مان ڪڍڻ نٿا گهرن ۽ نڪي ترڪي يا ايشيا ڪوچڪ جي ڪنهن ڀاڱي جا طلبگار آهن جيئن ته پريس جي اخبار ٽيمس لکي ٿي ته فرانسيسي، ترڪن کي قسطنطنيه مان ڪڍڻ نٿا گهرن، جو انهن کي ترڪيءَ يا ايشيا ڪوچڪ جو ڪو به حصو مطلوب نه آهي، سيورينيٽي پنهنجي تقرير ۾ چيو ته اٽلي ترڪن کي ڪوچڪ جو ڪو به حصو وٺڻ نٿو گهري، انگريزن سان ترڪن وانگر جرمن، آسٽريا ۽ بلغاريا به جنگ ڪئي هئي، مگر نه انهن جي تخت گاهن تي قبضو ڪيو وڃي ٿو ۽ نڪي انهن جي شهزادن ۽ پارليمينٽ جي ميمبرن کي گرفتار ڪيو وڃي ٿو ۽ نڪي انهنجي مذهب جي پيشوائن کي جلا وطن ڪيو وڃي ٿو ۽ نڪي انهن جي عبادتگاهن بابت ڪو پهه پچايو وڃي ٿو، ڇو ته اهي عيسائي آهن، باقي مظلوم ترڪن کان سندن دارالخلافت کسيو وڃي ٿو، انهن جي شهزادن ۽ پارليامينٽ جي ميمبرن کي ستر هي تعداد ۾ گرفتار ڪيو وڃي ٿو، شيخ الاسلام کي جلا وطن ڪري مالٽا ۾ موڪليو وڃي ٿو، جامع ابا صوفيه کي جا پنجن سون ورهين کان مسلمانن جي عبادگاهه رهي آهي تنهن کي ديول بنائڻ جو منصوبو ٿيو، ڇاڪاڻ ته اهي مسلمان آهن، يورپ ۾ مسلمانن سان انصاف ڪرڻ جو جيڪو دستور آهي، ان بابت هڪ منصف مزاج انگريز جو خود پارليامينٽ جو ميمبر آهي، تنهن جو قول نقل ڪريان ٿو، مسٽر سائڪس پارليمينٽ ۾ اعلان ڪيو آهي ته مسلمانن سان انصاف ڪرڻ جا يورپ ۾ ٻن مختلف قسمن جا قانون هلندڙ آهن، هڪ اهو هڪ قانون وقاعي، جو مسلمان مدعي جي خلاف عيسائي مدعاليه جي حق ۾ فيصلو ٿئي ٿو، ٻيو اهو قانون جو عيسائين مدعي جي فائدي ۾ مسلمان مدعا عليه جي خلاف عمل ۾ ايندو آهي. (الهلال صفحه 172، جلد 12، 23 جولاءِ 1913ع)

    اخوان ملت! يورپ جي چالبازين ۽ ڍڪوسلن تي گهڻا ڏينهن لڳا گهڻيو ئي خوشنما وعدن ۽ دلفريب دلاسن سان اميد تي وڃايو، آزمائي کي جو آزمائي سو ڌوڙ منهن ۾ پائي، مڪه مڪرمه، مدينه طيبه، تثلش جي زير اثر رهي چڪو آهي، بصره، بغداد، ڪاظمين شريفن، نجف اشر، ڪربلا معليٰ تي صليب جو جهنڊو لهرون ڏئي رهيو آهي، بيت المقدس تان توحيد جو سايو گم ٿي ويو، اسلامي ملڪن دارالخلافت قسطنطينه تي ڪافرن جو قبضو ٿي چڪو آهي، شيخ الاسلام مالٽا ۾ جلاوطن ڪيو ويو، 70 ستر کان زياده شهزاده ۽ شاهي خاندان جا ماڻهو گرفتار آهن، تيرنهن سون اسلامي تاريخ جي يادگار خلاف، ميٽجڻ تي آهي، خليفة المسلمين محصور آهي، ڇا اڃا انهن کان يا زياده اسلامي تباهي جا منظر ڏسڻ جا منتظر آهيو؟ آه! اوهان جا بي حسي تي، آه و بڪا اوهان جي غدلت شعاري تي، ڇا انهيءَ حال سان اوهان مسلمان سڏائڻ جا حقدار آهيو، ڇا انهيءَ حال سان اوهان خدا ۽ رسول وٽ سرخرو ٿيندا. افسوس! “عار داد ڪفر از ايمان ما”

    ڀائرو! هن وقت شرع شريف جي حڪم موجب پاڪ جاين کي ڪفر جي چنبي کان بچائڻ ۽ خليفة المسلمين جو دنيوي اقتدار قائم رکڻ ۽ مظلوم ڀائرن جي مدد ڪرڻ، اسان تي فرض آهي، اسان هن بنسبت پنهنجي مذهبي جذبات ۽ شرعي مطالبات کان سرڪار کي وقت بوقت جلسن جي رستي، تارن جي رستي، وفدن جي رستي، آگاهه ڪري چڪا آهيون ته جيڪڏهن فيصلو اسان جي مذهب جي برخلاف ٿيو ته پوءِ اسين مذهبي حڪمن موجب وفادار رهي نه سگهنداسين، پر هن وقت تائين ڪو خاطر خواه نتيجو ڪو نه نڪتو آهي ۽ نڪي اميد آهي. مولانا محمد علي صاحب خلافت جي وفد جي پاران سيٺ ڇوٽاني صاحب کي جيڪو خط تاريخ 25 مارچ 1920ع لنڊن مان موڪليو آهي، تنهن ۾ لکيو اٿس ته لارڊ جاج وزيراعظم جو وفد کي ڏنل جواب نه رڳو مايوس ڪندڙ آهي، پر سندس جواب ۾ ڪيترو ئي ڪوڙ بدڙو آهي، غرض ته اڻندو اها ئي جا ڪوري جي هٿ ۾ هوندي، انهي ڪري اوهان تي جهاد فرض آهي، مگر جڏهن ته اوهان وٽ هٿيار پنهوار ۽ ٻيا ضروري اسباب موجود نه آهن، انهيءَ ڪري ئي ڪنهن اسلامي ملڪ ۾ هجرت ڪري وڃڻ کانسواءِ ايمان جي بچاءَ جو ٻيو ڪو رستو ڪو نه آهي، خدا جو شڪر آهي جو سخت پريشاني جي وقت ۾ امير افغانستان غازي امان الله خان خلد الله ملڪه و سلطنته هندستان مان هجرت ڪري ويندڙ مسلمانن کي پنهنجي خداداد وسيع سلطنت ۾ هر طرح مالي ۽ جاني مدد ڪرڻ جو وعدو فرمايو آهي، اُميد ته جيڪي صاحب جهاد جي طاقت نٿا رکن ۽ ايمان بچائڻ ۽ خدا تعاليٰ جي خوشنودي حاصل ڪرڻ واسطي هجرت فرض ٿا سمجهن سي پاڻ ۾ ملي گورنمينٽ کي درخواست ڪندا ته افغانستان ۾ هجرت ڪري وڃڻ لاءِ رستي ۾ ڪو روڪ نه ڪري ۽ اهڙي پاس ملي، پر جيستائين اهڙو ڪو بندوبست ٿئي تيستائين ڪو به مسلمان سرڪار کي ڪا به مدد نه ڏئي، نڪو ماڻهو فوج ۾ ڀرتي ٿئي، نڪو نوڪري ڪري، نڪو چندو ڏئي يا قرض ڏئي، نه انهن جي ڪورٽن ۾ فرياد ڪري، جيڪڏهن پاڻ ۾ خدانخواسته ڪو تڪرار ٿي پوي ته ان کان درگذر ڪري ڇڏجي، نه ته شريعت موجب ان جو فيصلو ڪنهن مولوي يا عالم کان ڪرائي، غرض ته سرڪار سان سمورا تعلق ٽوڙي ڇڏجن ۽ پنهنجا سڀئي تعلق خدا ۽ رسول سان قائم ڪجن. وآخر دعوانا ان الحمدلله رب العالمين. والصلواة والسلام عليٰ سيد المرسلين

     

     

  • Mukhi Goband Ram Pretamdas

    مکي گوبند رام پريتمداس جي تقرير

    (ائنٽي سنڌ سيپريشن ڪانفرنس، حيدرآباد، 18 ۽ 19 جون 1932)

    صاحبو! آءُ آجيان ڪميٽيءَ پاران اوهان صاحبن جا وڏا احسان ٿو مڃان جو اوهين صاحب هيڏي مفاصلي تي تڪليف وٺي به اچي هن ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيا آهيو.

    جنهن مراد سان اسين گڏ ٿيا آهيون سا اوهان صاحبن کي نيڪ روشن آهي ۽ مون کي يقين آهي ته اوهين صاحب مون سان شامل راءِ ٿيندا ته خاص ڪري هن وقت جڏهن پيسي جي تنگي بيٺي آهي اگهه ڪري پٽ پيا آهن ۽ براج جي سڌارن ڪري به ماڻهن ۽ پئسي لاءِ ڇڪ ٿيڻي آهي، تڏهن سنڌ جي جدائي جهڙو مکيه سوال سنڌ لاءِ ٻيو ڪونهي، اسان وَر وَر ڏئي انهيءَ واهيات رٿ تي اعتراض ورتو آهي، پر اڃان تائين ته انهيءَ وريو ڪينهي، هند سرڪار توڙي اسان جا نيتائون سڄي هندستان جي راڄنيتي ويچارن ۾ اهڙو ته وڪوڙيا پيا آهن جو هن سوال جو پورو ۽ سچو اڳو پيڇو ڳڻڻ کان وؤن پيا وڃن ۽ سنڌ جي هندن جا تمام واجبي اعتراض سڀ ڪن پٺيان ورائي ڇڏيا اٿن. هن سوال جي شروع کان سڄي سڀ ڪن پٺيان ورائي ڇڏيا اٿن. هن سوال جي شروع کان سڄي سرسري تواريخ ۾ وڃڻ جو ضرور ڪونهي، پر ٻاهرين ماڻهن ۽ نيتائن جو ڌيان ڇڪائڻ لاءِ ڪي حقيقتون پيش ڪرڻ واجب ٿو سمجهان.

    اسان جو پرڳڻو بمبئي کاتي سان 80 ورهيه گڏيل رهيو آهي، انهن 80 ورهين جي عرصي ۾ ڏسو ته ڪيتري نه ترقي ڪئي اٿس!، آدم 30 سيڪڙو وڌيو آهي، زراعت وڏو ئي واڌارو ڪيو آهي، واهن جي سڌارن ڪيترا بيابان سبز ڪري ڇڏيا آهن، تعليم ۽ مڪاني خود حڪومت جي ڪم ۾ اسان بمبئي، گجرات ۽ مهاراجشٽرا سئين وک کنئي آهي، ڪراچي بندر جو اڳي رڳو مهاڻن جو ڳوٺڙو هو، سو وڌي ڌڪ گهٽ مدراس، بمبئي ۽ ڪلڪتي سان ڪلهو ٿو هڻي، مالي خيال کان اچبو ته سنڌ کي بمبئي کاتي مان پئسي جي چڱي هٿي ملي آهي، بئراج، جنهن جيڏي اسڪيم سڄي هندستان جي هيل تائين عمل ۾ نه اچي سگهي آهي، سا سنڌ جي عملي صورت وٺي سگهي آهي، واپاري خيالن کان اچبو ته سنڌ جي مکيه واپاري قومن، يورپين، هندن، پارسين، خواجن، سڀني جو لاڳاپو بمبئي سان آهي، ايتري قدر جو ڪراچي جا گهڻا رهاڪو نه صرف سنڌي ٻولي، پر بمبئي کاتي جي ٻين ڊويزنن جون ٻوليون پيا ڳالهائين، وري ڏسو ته سهين ته هن وقت جڏهن بيراج مان فائدا ۽ سڌارا ظاهر ٿيڻ تي اچي بيٺا آهن ۽ سنڌ جا ماڻهو انهن لاءِ واجهائي رهيا آهن، تڏهين ٻاهرين نيتائن دو طرفي وجهي هندو مسلم ٺاهه جي بهاني سنڌ کي صدقي جي ٻڪري ڪرڻ تي ڪمرڪشي آهي! بمبئي کاتي سان 80 ورهين جو سٻنڌ معمولي ڳالهه نه آهي ۽ هرڪو قبول ڪندو ته اهو سٻنڌ ٽوڙڻ لاءِ سبب به تمام قوي هئڻ گهرجي. سال 1919ع واري سڌاري جي ائڪٽ ۾ پرڳڻن جي ڀڃ ڊاهه لاءِ ڪي شرط ڏنل آهن، پر سنڌ جي جدائي لاءِ انهن شرطن جو ته ويچار ئي ڪو نه ڪيو ويو آهي، ان جي بدران سڌو ئي سڌو اهو سوال سائمن ڪميشن اڳيان پيش ڪيو يو ۽ جيتوڻيڪ ملڪ ۾ سائمن ڪميشن جو بائڪاٽ زور هو ته به سنڌ هندو ائسوسئيشن همٿ جهلي ڪميشن اڳيان وڃي سنڌ جي جدائي جي با دليل مخالفت ڪئي. ڪميشن سان گڏ جا بمبئي واري ڪاميٽي ويٺي هئي تنهن تي انهن دليلن ايترو ته اثر ڪيو جو سندن چيئرمين سر شاهنواز ڀٽي ۽ ٻٽي ٻين ميمبرن سواءِ هڪ جي فيصلو ڏنو ته سنڌ جي جدائي ۾ بمبئي سرڪار جي مشڪلاتون ڏيکاريون آهن، سي سچيون آهن ۽ وزندار آهن، رڳو مالي خيال کان به سنڌ جي جدائي ٿي ڪين سگهندي ۽ پورن پرانتڪ خودمختياري وٺڻ لاءِ سنڌ کي بمبئي کاتي سان ئي ڳنڍيل رهڻ گهرجي. سئمن ڪميشن کي به جيتوڻيڪ گمراهه ڪيو ويو ته واپاري توڻي سرڪاري ڪمن لاءِ ڪراچي کان بمبئي ڏي رستو سمنڊ جو آهي ۽ خشڪي لاهور کان ئي رستو آهي ته به فيصلو ڏنائين ته سنڌ کي جدا ڪرڻ ۾ حڪومتي اعتراض آهن ۽ بئراج جي آئينده جي خاطري ٿيڻ کان اڳي سنڌ کان بمبئي کاتي جي نشست کسڻ نه گهرجي، نه رڳو ايترو پر مالي ارچڻ تي زور ڏئي هن ڪميشن پرڳڻن جي ڀڃ ڊاهه لاءِ ڪي شرط ڏنا، پر هند سرڪار رٿ ڏني ته سنڌ جي سوال لاءِ ڪميشن مقرر ٿئي، بمبئي سرڪار به ان ۾ شامل راءِ ٿي، اسان سمجهيو ته هاڻ انهيءَ نئين ڪميشن اڳيان هي سوال نئين سر لياقتن تي فيصلي لاءِ ايندو. بمبئي سرڪار رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس تي سنڌ جي جدائي جي مخالفت ڪرڻ لاءِ عيوضي ڪو نه موڪليو ۽ هند سرڪار به اوڏهين سنڌ جي هندن جو ڪو عيوضي روانو ڪو نه ڪيو، تنهن مان به خاطري ٿي ته هي سوال ائين پر ٻاهرو رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس نبيري ڪونه اٿندي، پر اوچتو ئي اوچتو خبر آئي ته لنڊن ۾ رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس جي مئنارٽي ڪاميٽي اڳيان هي سوال آيو، جنهن وري هڪ سب ڪاميٽي مقرر ڪئي ان کي ڪن هدايتن سان هي سوال سپرد ڪيو آهي، هدايتون وري اهڙيون مليس جو سائمن ڪميشن جي رپورٽ تي بيٺل رٿون به ٿڏي ڦٽيون ڪرڻيون هئس، سب ڪميٽي جيڪا مقرر ٿي تنهن تي ٽي هئا برٽش مدبر جي سنڌ ۾ رهيا ئي ڪو نه هئا، ست مسلمان جن مان ٽي هئا سنڌي ۽ ٽئي سنڌ جي جدائي جا شايق، پنج هندو جي نه سنڌ ۾ رهيا هئا ۽ نه ڪا هن سوال جي واقفيت هئن، ٻه ڄڻا پارسي ۽ ٻئي ٻاهريان، هڪ هو يورپي جنهن کي به خبر خير ڪا هئي، سر شاهنواز ڀٽو جنهن سائمن ڪميشن وقت سنڌ جي جدائي جي زبردست مخالفت ڪئي هئي، سو لنڊن ۾ ڦڙتي کائي ويو ۽ سر غلام حسين به اتي لنڊن ۾ پهچي آکڻ لڳو ته مان بمبئي سرڪار جو عيوض ڪو نه ٿي آيو آهيان پر مسلمانن جو، مطلب ته اتي ڪو رهيو ئي ڪو نه جو سب ڪاميٽيءَ کي سوال جو ٻيو پاسو ڏيکاري سگهي، يا جيڪڏهن ڪو سب ڪاميٽيءَ کي گمراهه ڪري ته ان کي حقيقتن سان رد ڏئي سگهي، مثلاً سب ڪاميٽيءَ اڳيان چيو ويو ته سنڌ جو 95 سيڪڙو آدم سنڌ جي جدائي جي فائدي ۾ آهي، يورپي جدائي گهرن ٿا، پارسي ته سنڌ جي جدائي لاءِ ڌئيندا رهيا آهن، سنڌ جي هندن ۽ مسلمانن وچ ۾ سنڌ جي جدائي مت ڀيد آهيئي ڪو نه ۽ پهرين پهرين سيٺ هر چند راءِ سنڌ جي جدائي طلب ڪئي هئي وغيره وغيره. اهي مڙيئي ڳالهيون يا ته سڄيو بي بنياد آهن يا ته حقيقتن کي مروٽي سروٽي ٺاهيل آهن. هڪڙي ڳالهه سب ڪاميٽي اڳيان هلائي وئي ته 1922ع ۾ سر مانٽيگو ويب غير عملدار يورپين جي سفارت وٺي بمبئي جي گورنر وٽ ويو هو ته سنڌ کي جدا ڪيو وڃي، سر مانٽيگو کان لکي پڇيو ويو ته ايئن آهي ڇا؟ جواب ڏنائين ته اها ڳالهه ڪوڙي آهي، پر مون ايترو برابر زور پئي رکيو آهي ته سنڌ کي بمبئي کان ڇني پنجاب سان لڳايو وڃي، سب ڪاميٽيءَ اڳيان نهرو رپورٽ تي به زور ڏاڍو ڏنو ويو ته ان ۾ سنڌ جي جدائي قبول ڪيل آهي، پر جن شرطن تي نهرو رپورٽ جدائي قبول ڪئي هئي ۽ جي شرط مولانا شوڪت علي جهڙن مسلمانن به قبول ڪيا هئا، سي سڀ سب ڪاميٽيءَ کان لڪل رکيا وي، انهن ڪوڙن بدوڙن جيئن سب ڪاميٽيءَ کي برابر گمراهه ڪيو سو ان جي هڪ ميمبر مسٽر مودي جي نوٽ مان ثابت آهي جنهن لکيو آهي ته “اسين سنڌ جي جدائي جي سفارش ڪريون ٿا انهي اثر هيٺ ته سنڌ جو آدم جو تمام وڏو حصو طلب ڪري ٿو” سرشاهنواز ڀٽو ۽ سر غلام حسين جيڪا دليل بازي سب ڪاميٽي اڳيان جدائي جي فائدي ۾ ڪئي، عالمن تي جي حملا ٿيا، جدائي جي مخالفت ڪندڙن تي جيڪو ڌوڙيو وسايو وي، انگن ۽ حقيقتن سان جيڪا راند ڪئي وئي تنهنجو جواب اتي ڏيڻ وارو هو ئي ڪو نه، پوءِ به سب ڪاميٽي هڪ طرف ٻڌي فيصلو ڪيو سنڌ ڀل جدا ٿئي.

    سال 1931ع جي جولائي مهيني ۾ اسين هڪ سفارت وٺي سمله ۾ وائسراءِ هند هوٽ وياسون ۽ کيس سڄي حالت کان واقف ڪيوسون، اسان هن صاحب کي ڏيکاريو ته جي انگريز اهو فخر ٿا وٺن ته هنن سنڌ فتح ڪري انڌا ڌنڌ راڄ جو خاتمو اچي ڪيو ته اسين سنڌ جا هندو به اهو فخر ٿا وٺي سگهون ته انهيءَ ڪم ۾ اسين ساڻن ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺاسون، حڪمراني ڪم لاءِ ماڻهو اسان ڏنن، ڌنڌي ڌاڙيءَ جي ڪم به مدد اسان ڪين، ازان سواءِ تعليم، پنگتي سڌاري ۽ مڪاني خود حڪومت جو واڌارو سڌارو اسان جي ڪري ٿيو، اسان نه رڳو اندروني واپار وڌايو پر ٻاهر پرديسن ۾ وڃي اتان پيسو آڻي سنڌ کي سائو ڪيو، ديسي صرافڪي ڪم کي وڌائي رڳو هندستان سان نه پر سڄي دنيا جي مکيه مکيه واپاري ملڪن سان سنڌ جو سنٻند اسان رکيو، زمينداري ڪم ۾ اسان جيڪا انتي ڪئي آهي سا سرڪاري رپورٽن مان ظاهر آهي، 27 سيڪڙو زمين جا مالڪ اسان هندو آهيون ۽ مالڪ يا مقاطعدار ٿي 40 سيڪڙو ڍل اسين ٿا ڏيون، ايڪسائيز، اسٽامپ، رجسٽريشن، انڪم ٽيڪس ۽ ڪسٽمس جو بار به اسان تي ٿو پوي، جي ٽئڪس ڪا وڌي ته مسنداسين اسين ٻئي پاسي جي عدالت ۽ پوليس وغيره تي خرچ گهٽيو ته ٻهراڙين ۾ رهڻ به اسان لاءِ مشڪل ٿي پوندو، جي تعليم جو خرچ گهٽيو ته آئينده اسان جو چٽ ٿيندو، تنهنڪري سنڌ جي جدائي جي سوال ۾ وڏو واسطو اسان جو آهي، اسان وائسراءِ کي اهو به ذهن نشين ڪيو ته سکر لاڙڪاڻي ۽ اپر سنڌ فرنٽيئر جي فسادن کان پوءِ اسان کي حق آهي ته جي واسطا اسان هيڏي عرصي جي جفاڪشي سان بهاريا آهن تن جي آئينده جي سلامتي ڳوليون، پر سنڌ جي جدائي جي مخالفت اسين رڳو پنهنجي مطلب خاطر ڪا نه ٿا ڪريون، اسين ڪهڙي به بي ريا ڪميشن اڳيان ثابت ڪري سگهنداسون ته سنڌ جي جدائي سڄي سنڌ لاءِ خطرناڪ آهي.

    وائسراءِ اسان کي ڌيرج سان ٻڌي قبول ڪيو ته برابر سنڌ جي هندن کي نه رڳو مالي سوال تي پر سڄي سوال تي ٻڌڻ ضروري آهي، خاطري ڏنائين ته شاهي سرڪار جي ڌيان تي اها ڳالهه آڻيندو، انهيءَ کان پوءِ هند سرڪار مالي سوال تي ويچار ڪرڻ لاءِ ڪاميٽي مقرر ڪئي پر ڪوشش اها هلي ته سنڌ جي هندن جو ان تي ڪو عيوض هجي ئي نه، انهيءَ ڪاميٽي جو چيئرمين ڪيائيون پنجاب جو هڪڙو عملدار جنهن جو هڏ هميشه مسلمانن لاءِ ڪرڪندو آهي، انهيءَ ڪاميٽيءَ به رپورٽ ڪئي ته جنهن ڏينهن سنڌ بمبئي کان ڇڄي ڌار ٿي تنهن ڏينهن کان کيس هر سال 42عه110 لک کوٽ کي منهن ڏيڻو پوندو ۽ جي بيراج ڪا مدد نهڪيس ته اها کوٽ 63-1962 ۾ وڌي وڃي 19عه144 لک ٿيندي، ڪاميٽيءَ جي انهيءَ رپورٽ کان پوءِ لنڊن ۾ ٻي رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس ويٺي، اسان کي وائسراءِ سان گڏجڻ بعد اميد هئي ته هاڻ سڄو سوال نئين سر ڪنهن بي رياءَ ڪميشن اڳيان ڇنڊبو ۽ اسان کي پنهنجو پاسو اُن جي اڳيان ظاهر ڪرڻ جو وجهه ملندو، پر انهيءَ ۾ به نراسائي منهن آئيسين. وزيراعظم ڪانفرنس سماپت ڪندي تقرير ڪئي جنهن ۾ ظاهر ڪيائين ته سرڪار اهو اصول قبول ٿي ڪري ته سنڌ بمبئي کان ڇڄي ڌار ٿئي، بشرطيڪ پيسي جي ارچڻ لهي سگهي. وڌيڪ اهو ظاهر ڪيائين ته هند سرڪار مالي ڪاميٽي جي ڏيکاريل تڪليفن کان دور ڪرڻ لاءِ سنڌ جي عيوضين سان پهر پچائيندي، وزيراعظم انهيءَ تقرير مان اسان کي پرون پيا ته وائسراءِ جيڪو اسان کي دلاسو ڏنو هو تنهنجي سرانجاميءَ ۾ هو صاحب ڪامياب نه ٿيو آهي، پر وري به اهو آٿت هئوسون ته رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس جي سب ڪاميٽيءَ واري فيصلي کي شاهي سرڪار ٻاهر نه ويندي ڇو ته اهو فيصلو پاڻ يڪ بار قبول ڪري چڪي هئي، انهيءَ فيصلي ۾ سب ڪاميٽيءَ سنڌ جي جدائي جو اصول قبول ڪري سفارش ڪئي هئي ته هڪ ڪاميٽيءَ ڄاڻو صاحبن جي مقرر ٿئي جا جاچ ڪري ڏسي ته سکر بيراج واري قرض جي ادائي جي خاطري ڪيئن ٿيندي ۽ سنڌ تي ٻيو قرض ڪيترو پوندو جيڪڏهن ڏسڻ اچي ته سنڌ سرڪار کي کوٽ پوندي ته پوءِ سنڌ جي عيوضين کان پڇيو وڃي ته انهيءَ کوٽ جي پورائي ڪيئن ڪندا، سب ڪاميٽيءَ جي هلچل ڪاروائي نظر مان ڪڍڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته سر فيروز سيٺنا اُتي بروقت چيو هو ته “سنڌ ڀل جدا ٿئي پر بيهڻو پنهنجي ٽنگن تي پوندس” سر شاهنواز ڀٽي جواب ڏنو هوس ته اهو ٺيڪ آهي، انهيءَ تي وري به سر فيروز سيٺنا پڇيو ته ڀلا سنڌ پنهنجي ٽنگن تي بيهي نه سگهي ته پوءِ ڀلا ڇا ٿيندو؟ جنهن تي چيئرمين جواب ڏندس ته “پوءِ سنڌ جو پرڳڻو ڇڄي ڌار نه ٿيندو” سب ڪاميٽيءَ جي مٿين سفارش پٽاندڙ گذريل مهيني ۾ ڪانفرنس ويٺي سب ڪاميٽيءَ لاءِ اهو ظاهر ڪيو ويو هو ته انهي ڪانفرنس ۾ رڳي غير عملدار رکيا ويندا پر هتي هڪ سنڌي هندو عملدار جنهن جا خيال اڳئي سنڌ جي جدائي جي فائدي ۾ هئا تنهن کي ثاڦيو ويو، عالم آشڪار آهي ته سنڌ ۾ جي اڳي سٺ ماڻهو ڪن شرطن هيٺ سنڌ جي جدائي جا شائق ٿيا هئا تن مان هن وقت باقي وڃي رهيو هو اهو مٿيون سنڌي عملدار. خير ڪانفرنس جو ڪم پورو ٿي ويو آهي ۽ رپورٽ نڪرڻ واري آهي، پر ايترو ظاهر ٿيو آهي ته ڪانفرنس جي پيئرمين رايو ڏنو آهي ته سنڌ جي پرڳڻي کي جدا ٿيڻ تي 90 لکن جي کوٽ گٽندي ۽ ڪي سال پنهنجن ٽنگن تي بيهي ڪين سگهندو، انهيءَ جي معنيٰ ته جي رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس واري سگهي، پر اتي وري به سمله مان ڏوريءَ کي ڇڪ آئي ۽ ڪوشش هلي ته وزيراعظم جي پڌرائي کي وراڪو ڏئي ٻي معنيٰ ڪڍجي. ڪانفرنس جي چيئرمين چيو ته کيس هدايت آئي آهي ته ڀل ڪانفرنس ۾ اها ڳالهه اٿاري وڃي ته ڇو نه سنڌ کي هند سرڪار وٽان پيسي جي مدد ملي، هندو ميمبرن انهيءَ تي اعتراض ورتو ته وزيراعظم جي پڌرائي پٽاندڙ رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس جي ٺهراءُ ۽ سب ڪاميٽيءَ جي فيصلي اڳيان انهيءَ مدد جو سوال اٿيئي نٿو، پر ڪنهن ٻڌن ڪونه، مسلمانن جڏهن ڏٺو آهي ته سنڌ جي جدائي دليلن تي ملي نٿي سگهي،جڏهن ڏٺائون ته سنڌ جو پرڳڻو نون محصولن سان يا خرچ جي ڪتر سان پنهنجي ٽنگن تي بيهي نٿو سگهي تڏهن وري هن هند سرڪار وٽان مدد وٺڻ تي ڀاڙي بيٺا آهن، خود سر شاهنواز ڀٽي سب ڪاميٽيءَ ۾ چيو هو ته “سنڌ کي پنهنجن ٽنگن تي بيهڻو پوندو ۽ جي اسين خرچ جي پورائي نه ڪري سگهون ته پوءِ سنڌ جي جدائي ڪيئن ٿا گهڙي سگهون؟” هزهائينس سر آغا خان به اتي ساڳيو اهو سر آراپيو هو “ته هاڻ سنڌ پرڳڻي جي عيوضين کي ڏيکارڻو آهي ته هو ڪيئن محصول مڙا مڙهي خرچ جي پورائي ڪندا.” جڏهن اهڙيون ڳالهيون ڪيائون تڏهن ئي سب ڪاميٽي جي ميمبرن سنڌ جي جدائي جو اصول قبول ڪيو.

    ڪو به بي رياءُ صاحب وزيراعظم جي پڌرائي پڙهي ڏسي ته انهيءَ اڳيان سرڪاري امداد جو سوال اٿي سگهي ٿو؟ جي سرڪاري امداد سان به سنڌ کي جدا ٿيڻو هو ته پوءِ سنڌ جي ڪانفرنس ڪوٺائڻ ۽ سنڌ جي عيوضين کان پڇڻ جي ضرورت ڪهڙي هئي ته ڪيئن ٿا خرچ جي پورائي ڪريو؟ انهيءَ مان ثابت آهي ته سرڪار جي امداد جو ويچار پوءِ ڪيو ويو آهي، جڏهن ڏٺو ويو آهي ته ٻي ڪهڙي به ريت سنڌ جو پرڳڻو ڌار ٿي نٿو سگهي، مسلمان چون ٿا ته سرڪار کان امداد ڪا نه ٿي وٺجي پر سرڪار رڳو ايترو ڪري جو ٻين پرڳڻن کان جيئن مٽو وٺندي تيئن سنڌ کان نه وٺي، ٻيو ته انڪم ٽئڪس جا سنڌ مان اُڳري سان پاڻ نه کڻي سنڌ کي ڏئي ڇڏي، ٽيون ته سنڌ تي جو قرض بيٺو آهي سو کيس بخشش ڪري پاڻ تي کڻي. پر انهن رٿن جي معنيٰ اها ڪانهي ته سنڌ کي امداد ملي؟ مسلمانن جو چوڻ آهي ته نارٿ ويسٽرن فرنٽيئر کي جيئن ڌار ڪري سرڪار پاڻ تي بار کنيو آهي تيئن سنڌ کي ڌار ڪري به بوجو پاڻ کڻي، پر اهو ڪو نه ٿا ڏسن ته نارٿ ويسٽرن فرنٽيئر کي سرڪار پنهنجي پاليسي پٽاندر از خود ڌار ڪيو آهي ۽ سنڌ جي جدائي سنڌ جا مسلمان پنهنجي سهوليت لاءِ ٿا گهرن جا سرڪار کين ڪن شرطن سان ڏيڻ قبولي آهي.

    رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس تي سنڌ جي جدائي جي فائدي ۾ هڪڙو دليل ڏنو ويو ته بمبئي سرڪار سنڌ جي پوري پرگهور نه لڌي آهي، جيتوڻيڪ حقيقت اها آهي ته بمبئي سرڪار کي سنڌ مان جا اپت پئي ٿي آهي تنهن کان مٿي مٿس خرچ پئي ڪيو اٿس، پر هتي سوال آهي ته جي سنڌ جو پرڳڻو جدا ٿيو ته سندس حالت هينئر کان بهتر ٿيندي يا نبتر؟ انهيءَ لاءِ خود مسلمانن، مالي ڪاميٽيءَ يا سنڌ ڪانفرنس اڳيان جيڪي ظاهر ڪيو آهي سو ڏسو ته ڇا ٿو ڏيکاري؟ سندس چوڻ موجب بمبئي سرڪار ابتدائي تعليم، شراب جي بندش ۽ براج جي سڌارن ڀلي جو وڌيڪ خرچ ڪرڻ لاءِ پاڻ کي ٻڌل رکيو آهي سو سڀ هينئر بند ٿي ويندو، لئنڊ رڪارڊس، ايڪسائيز، اسٽامپ رجسٽريشن، پوليس، تعليمي، صحتي ۽ ٻيلن جي کاتن ۽ ٻين جا هيڊڪوارٽر وارا عملا سڀ نڪري ويندا ۽ جادو جي لڪڙي گهمڻ سان اسان جا ڇوٽا صاحب ڦري بڙا صاحب ٿي پوندا، نه رڳو ايترو پر سنڌ جي چيف ڪورٽ وارو ائڪٽ منسوخ ٿي ويندو يا جڊيشل ڪمشنرن جو تعداد گهٽجي ويندو، نوابشاهه کي جڊيشل ڊسٽرڪٽ بنائڻ جي ضرورت لهي ويندي. اسڪولن مٿان انسپيڪٽر نڪري ويندو، بورسٽل اسڪول ڪو نه گهربو، پوليس ٽريننگ اسڪول جي گهرج ڪانه ٿيندي، دادو ۽ گوني جا نوان ضلع ٺاهڻ جو خيال لاٿو ويندو، ڪراچي، حيدرآباد جي سول سرجن کي جيلن جي چارج به ڏياري ويندي، پنهنجي يونيورسٽي ۽ پنهنجا ڪاليج وغيره ڪو نه کپندا، زراعتي، ڊاڪٽري، اليڪٽرڪ ۽ مڪنيڪل سکيا لاءِ بندوبست ڪو نه ٿيندو. روينيو ڪمشنر، دفتردار، سپروائيزنگ تپيدار ۽ حضور ڊپٽي ڪليڪٽر نڪري ويندا. ليجسيٽلو ڪائونسل ڪٺي ڪرڻ لاءِ ٻي جاءِ ڪا نه لڀندي، تنهن ڪري جڊيشل ڪمشنر جي ڪورٽ جي ڪن ڪمرن ۾ ڪٺي ٿيندي ۽ سڌارن جا ڪم سڀ بند ٿي ويندا، هڪ پاسي اهو، ٻئي پاسي خرچ ڪهڙو ٿا رٿين، جي گورنر جي ٻن سيڪريٽرين جي عملي جو خرچ 8 سئو روپيا مهينو ايندو، هوڏانهن آسام سرڪار جي هڪڙي سيڪريٽريءَ جي عملي جو خرچ 17 هزار ساليانو ٿو اچي، گورنر جي گشت جو خرچ ههڙن زبون رستن تان 10 هزار روپيه ٿا ٿين.

    هوڏانهن سرحد جي چيف ڪمشنر جي ههڙن عاليشان رستن تان گشت 35 هزار ٿو کائي، سنڌ جي ٽن وزيرن ۽ انهن جي عملي جو خرچ ايترو ڪو نه ٿا رکن، جيترو آسام ۾ ٻن وزيرن سان ٿو اچي. جنهن سيڪريٽريءَ کي آسام ۾ ملن ٿا 27 سئو پگهار تنهن لاءِ هتي ٿا رٿين 8 سئو رپيا! بمبئي سرڪار رپورٽرن ۽ ڪلارڪن تي خرچي 43 هزار ته هتي خرچ ٿا رکن 12 هزار، بنگال ۾ آهن 29 سيڪريٽري ۽ ٻيا عملدار، مدارس ۾ 24، بهار ۾ 22، برما ۾ 27، گڏيل علائقن ۾ 24، وچ علائقن ۾ 15، پنجاب ۾ 35، آسام ۾ 9 پر هتي چون ٿا ته سنڌ سرڪار جو سڄو ڪاروبار هڪ سيڪريٽري ٻن هزار پگهاروارو ۽ ٻه 8 سئو پگهار وارا هلائي ويندا، نه رڳو ايترو پر انهن کان روينيو ڪمشنر،ايڪسائيز ڪمسنر، ڊئريڪٽر لئنڊ رڪارڊس، انسپيڪٽر جنرل آف رجسٽريشن جي عهدن جو ڪم به ورتو ويندو!، چون ٿا ته ڪمشنر ۽ سندس عملي تي جو هينئر خرچ آهي تنهن کان به لک روپيه گهٽ خرچ پوءِ ايندو، انهيءَ مان اوهين صاحب سمجهي سگهندا ته سنڌ جو پرڳڻو جدا ٿيو ته ڪهڙي درگتي ٿيندي، تنهن کان ڇو نه ٿا ڇڙڪ ائين چون ته هڪ ئي ڌڪ سان سنڌ خيرپور رياست بنائبو، يا اڳيون ميراڻو راڄ برپا ڪبو؟

    وري اچو ڍلن تي ته ڪهڙيون ٿا رٿين؟ ڪيتريون نيون ڍلون ويچار ۾ اٿن، پر انهن مان رڳي هڪڙي آهي جنهن جو ڪي قدر بار مسلمانن مٿان پوڻو آهي، اها آهي ته روينيو ڍل روپيه تي آنه وڌائي وڃي انهيءَ مان به اپت کي اوج ايندي رڳي ڏهن لکن جي، جنهن مان 40 سيڪڙو هندن کي ڀرڻو پوندو، جي ويچارا سنڌ جي جدائي گهرن ئي ڪا نه ٿا، ٻي ٽئڪس رٿي اٿن وڪيلن، ڊاڪٽرن ۽ وياج خورن تي جي سڀ گهڻو ڪري غير مسلمان آهن، گهرو نوڪر رکندڙن تي جا ٽئڪس رٿي اٿن سا به گهڻو ڪري غير مسلمانن تي مڙهجڻي آهي ڇو ته ٻهراڙين ۾ مسلمان زميندارن جا نوڪر انهيءَ قطار ۾ اچي نٿا سگهن، تماڪ واري محصول جو به بار پوڻو آهي، شهرن تي جن ۾ گهڻو آدم غير مسلمانن جو آهي، ٻاهران ايندڙ ڪپهه تي محصول پيو ته پنجاب جي پوک ڪندڙن کي هرج رسندو جنهن جو نتيجو اهو نڪرندو ته جو ڪراچيءَ جو واپار ڦري ٻيا پاسا ساوا ڪندو، پر وڪيلن، ڊاڪٽرن ۽ وياج خورن جي ٽئڪس ٻه لک مس ڏيندي، تمام جي ٽئڪس به ٻه لک کن ڏيندي ۽ ڪپهه جي ٽئڪس به ڏهه لک گهڻي ۾ گهڻو ڏيندي. سوال آهي ته ٻي هيتري ساري کوٽ جو منهن ڪير ۽ ڪٿان ڀريندو؟

    سنڌ کي جيڪو وياج جي صورت ۾ قرض ڏيڻو آهي تنهن جي ادائيءَ لاءِ اسان جا مسلمان دوست جو رستو ٿا ڏسين سو اهڙو آهي جهڙو ڪو قرض پسري وڃڻ، چون ٿا ته اهو قرض بمبئي ۽ سنڌ سرڪارون ورهائي 85 سيڪڙو ۽ 15 سيڪڙو ڪري پاڻ تي کڻن، يعني چوڻ اٿن ته بئراج جي زمين جي نيڪال مان جا اپت ٿئي ۽ ڍل جي صورت ۾ جو پئسو اچي سو سڄو سنڌ سرڪار کڻي، پر اصل لاڳت ۾ ان تي وياج جو وڏو حصو بمبئي ڀري ڏي، پروفيسر ڀٽيجا ٿو چوي ته انهيءَ سڄي قرض جي پٽي هند سرڪار ميساري ڇڏي، جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته هند سرڪار وري به سنڌ کي امداد ڏي، مالي تجربي ڪارن جي ڪاميٽيءَ برابر اهو چيو آهي ته جهونو خرچ اڳئي اپت مان ڪيو ويو آهي. سو قرض نه سمجهيو وڃي، پر ان جي به صفائي ڪئي اٿس ۽ ڏيکاريو اٿس ته جو قرض اڃا چالو آهي يعني جا اصلوڪي لاڳت اڃا وصول نه ٿي آهي ۽ جنهن تي وياج هلندڙ آهي سو قرض سمجهي ڏيڻو آهي، بئراج جي شروعات واري اسڪيم ۾ صاف ڏيکاريل آهي ته زمين جي وڪري ۽ ڍل مان اڳين لاڳت ۽ وياج جي ادائي ٿيڻي آهي، بمبئي سرڪار اڳئي 81 لک روپيا وياج طور ڏنا آهن، هند سيڪريٽري به انهيءَ شرط سان سڄي اسڪيم منظور ڏني ته باقي رهيل وياج اصلوڪي لاڳت واري موڙيءَ سان گڏيو ويندو، بمبئي جي ليجسليٽو ڪائونسل به انهيءَ تي شرط سان بئراج جو بوجو پاڻ تي کنيون، جي سنڌ بمبئي سان آهي ته اهو سڀ قرض زمين جي وڪري ۽ ڍل جي وصولي مان ڏنو ويندو، اهو چوڻ واهيات آهي ته سنڌ رڳي ڊيڪن اريگيشن تي يا بمبئي جي بئڪبي جي سڌاري تي پيسو ڏنو آهي، 1921ع کان جڏهن پرڳڻي جو جدا حساب رکڻ ۾ آيو آهي تڏهن کان سنڌ جي ڪنڌي ۾ سال بسال اڌ ڪروڙ جي کوٽ جڙي بيٺي آهي، پوءِ سنڌ ٻاهرين کين ڪيئن مدد ڪئي؟

    آئينده جيڪو خرچ ٿيندو تنهنجي باري ۾ اسان جن مسلمان دوستن تجربيڪارن جي ڪاميٽي جي راءِ يا بمبئي سرڪار جي راءِ تي کڻي چشم پوشي ڪئي آهي، جنهن کي سنڌ جي حالتن جي واقفيت آهي، سو قبول ڪندو ته بئراج جي اپت ايتري مس ٿيندي جو بئراج جي حدن اندر وڌيڪ خرچ جي پورائي ٿي اچي، بئراج جا اگهه اڳئي اهڙا چوٽ چاڙهي رکيا ويا آهن جو زميندارن بروقت دانهن ڪئي آهي، هن تنگيءَ جي سمي ۾ زميندار ويچارا چالو ڍل ڏيڻ جي به سمر نٿا رکن، مسٽر گرين صاحب 1932ع جي جنوري جي اگهن تي رٿون ڏنيون آهن پر انهيءَ کان پوءِ به اگهه ڪيترو ڪريا آهن، خود سر شاهنواز ڀٽي رائونڊ ٽيبل ڪانفرنس تي تقرير ۾ دانهين واري دانهن ڪئي ته “اسان کان ماڻهو حساب وٺندا، ماڻهن وٽ پئسو ڪونهي، اڳئي بک ۾ پيا پاهه ٿين، تنهن ڪري وڌيڪ ڍلون بنهه ڏئي ڪين سگهندا”

    اهي سڀ ڳالهيون ڳڻي مان سرڪار کي آگاهه ٿو ڪريان ته سنڌ جو پرڳڻو ڪي پيڙهيون پنهنجي ٽنگن تي بيهي نه سگهندو ۽ هن نهايت ڪٺن سمي ۾ جي ڍلون وڌايون ويون ته ماڻهن ۾ سخت ناراضپو پيدا ٿيندو، خاص ڪري غير مسلمانن ۾ جي سنڌ جي جدائي جي برخلاف آهن ۽ جن جي مٿان وڌيڪ ڍلن جو بوجو پوڻو آهي.

    صاحبو! راڄنيتي رڳڙن جي وچ ۾ جڏهن سرڪار کي هڪ پاسي خاموش مقابلي جي هل چل منجهايو آهي ۽ ٻئي پاسي مسلمانن اچي گهٽيو آهي، تڏهين خوف آهي ته هندن جي واجبي اعتراضن تي ڪن ٽار ڪئي ويندي، انهيءَ ڪري منهنجي همدردي انهن سڄڻن سان آهي جو اهو ايمان وڃائي ويٺا آهن ته ڪم انگريز هندستان جي قومن جي ڇڪتاڻ ۾ پورو انصاف ونڊي سگهندا!، مون کي خبر آهي ته ڪي جوان انهيءَ خيال جا آهن، سنڌ جي هندن کي ٻيو رستو ڪونهي سواءِ انهيءَ جي ته جڏهن هند سرڪار مسلمانن کي خوش ڪرڻ لاءِ ڳڻ ڳوت کان سواءِ نفع نقصان جي ويچار ڪرڻ کان سواءِ هنن جي غير واجبي ڳالهه مڃي کين نئين سنڌ سرڪار برپا ڪري ٿي ڏي، تڏهن انهيءَ سنڌ سرڪار جو باقاعدي ۽ باامن امان مقابلو ڪجي، پر منهنجو چوڻ آهي ته ايتري مايوسي اجائي آهي، جي کڻي اسان جي سڄي ڪوشش ناڪامياب ٿي ۽ هيترن شڪن شبهن هوندي به سنڌ جو جدا پرڳڻو ٿيو ته به نين ڍلن ڪري اگهن جي وڌيڪ ڪرڻ ڪري وڌندڙ بي روزگاري ڪري ۽ ٻي ڪٽ ڪوٽ ڪري مالي تنگي ايترو وڌندي جو نئين سرڪار هند سرڪار کان ڪجهه وقت لاءِ امداد وٺي به جٽاءُ نه ڪري سگهندي، مسلم شاهي کي برپا ڪرڻ ۽ هلائڻ لاءِ غير مسلمانن تي چٽيون مڙهڻ جون ڳالهيون ڪرڻ آسان آهي، پر جا ڪڪڙ هاڻ سونا آنا ڏي ٿي ٿا يا ته پوءِ هستيءَ مان نڪري ويندي يا جلد کٽي ٿي لڏي پلاڻي ٻيا ميدان وڃي وسائيندي. پر مان وري به چوان ٿو ته اسان اڃا سڀ باقاعدي حيلا هلائي بس نه ڪئي آهي، تنهنڪري منهنجي صلاح آهي ته بمبئي سرڪار هند سرڪار ۽ شاهي سرڪار اڃا به ڌنئڻ کپي، جي سڄڻ نراس ٿيا آهن تن کي منهنجي وينتي آهي ته هن وقت جڏهن اسان کي هر هڪ بي ريا صاحب جي همدردي جي سخت لوڙ آهي تڏهن مايوسيءَ جي وس ٿي ڪا مشڪلات پيدا نه ڪن.

    صاحبان، مان توهان صاحبن جو وڌيڪ قيمتي وقت ڪين وٺندس، هڪ اڌ ڳالهه جا سنڌ جي هندن جي ائيندي جي هستيءَ آسودگين ۽ آزادي لاءِ ضروري آهي تنهن تي توهان صاحبن جو ڌيان ڇڪائيندس، ٻهراڙين ۾ پئنچائتن کي ڪنهن پائي تي ويهاري انهن کي وڌيڪ طاقتوارو ۽ ڪارائتو ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ ضروري آهي، ٻهراڙين ۾ هندو ڀائرن سان جي اهنج ۽ ايذاءُ پيا ٿين، جن جي اوک ڊوک ٿئي ڪا نه ٿي، تن جي لهرائڻ جو به ڪو بلو ڀيڻي ٿيڻ گهرجي، وقتن تي ڏٺو ويو آهي ته غريب ڀائرن سان ظلم ٿيو وڃن، ڦرجو مارجو وڃن ته نڪو ٿئين داد نڪو فرياد، اها روئداد بند ٿيڻ گهرجي ۽ اوهان صاحبن تي فرض آهي هن ڪانفرنس جو ڪم پورو ڪرڻ کان اڳي انهيءَ باري ۾ ڪي عملي قدم کڻي اُٿو، منهنجو رايو آهي ته اوهين صاحب به شامل راءِ ٿيندا ته هن زماني ۾ اخبارن دواران اهڙي قسم جو ڪو گهڻو نڪري سگهي ٿو، ڪنهن به قوم پنهنجي اخبار کانسواءِ انتي نه ڪئي آهي، ٻين قومن جا مثال اڳيان جيرا رکيا آهن، تنهن ڪري منهنجي ۽ ٻين ڪيترن سڄڻن جي صلاح آهي ته هڪڙو قدم اهو کڻجي جو سنڌ جي هندن پاران هڪ روزاني اخبار واجبي پيماني تي برپا ڪجي، ان سان گڏ ٻيو قدم اهو آهي ته هڪ پگهاردار سيڪريٽري رکجي، جو سڄي سنڌ جو گشت ڪري واءُ سواءُ لهي هن ڪانفرنس کي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ سان واقف رکندو اچي ۽ جتي جتي اوڻايون يا اهنج هجن تن جي دفع ڪرائڻ جو بندوبست ڪندو هلي، انهن ٻنهي ڪمن لاءِ پيسو گهربو ۽ مون کي اميد آهي ته پئسي جي آرچڻ روڪي ڪين بيهاريندي.

    صاحبو تقرير پوري ڪري وهڻ کان اڳ مون کي هڪ ضروري فرض ادائي ڪرڻي آهي جنهن ۾ يقين اٿم ته اوهين صاحب به مون سان شامل ٿيندا، اوهان صاحبن مان گهڻن کي سڌ هوندي ته سنڌ جي جدائي جي باري ۾ اسان جي هموطني پروفيسر ايڇ ايل ڇٻلاڻي ڪيڏو نه پورهيو ڪيو آهي، هي ئي صاحب آهي جنهن يڪي تن سنڌ جي جدائي جي رٿ بلڪل واهيات ثابت ڪري ڏني آهي، انگ اکر ۽ حقيقتون هٿ ڪري هن صاحب نه رڳو سنڌ جي مسلمانن جي بلڪل غير واجبي طلب جو زور ڀڃي ڇڏيو آهي پر سرڪار کي به ڪيتري قدر لاجواب ڪري ڇڏيو آهي، جيڪڏهن هن کان پوءِ سنڌ جو پرڳڻو جدا ٿئي ٿو ته نه انهيءَ ڪري ته جدائي جي ضروري ثابت ٿي آهي يا جدائي لاءِ حالتون سڻايون ثابت ٿيون آهن، پر انهيءَ ڪري ته اسان جي سرڪار کي ڳوڙهو ڳهي مسلمانن جو ماڻو ڪئن به ۽ ڪهڙي به حالت ۾ مڃڻو آهي، پروفيسر ڇٻلاڻي هن سوال ۾ دلچسپي وٺي جيڪو پاڻ پتوڙيو آهي، تنهن لاءِ مون کي خاطري آهي ته سنڌ جا هندو هميشه سندس شڪر گذار رهندا.