Author: admin

الطاف حسين کي موٽ احتياط سان ڏجي يا جذبات سان؟

 

 

ايم ڪيو ايم جي بانيءَ الطاف حسين سنڌي صحافين سان دل کولي ڳالهيون ڪيون آهن، حالتن جي مناسبت سان انهيءَ موقعي تي ”مور ٿو ٽلي“ وارو گيت به ٻڌايو ويو. ڇا اسان هاڻي مور بدران پان ٽلڻ ۽ نچڻ شروع ڪيون يا مونن ۾ منهن پائي ماضي، حال ۽ مستقبل جي روشنيءَ ۾ ڪو جواب، ڪو رويو ۽ ڪو ردِ عمل ٺاهي وٺون؟

اسان سنڌي نفسياتي طور تي ڏاڍا روايتي ۽ جذباتي ماڻهو آهيون. ڀلي اسان پاڻ تي ويساهه نه به ڪيون پر جذبات جي وهڪري ۾ اچي اسان پنهنجي ڪنڌ لڻندڙ تي به ويساهه ڪري ويهندا آهيون. پوءِ ڇو نه اسان کي تاريخ دانهون ڪندي ٻڌائي ٿي ته اسان سان پنهنجن توڙي پراون هر موڙ تي ويساهه گهاتي ڪئي آهي.

الطاف حسين ڪهڙين حالتن ۽ مجبورين ۾ ڳالهه ڪئي آهي؟ اهو اسان ۾ ڪهڙي اميد رکي ٿو. هن دوستي ۽ خلوص کي قائم رکڻ لاءِ ڪهڙي گئرنٽي ڏني آهي؟ اهي اهم پهلو آهن، جن تي اسان کي سوچڻ گهرجي.

الطاف حسين هن وقت اڪيلو آهي. پيپلز پارٽي ۽ مسلم ليگ سندس ڪي شرط مڃڻ لاءِ تيار ڪونه آهن.هو صاحب پنجاب ۽ اسٽبلشمينٽ ته ڇا پر فوج جي خلاف به ڳالهائي ٿو. انهن ڳالهين مان ڏٺي وائٺي اڪيلائپ جي تصديق به ٿئي ٿي. جيڪڏهن هو ڪنهن لڪل قوت جي ڏڍ ۽ اشاري تي اها چال نه ٿو کيڏي ته پوءِ اسان سنڌي بارگيننگ پوزيشن ۾ آهيون ۽ پوءِ اسان کي ٻُڌي قبول ڪرڻ بدران ڪجهه ٻڌائي قبول ڪرائڻ گهرجي . پر جيڪڏهن ڪنهن ”لڪل طاقت“ جي سهاري ۽ اشاري تي هو اهو ڪجهه چئي ٿو ته پوءِ اسان کي آڳو پيڇو ڏسڻو پوندو. ڪو به سياستدان جيڪڏهن پنجاب، اسٽيبلشمينٽ يا فوج خلاف ڳالهائي ٿو ته ان جو مطلب هي به نه وٺڻ گهرجي ته واقعي هو انهن جي خلاف آهي. ڪڏهن ڪڏهن نه پر اڪثر سياستدان جڏهن گهڻو گهٽ وڌ ڳالهائيندا آهن ته اڪثر اهي زماني کي ڏيکارڻ ۽ بيوقوف بنائڻ لاءِ ايئن ڪندا آهن. جڏهن ته دراصل اهي پاڻ ۾ جهٽ ۽ پڳ مٽيا يار هوندا آهن. ان ڪري الطاف حسين جن اختلافن کي اڀاري ٿو يا ظاهر ڪري ٿو ، اسان کي انهيءَ جي پسمنظر ۽ اصل حقيقت تائين به پهچڻ گهرجي. ايئن نه ٿئي جو اسان سندن هشيءَ تي پنجاب، اسٽيبلشمينٽ يا ڪنهن ٻئي طاقت خلاف ٿي بيهون ۽ جڏهن نشانبر ٿيون تڏهن خود الطاف حسين تاڙيون وڄائڻ شروع ڪري ۽ اسان اڪيلا ٿي ڪُٽجي وڃون .

اسان کي هيءَ ڳالهه به ڌيان تي رکڻي پوندي ته الطاف حسين هن موڙ تي پنجاب ۽ اسٽيبلشمينٽ خلاف ڇو ٿو ڳالهائي؟ اهڙي سچ چوڻ لاءِ هن هي وقت ڇو منتخب ڪيو آهي؟ هن اهو سچ ان وقت ڇو نه ٿي چيو جڏهن حيدرآباد وارن فسادن دوران پنجاب جي وڏي وزير ۽ ٻين سياستدانن کليءَ طرح مهاجرن جي ناجائز ڌر ورتي ۽ هنن جي مالي، اخلاقي ۽ سياسي مدد ڪئي؟ اڌ صديءَ جي تجربن ۽ مشاهدن کان پوءِ سچ ڳالهائڻ ۾ ڪو عيب ڪونهي پر انهي سچ جي دائميت جي ڪهڙي گئرنٽي آهي؟ يا اها گئرنٽي ڪير ڏيندو؟

الطاف حسين جو معافي نامو بيشڪ سندس تدبر جو مظهر هجي ، ليڪن اهو واضح ۽ صاف ڪونهي. هن جو چوڻ آهي ته ”جيڪڏهن سنڌي سمجهن ٿا ته اسان سندن ڏوهي آهيون.“ اهو غير مبهم جملو آهي. الطاف حسين کي پناهگير آبادڪاري، ڪوڙن ڪليمن ۽ ملازمتن ۾ ڪيل ذيادتين کان وٺي سمورن مامرن ۽ مسئلن بابت پنهنجو موقف چٽو ڪري ٻڌائڻو پوندو. کيس اها ڳالهه واضح ڪري ٻڌائڻي پوندي۽ گئرنٽي ڏيڻي پوندي ته ازالي ٿيڻ جهڙين غلطين ۽ گناهن جو هر حالت ۾ ازالو ڪيو ويندو.

اسان مان گهڻي کان گهڻا ماڻهو سنڌي – مهاجر اختلافن جو حل چاهين ٿا. هيءَ حقيقت آهي ته مهاجر هاڻي سنڌ مان ڪنهن ٻئي طرف لڏي به ڪو نه ويندا. سنڌي توڙي مهاجرن کي گڏجي سنڌ ۾ رهڻو آهي ۽ ٻنهي جا مفاد گڏيل آهن. پر سنڌي اهو به ڪونه چاهيندا ته هو ڪنهن ٻئي اسرائيل کي جنم ڏئي پنهنجي ايندڙ نسلن کي دائمي عذاب ۾ مبتلا ڪري ڇڏين.انهيءَ خدشي جي روشني ۾ به الطاف حسين جي آڇ کي ڏسڻو پوندو. خود الطاف حسين صحافين سان ڳالهائيندي ٻه اهم ڳالهيون ڪيون آهن. هڪ هي ته ” مهاجر پاڻ کي هٿين خالي نه ڪندا.“ ٻي هي ته ”اسان کي ايترو به تنگ نه ڪيو جو گڏجي رهڻ ناممڪن ٿئي، ڇو ته ملڪن مان ملڪ جنم وٺندا آهن.“ اهڙن جملن مان ايئن لڳي ٿو ته الطاف حسين اسان کي لٺ به ڏيکاري ٿو ته چٺ به ڏيکاري ٿو ۽ سندس اهڙي رويي کي نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي.

سنڌي ۽ مهاجرن جي لاڳاپن جي تاريخ جي اڌ صديءَ جو رڪارڊ اسان جي اڳيان آهي. اسان کي اهي مشاهدا ۽ تجربا به ڌيان ۾ رکڻا پوندا. اسان کي ڪير جواب ڏيندو ته ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ٽارچر سيل ڇو قائم ڪيا ويا؟ اسان کي ٻورين ۾ لاش ڪهڙي سوغات ۾ ڏنا ويا؟ ۽ اسان جي نياڻين جي انگن تي ڏنڀن جا نشان ڪنهن ۽ ڇو هنيا؟ ڇا اهو سڀ ڪجهه پاڻ ڪيو ويو يا ڪنهن ٻئي جي چوڻ تي ڪيو ويو؟ اهو سچ ڪير ٻڌائيندو؟

سنڌي – مهاجر اختلافن مان خود مهاجرن کي ڪيترا فائدا مليا؟ ۽ سنڌين کي ڇا مليو؟ اندرون سنڌ ٻورين ۾ ايندڙ لاشن جي وارثن ۽ پونيئرن کي ته ڪجهه نه مليو پر ڪراچيءَ ۾ ماڻهن کي ڪروڙين روپيا ڏنا ويا.ان ڪري اها گئرنٽي ڪير ڏيندو ته سنڌي شهيد به املهه هئا ۽ سندن پونيئرن يا وارثن کي رڳو ڳوڙها نصيب ۾ ڇو آيا؟ ڇا انهن جو به تدارڪ ٿيندو؟

الطاف حسين جي خطاب تي اسان کي ڪو فيصلو ڏيڻو ڪونهي پر اهو اسان کي سمجهڻ گهرجي۽ ايم ڪيو ايم کي بانور ڪرائڻ گهرجي ته هي خطاب سنڌين سان ڊائلاگ جي ابتدا آهي. الطاف حسين جي ڳالهه ٻول نقطئه آغاز طور قبول ڪري کيس وڌيڪ ڳالهائڻ ۽ گئرنٽين ڏيڻ جي صلاح ڏئي سگهجي ٿي. هن لاءِ بهتر ايئن ٿيندو ته صحافي برادري اڳتي اچي ۽ اخبارن ۾ ايڊيٽوريل لکي الطاف حسين ۽ ايم ڪيو ايم تي واضح ڪري ته سنڌي امن پسند آهن. هو خطائن ۽ گناهن جي معافي به ڏئي سگهن ٿا. هو ٻين کي زندهه رهڻ جو موقعو ڏئي پاڻ به زندهه رهڻ جو حق رکن ٿا. ان ڪري فقط هڪ خطاب کي ”حرفِ آخر“ چئي نه ٿو سگهجي. ان لاءِ ايم ڪيو ايم کي هڪ ڪاميٽي تشڪيل ڏيڻ گهرجي، جيڪا طئه ٿيل اصولن، طريقيڪار ۽ اعتراضن ۽ مقصدن کي ڌيان ۾ رکي سنڌ جي مدبرن، دانشورن، صحافين ۽ ٻين لاڳاپيل ڌرين سان ڳالهيون ڪري ۽ گئرنٽيون ڏئي. جيڪڏهن الطاف حسين اقوام متحده جي ججن کان ڪراچيءَ ۾ ٿيل ذيادتين جي انڪوائري ڪرائڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ته سنڌين کي به اهو حق رسي ٿو ته سنڌي مهاجر اتحاد ٿيڻ جي صورت ۾ گئرنٽي به اهڙي ۽ ايتري وٺن.

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،

تاريخ : 21.01.2001)

 

 

هي دهلن سندا ڌڌڪا، ٻڌين ڇو نه ٻوڙا ؟

 

چوندا آهن ته اڳئين زماني ۾ ڪائنات جو ذرو ذرو ڳالهائيندوهو، وڻ ٽڻ ڳالهائيندا هئا ۽ جهنگ جا جناور ڳالهائيندا هئا، پکي پکڻ ڳالهائيندا هئا ۽ جبل پهڻ ڳالهائيندا هئا. انهن کي هر ڪو ٻڌندو هو ۽ هر ڪو سمجهندو هو ، پر اڄ اسان کي الائي ڇا ٿي ويو آهي جو جڏهن ماڻهو ڳالهائن ٿا تڏهن به اسان ڪونه ٿا سمجهون، اسان جي ڪنن ۾ ڪپهه پيل هجي ها ته اها ڪڍڻ آسان هئي، پر لڳي ٿو ته اسان پنهنجي ڪنن ۾ شيهو ڀري ڇڏيو آهي. ان ڪري ڪجهه به ٻڌي نه ٿا سگهون. اسان اک کڻي آسمان ڏي ڏسڻ لاءِ به تيار ڪونه آهيون ته انهيءَ اسان لاءِ ڪهڙا ڪهڙا رنگ پئي بدلايا آهن؟اسان اهو زمانو به ڏٺو جڏهن ماڻهن اسان کي گهرن ۽ گهٽين ۾ ڍورن ڍڳن وانگر ڪٺو، اڄ اهي ماڻهو هٿ جوڙي اسان کان معافيون وٺي رهيا آهن. اڳ حق گهرڻ لاءِ سنڌ جي ڪن سياستدانن جيڪي ڳالهيون ڪيون انهن جي موٽ ۾ کين ملڪ دشمن، علحيدگي پسند، مذهب منحرف ۽ الائي ڇا مان ڇا چيو ويو . پر اڄ اهي ڳالهيون هر ڪنهن جي زبان تي آهن.هر ڪو سياستدان عجيب ۽ انوکي ٻولي ٻولي رهيو آهي. انهيءَ ٻوليءَ ۾ پيغام آهي ۽ هن دور جي وڏي کان وڏي پيشنگوئي آهي. انهيءَ پيغام ۽ پيشنگوئيءَ جو واسطو اسان جي آئيندي سان آهي. پر اسان حالتن جو سچ ۽ سڏ ٻڌڻ لاءِ تيار ڪونه آهيون. انهيءَ سڏ جي روشنيءَ ۾ پاڻ کي تيار رکڻ جو اونوئي نه ٿا رکون . حالتن ڳالهايو پر اسان ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو، هاڻي ماڻهو ڳالهائڻ لڳا آهن ته اسان ٻڌڻ ۽ سمجهڻ لاءِ تيار ڪونه آهيون. ماڻهو به اهي ڳالهائن ٿا جيڪي معتبر آهن. اهي پنهنجي عقل سليم ۽ هوش حواس سان ڳالهائن ٿا، هنن تي اهڙي گفتگو ڪرڻ لاءِ ڪو ظلم زبر دستي ڪو نه ٿو ڪري. پر هو پنهنجي دل جي زبان سان ڳالهائن ٿا. ڪنهن ڪنڊ پاسي تي يا لڪي چوري نه ٿا ڳالهائن.پر هزارها ماڻهن اڳيان ڳالهائن ٿا.سندن اهڙيون ڳالهيون اخبارن ۾ ڇپجن ٿيون ۽ اخبارون اڄڪلهه هر ڪو پڙهي رهيو آهي.

ڳالهه ڪندا آهن ته بنگلا ديش جڏهن اوڀر پاڪستان هئو، انهيءَ زماني ۾ اسلام آباد شهر اڏيو ويو . اوڀر پاڪستان جا سياستدان سرڪاري ڪم سانگي اسلام آباد گهمڻ آيا ته انهن مان هڪ سياستدان اسلام آباد جي رستن ۽ روڊن تي لڳايل گل ڏٺا. هن انهن گلن کي سنگهيو ۽ روئي چئي ڏنائين ته ”هنن گلن جي خوشبوءِ ۾ مون کي اوڀر پاڪستان جي عوام جي رت جي بوءِ اچي ٿي.“ سندس اها ڳالهه مغربي پاڪستان ۾ ڪنهن کي به پسند ڪا نه آئي.پر هن جي زبان تي آيل جملو تاريخ جو پڙاڏو هو ۽ تاريخ هن سياستدان جي زبان بڻجي پيشن گوئي ڪئي ۽ حالتن ٿورن سالن ۾ اها پيشن گوئي سچي ڪري ڏيکاري.

اها ڳالهه جڏهن هڪ بنگالي سياستدان ڪئي ته اسان انهيءَ کي هن ڪري وزن نه ڏنو جو، بنگالين کي اسان علحيدگي پسند ڄاڻندا هئاسين.اڄ ڪو به علحيدگي پسند سياستدان اهڙي ڳالهه ڪونه ٿو ڪري پر ملڪ جا خيرخواهه وفاق دوست سياستدان ۽ اقتدار ڌڻي ماڻهو هڪ ئي آواز آلاپي رهيا آهن، هو وڏي واڪي چئي رهيا آهن ته اسان جو ملڪ هاڻي بچڻ وارو ناهي.ڌڻي ڄاڻي اها تعجب جي ڳالهه چئبي يا بدنصيبي چئبي يا وڏو سچ چئجي جو هن ملڪ جي وڏي صوبي سان واسطو رکندڙ نگران وزير اعظم اقتدار ۾ هوندي وڏي واڪ چيو آهي ته ملڪ جي حياتي چند سال آهي.

چند سال پٺتي وڃڻ جي ڳالهه ڪانهي. اڄوڪن ڏينهن کي ڏسو، سياستدانن ۽ حڪمرانن جا بيان پڙهو. هر ڪو اسان کي تاثر ڏئي رهيو آهي بلڪ ذهني طور قبول ڪرائي رهيو آهي ته ملڪ ٽٽڻ وارو آهي.

 

ٻن وڏين پارٽين جي اڳواڻن جي زبان تي اها ئي ڳالهه آهي ته جيڪڏهن سندن قيادت کي ملڪ ۾ موٽڻ نه ڏنو ويو ته وفاق خطري ۾ پئجي ويندو. پنجاب سان واسطو رکندڙ سياستدان وفاق جي خطري جي ڳالهه ڪري رهيا آهن. اهڙي ريت لڳ ڀڳ سمورن سياستدانن تاريخ جو قرض لاٿو آهي ۽ ملڪ جي مستحڪم مستقبل بابت انديشا ظاهر ڪيا آهن.

اچو ته ”عوامي آواز“ اخبار جا ورق ورائي ڏسون. گذريل ٻن مهينن تي نظر وجهون، اڇا ڪارا پڌرا ٿي پوندا. بيانن جون ڪي سرخيون ملاحظه ٿين.

1. ”پاڪستن عالمي سطح تي اڪيلو ٿي ويو، فوج واپس نه وئي ته حالتون سنگين ٿينديون“ (نوابزادو نصرالله خان، 12 فيبروري)

2. ”حڪمرانن سنڌ کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي، وفاق خطري ۾ آهي.“ (پي پي قيادت ، 25 جنوري)

3. ”پاڪستان م عدليه آزاد ناهي.“ ( سابق چيف جسٽس سجاد شاهه، 14 فيبروري)

4. ”ملڪي حالتون خراب ٿي ويون، برطرفيون جاري رهيون ته ملڪ ٽٽي پوندو.“ (غنويٰ ڀٽو، 19 فيبروري)

5. ”سنڌ کي پاڪستان ٺاهڻ جي سزا نه ڏني وڃي، پنجاب جي عملدارن کي نا انصافيءَ کان روڪيو، ڪافرن جو ملڪ ته بچي سگهي ٿو، پر ظالم رياست رهي نه ٿي سگهي“ (صوبائي وزير،25 فيبروري)

6. ”1940ع جي ٺهراءَ موجب حق نه مليا ته سنڌ جي آزاديءَ جو نعرو هڻڻ کان به نه ڪيٻائينداسين.“ (الطاف حسين، 23 جنوري)

7. ”مڪمل صوبائي خود مختياري نه ڏني وئي ته سنڌ جو ٻچو ٻچو آزاديءَ جي ڳالهه ڪندو.“( الطاف حسين، 3جنوري)

8. ”صوبن کي مڪمل خودمختياري ڏيڻ کانسواءِ جمهوريت جي بحاليءَ جو ڪو به فائدو ڪو نه ٿيندو.“ (غنويٰ ڀٽو، 13 جنوري)

9. ”سنڌ سان نا انصافي برداشت نه ڪنداسين، پاڻي نه مليو ته وڏي تباهي ايندي.“ (غنويٰ ڀٽو، 26 فيبروري)

10. ”پنجاب ۽ ارسا جو چيئرمين ضد تي قائم، ننڍا صوبا بي وس، ووٽنگ واري رٿ به رد.“ ( اخباري خبر، 23 فيبروري)

11. ”ووٽنگ ۾ سرحد ۽ بلوچستان کي ڪا به اهميت حاصل ناهي، اصل جهيڙو سنڌ ۽ پنجاب ۾ آهي“ (ارسا جو چيئرمين)

12. ”پنجاب جي بالا دستي ۽ فوج جو ڪردار قبول نه ڪبو.“ ( پونم، 23 جنوري)

13. ”پاڪستان ۾ فاشزم اڄ به موجود آهي، هلندڙ سال حڪمرانن سان هڪ هڪاڻي ڪنداسين.“(بينظير ڀٽو، 3 فيبروري)

14. ”عوام کي حق نه مليا ته ملڪ ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويندو. “ (…………. 29 فيبروري)

15. ”مظلوم قومن کي حق نه ڏنا ويندا ته آزاديءَ کان پوءِ ڪا به واٽ نه بچندي.“ (قومپرست اڳواڻ، 18 فيبروري)

16. ”پاڪستان جي خاتمي جو خدشو آهي .“ (پير پاڳارو، 2 فيبروري)

 

اخبارون انهن ۽ اهڙن بيانن سان ڀريون پيون آهن، نئين سج ڪو نئون سياستدان اهڙي ڳالهه ڪري ٿو . حالتن جا دهل سياستدانن جي زبان بڻجي چڪا آهن. اهي سياستدان اسان کي وڏي واڪ پيغام ڏين ٿا. هوشياري ڪرڻ ۽ آئيندي جي حالتن کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار ٿيڻ جو تاڪيد ڪن ٿا.تاريخ پنهنجو پاسو مٽائيندي، اسان تي طنز ڪندي چوي ٿي ته ”هي دهلن سندا ڌڌڪا، ٻڌين ڇو نه ٿو ٻوڙا.“

 

 

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،

تاريخ : 11.03.2001)

 

 

اچو ته هڪ ٻئي کي اڌورو قبول ڪرڻ ڇڏي ڏيون

 

نفيءَ جا نغارا جيڪي اسان جي سماج ۾ ٻڌڻ ۾ اچن ٿا ، تن جي آواز مان اسان کي سچ ۽ صلاح واري مڌر آواز جو پڙاڌو ٻڌڻ ۾ نه ٿو اچي. اسان پنهنجي وجود کان وٺي هر ڪنهن فرد ۽ شخص جي نفي ڪيون ٿا.پنهنجي نفي جو مثال ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ملندو جو اسان ڌرتي ڄاوا سڏائڻ بدران پاڻ کي عربن يا افغانن جو اولاد سڏائڻ تي فخر محسوس ڪيون ٿا . هيءَ اسان جي عجيب غيرت آهي. جو پنهنجي مائي ڪنهن سان کلي ڳالهائي ته بي گناهه کيس ڪاري ڪري ماريون، پر اسان ساڳيا ئي غيرت مند پنهنجي رضا خوشيءَ ۽ هوش حواس سان ابا ڏاڏا مٽائي ڇڏيون ته ان ۾ پنهنجي عظمت ڄاڻون.

اسان پنهنجي اصل نسل جي نفي ڪري، در حقيقت پنهنجي ڌرتيءَ جي نفي ڪيون ٿا. ڌرتيءَ کي ماتا ڄاڻي به ان سان رشتو قائم نه ٿا ڪيون. پنهنجي قهر جي ڪهاڻي اتي پوري نه ٿي ٿئي. پر اسان سنڌي سڏائي پنهنجي ئي لوئي سان وير وجهون ٿا. وڏن شهرن ۾ جيڪي به اسان جا وڏ – گهراڻا ماڻهو رهن ٿا، انهن مان اسي سيڪڙي جي گهرن ۾ پاڻ کي سنڌي ٻڌڻ لاءِ ڪانه ملندي !

پنهنجا نسل مٽائڻ ذهني غلاميءَ جو پڙاڏو آهي ۽ پنهنجي زبان ڪٽي منهن ۾ ٻي ڄڀ چمبڙائڻ قومي احساس ڪمتريءَ جو مظهر آهي. اسان رڳو ائين اجتماعي طور تي پنهنجي، پنهنجي ڌرتي ۽ پنهنجي ٻوليءَ جي ئي نفي نه ٿا ڪيون پر پنهنجي وجود جا به منڪر ٿي پئون ٿا . سون جي صلاحيتن ۽ لکن جي لياقتن جا ملڪ آهيون، اسان انهن کي ڪم آڻيون ته هوند نالو به روشن ٿئي ۽ دنيا جهان کي به فائدو رسي. جنهن ماڻهو بجلي ٺاهي، ريڊيو، ٽي وي ٺاهي، جهاز ٺاهيو ۽ فون ايجاد ڪئي ، انهن جي صلاحيتن ۽ ڪوششن مان قيامت تائين انسان ذات فائدو وٺندي . پر اسان جي صلاحيتن ۽ لياقتن مان ته اسان پاڻ به فائدو وٺي نه ٿا سگهون.پڙهبو ڪونه پر ڪاپيءَ تي سندرو ٻڌي ڊگري وٺبي. محنت ۽ مزدوري ڪانه ڪبي پر هٿ ٻڌي خيرات وٺڻ ۾ عيب نه ڄاڻبو . دفترن ۾ دير سان وڃبو ۽ سوير موٽبو، عملدار ٿبو ته رعيت آزار ٿبو . واپاري ٿبو ته ڪوڙ ۽ ٺڳيءَ جو سهارو وٺبو. قدم کڻون ته ڌرتي ڌٻڻ لڳي ، پر ڪنهن نه ڪنهن جي قدمن ۾ سر رکڻ ۾ خوشي ٿيندي. سياستدان ٿبو ته عوام کي دوکو ضرور ڏبو . پهريون پنهنجا ڀڀَ ڀربا پوءِ ڇو نه ملڪ جو ۽ عوام جو ڏيوالو نڪري وڃي. امير کان غريب تائين، حاڪم کان محڪوم تائين ، اختيار ڌڻين کان بي اختيارن تائين ، ننڍي کان وڏي تائين ، پڙهيل کان اڻپڙهيل تائين، مرد کان عورت تائين اسان جو ڪيترو سيڪڙو پنهنجي ۽ پرائي نفي نه ٿو ڪري؟

نفي جي اهڙي عالم ۾ اسان جا رابطا ، واسطا ۽ تعلق به مخصوص ۽ محدود نوعيت جا ٿي پيا آهن. اسان هڪ ٻئي سان يا واسطيدار سان ”ورڪنگ رليشن شپ“ به قائم نه ٿا ڪري سگهون . اسان مان افهامِ تفهيم ختم ٿي رهي آهي.تعاون ۽ سهڪار ناپيد ٿيندا پيا وڃن. ان ڪري جيڪڏهن گهر آهي ته هر ڪنهن ڀاتيءَ جا قبلا ڪعبا الڳ آهن، جيڪڏهن دفتر آهي ته بالادست جو منهن اولهه ڏي هوندو ته زير دست جو منهن اوڀر ڏي. اسان فقط هڪ ٻئي لاءِ اوپرا ئي نه ٿي پيا آهيون، بلڪه هڪ ٻئي لاءِ آهيون ئي ڪونه ! اوهان ڪنهن امير، وزير يا حاڪم حڪمران ڏي خط لکو ، هڪ دفعو نه پر هزار دفعا لکو . اوهان کي ڪنهن به قسم جي موٽ ڪانه ملندي. ايئن لڳندو ڄڻ اهي امير وزير حاڪم حڪمران هن ملڪ ۾ ئي ڪونهن يا هن ملڪ جا ئي ڪونهن.

سان جي ورڪنگ رليشن شپ جو اهو عالم آهي جو اوهان ڪنهن ثقافتي يا سماجي تنظيم کي لکو ته پنهنجي عهديدارن جو احوال ۽ ڪارڪردگي رپورٽ ڏياري موڪل . اوهان ڪنهن عالم اديب، شاعر ۽ صحافيءَ کي لکو ته پنهنجا ڪوائف ڏياري موڪل. اوهان ڪنهن سياسي پارٽيءَ کي لکو ته پنهنجي منشور جي ڪاپي ڏياري موڪليو . اوهان کي جواب مشڪل سان ئي ملندو .

اسان هڪ ٻئي کي جزوي ۽ وقتي طور تي قبول ڪيون ٿا. اسان جو تعلق هڪ ٻئي سان ان وقت تائين هوندو آهي، جيستائين ڪو مطلب يا ڪو ڪم هوندو آهي. اسان جزوي طور هينئن قبول ڪيون ٿا ته جيڪڏهن ڪنهن ۾ ڪو ڳڻ آهي، جنهن ۾ ڪو ڪم يا مطلب آهي ته هو اسان لاءِ قبول ڪرڻ لائق آهي. جيستائين ڪو ماڻهو اسان سان چڱائي ڪندو، اهو ان وقت تائين چڱو آهي. چڱي ماڻهوءَ کان جيڪڏهن لڱائي يا سستي ٿي پئي يا هو ڪنهن لاچاريءَ يا مجبوريءَ ڪري اسان جي اميدن تي پورو نه پيو ته هو بيڪار ۽ بي سود ٿي پئي ٿو. اسان جون دوستيون دشمنين ۾ تبديل ٿي وڃن ٿيون. پنهنجا لاڳاپا جهڙوڪ سنگين صورتحال اختيار ڪري وڃن ٿا. اسان اهڙا ته ڏکيا ۽ ڏنگا ٿي پئون ٿا جو جيڪڏهن شاهه لطيف جو رسالو کوليون ۽ ان کي آئينو بڻايون ته پنهنجي شڪل ئي ڪانه وڻي. لاکيڻو لطيف ٿو چئي ته”جيها جي تيها، مون مارو مڃيا“ پر اسان چونداسين ته ڪوبه قبول ناهي . جي ڌاڙا هڻنداسين ته پنهنجي کي، جيڪڏهن لٽينداسين ته پنهنجي کي، جيڪڏهن نه مڃينداسين ته پنهنجن کي . پوءِ ڇو نه دنيا جهان چئي ته اسان شيرشاهه جا شڪرا آهيون ۽ رڳو پنهنجي گهر جا ڪڪڙ ماريندا آهيون. غير سنڌي عملدار مان سنڌي کي جي فائدو نه ٿيندو ته تڪڙو نقصان به نه ٿيندو. پر الله پناهه ڏئي سنڌي عملدار کان هو وڏيري جيان پاڻ به ماريندو پر ٻين کان به مارائيندو. اسان اهي انڌا هاٿي آهيون، جيڪي پنهنجي ئي لشڪر جو نقصان ڪندا آهيون.

هن نازڪ حالتن مان پاڻ گذري رهيا آهيون، انهن جي ته تقاضا اها آهي ته اسان هڪ ٻئي کي اڌورو قبول ڪرڻ ڇڏي ڏيون ۽ لاکيڻي لطيف جي صلاح وٺون ته ”جيها جي تهيا مون مارو مڃيا.“

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،تاريخ : 25.02.2001)

 

 

وحدت ۽ ڪثرت جي فلسفي بابت اسان جي سماج جا نظرياتي ۽ عملي ويچار

 

اسان پنهنجي ڄمڻ کان وٺي اهي نصيحتون ۽ هدايتون ٻڌيونسين ته لساني ۽ علاقائي اختلاف ميساري ملڪ ۾ قومي وحدت ۽ ايڪو پيدا ڪيو ويندو . هاڻي اسان جي حڪمرانن کان ذري گهٽ اها ڳالهه وسري چڪي آهي ، ڇو ته وڏي عرصي کان وٺي حڪمرانن کي ملڪ يا عوام جي اوني بدران پنهنجي اقتدار جي ڪرسيءَ کي هٿ ڪرڻ ۽ بچائڻ جو فڪر پئي دامن گير رهيو آهي.

وحدت، ايڪي ۽ اتفاق جون ڳالهيون انهيءَ وقت ڪيون ويون، جڏهن ان کان ٿورو وقت اڳ تاريخ جي ڦيڦي کي تقسيم ڪرڻ طرف زور سان ڦيرايو ويو ۽ نتيجي ۾ هندستان جي تقسيم ٿي . تاريخ ۽ حالتن کان تقسيم جو راڳ بند ڪرائڻ لاءِ اسان جي حڪمرانن وحدت، اخوت ۽ ايڪي جو آواز بلند ڪيو. اهڙي ڳالهه ڪرڻ کي وقت جي تقاضا بڻائي وئي. ڇو ته خارجي خطرن کي منهن ڏيڻ کان سواءِ ملڪ ۾ کوڙ سارا سياسي تجربا ڪرڻا هئا . اهڙن تجربن جي پڄاڻي ون يونٽ قائم ڪرڻ سان ڪئي وئي. اتحاد، ايڪي ۽ وحدت جون ڳالهيون ڪندي حڪمرانن ملڪ ٽوڙي ماٺ ڪئي ۽ پوءِ اقتدار حاصل ڪرڻ ۽ اقتدار قائم ڪرڻ جي ڌن ۾ لڳي ويا.

لساني، صوبائي ۽ علاقائي تضادن جي خاتمي جو راڳ آلاپي ملڪ ۾ ڪيتريون ئي ڳالهيون ڪيون ويون . خاص طور تي سنڌ ۾ پناهگير آبادڪاري، ڪليمن جا مامرا ۽ همدردين جي بنياد تي ملازمتن جي ورکا جهڙا پاڻ ورسائڻ وارا ڪم نهايت آساني ۽ سليقي سان ڪيا ويا. ان ڪري هاڻي ملڪي سطح تي سياستدان ۽ حڪمران وحدت جي ڳالهه نه ٿا ڪن. پر ان جي برعڪس اقتدار ڌڻي توڙي اقتدار کان وانجهيل سياستدان صوبائي خودمختياري ۽ 1940ع جي ٺهراءُ واريون ڳالهيون ڪن ٿا.

جيئن ملڪي سياست وقت به وقت سانڊي جيان رنگ بدلائيندي رهي آهي. تيئن وحدت ۽ ڪثرت جي فلسفي کي بولاٽيون کارايون ويون آهن. پر اهو اسان جو موضوع ڪونهي. اسان اهو ڏسڻ چاهيون ٿا ته سنڌ جي سماجي ۽ نظرياتي تناظر ۾ اسان وحدت ۽ ڪثرت جي فلسفي بابت ڪهڙي سوچ ۽ ڪهڙي لوچ رکون ٿا؟

سنڌ جو سماج به هن وقت تقسيم ۽ ڪثرت جو پيرو وٺي چڪو آهي. 1947ع کان اڳ ۽ پوءِ وارين سوچن ۽ لوچن جو اهوئي منطقي نتيجو هئو. اسان جي وڏڙن تقسيم جي حق ۾ راءِ ڏني هئي. ان ڪري تقسيم يا ڪثرت جو عمل ان وقت تائين جاري رهندو جيستائين تاريخ ۽ حالتن جي ڦيڦي کي ڏنل تحرڪ ماٺيڻو ٿئي ۽ ڦيڦو چڪر ڪاٽڻ واري قوت وڃائي منطقي طور پٺتي ڦرڻ شروع ڪري يا ان جي موشن يعنيٰ تحرڪ کي هٿراڌو روڪيو وڃي.سنڌ جي سماج ۾ تقسيم ۽ ڪثرت جو جادو ۽ انهيءَ جادو جو اثر اسان کي هر هڪ فرد جي وجود کان وٺي، گهرن ۽ شهرن، تنظيمن ۽ ادارن مطلب ته هنڌين ماڳين نظر اچي ٿو. اڄ جو سنڌي پنهنجي وجود ۾ ڀور ڀور آهي. هن ۾ اجتماعي حوالي سان نظرياتي ناپختگي پيدا ٿي چڪي آهي. ان ڪري هو روز به روز نت نيون سياسي، سماجي، مذهبي ۽ ثقافتي تنظيمون قائم ڪندو رهي ٿو .

ڪثرت يا تقسيم جي اثر ۽ جادو کي محسوس ڪرڻو ۽ ڏسڻو هجي ته خاندان جي رشتن ۽ ناتن کي ڏسو.ادارن ۾ نانيءَ ويڙهن کي ڏسو.هر هنڌ اوهان کي تقسيم، تضاد ۽ اختلاف نظر ايندا. تضاد ، اختلاف ، تقسيم ۽ ڪثرت غير منطقي عمل ۽ رويا ڪونه آهن . انهن کي پنهنجي منطقي انجام تي پهچائڻ لاءِ انهن کي برداشت ڪرڻو پوندو. انهن جي مخالفت سان تضادي روين ۽ اختلاف ۾ اڃا به وڌيڪ شدت پيدا ٿيندي. پر هائو، اسان تضاد، اختلاف، تقسيم ۽ ڪثرت کي صحيح موڙ ڏئي سگهون ٿا ۽ اهڙو موڙ ڏيڻ به گهرجي. ٻي صورت ۾ اسان کي تباهي ۽ بربادي کان ڪو به بچائي نه ٿو سگهي.

صحيح موڙ ڏيڻ جو مطلب اهو آهي ته اسان ٿڌي دماغ ۽ سهپ جي جذبي سان تضادن، اختلافن، تقسيم ۽ ڪثرت جي ڇنڊ ڇاڻ ڪيون. انهن جي پس منظر ، ڪارڻ ۽ نتيجن جي نشاندهي ڪيون. جيڪڏهن انهن پٺيان جائز سبب آهن ته پوءِ اسان کي تضادن ۽ اختلافن جي پٺ ڀرائپ ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن ڪي احساس محروميون ۽ غلطيون آهن ته پوءِ انهن جو ازالو ڪرڻ گهرجي.

تضادن، اختلافن، تقسيم ۽ ڪثرت جي روين جي ڇنڊ ڇاڻ نه ڪري ، يا انهن کي صحيح موڙ نه ڏئي اسان تاريخ ۽ حالتن جا ڏوهاري ٿي پيا آهيون. ڇو ته اسان سمورن جو جڏهن مقصد ساڳيو آهي ۽ منزل ساڳئي آهي ته پوءِ واٽون ويهه ڇو ٿيون آهن؟ ڇا اها اسان جي عقل جي ڏيوالپڻي جي ثابتي آهي يا مثالي ڏاهپ جو ثبوت آهي؟

عملي طور تي اسان ڪثرت، تقسيم، تضاد ۽ اختلاف جا پوئلڳ بڻجي چڪا آهيون. ليڪن نظرياتي طور تي وري ايڪي، اتحاد، اتفاق ۽ وحدت جون ڳالهيون ڪيون ٿا. جنهن جو مطلب هي ٿيو ته وحدت ۽ ڪثرت جي فلسفي بابت اسان جو نظريو تضادن تي ٻڌل آهي. اسان جيئن چئون ٿا، تيئن ڪيون نه ٿا، ۽ جيئن ڪيون ٿا تيئن چئون نه ٿا. انهيءَ فلسفي جي حوالي سان اسان جي قول ۽ فعل، سوچ ۽ لوچ ۾ تضاد موجود آهي ، جيڪا ڳالهه ڳڻتي جوڳي آهي . وحدت بابت به اسان جي سوچ توڙي لوچ ۾ زمين آسمان جو فرق آهي.اسان وحدت غير منطقي نموني واري چاهيون ٿا. اسان مان هر ڪو ايئن ٿو چاهي ته باقي انسان هن جهڙا تي پون. اسان جهڙوڪ ٻئي جي انفراديت، انفرادي صلاحيتن ۽ لياقتن کي تسليم ڪرڻ کان نابري واري ويهون ٿا. نڪ جو ڪم سنگهڻ آهي، انهيءَ کان ڏسڻ جو ڪم وٺي نه سگهبو. اکين جو ڪم ڏسڻ آهي ان کان زوريءَ اسان سنگهڻ جو ڪم وٺي نه ٿا سگهون. بنهه اهڙيءَ ريت ڪثرتون پنهنجي پنهنجي جاءِ تي اهميت ۽ افاديت رکن ٿيون. اهي سموريون ڪثرتون ملي وحدت کي جنم ڏين ٿيون. بلڪل ايئن جيئن انسان جا سمورا عضوا الڳ الڳ ڪم ڪندي مجموعي طور تي ماڻهو کي ماڻهو بڻائن ٿيون.

ڪڏهن به ۽ ڪٿي به ايئن نه ٿيو آهي ته ڪثرتن کي ختم ڪري وحدت قائم ڪئي وئي هجي. رنگت، خوشبو، ٽاري، ٻوٽو ، پتيون اهي سڀ ملن ٿيون ته گل روپ وٺي ٿو . انهن مان هر هڪ شئي جي الڳ حيثيت ۽ اهميت آهي. ان ڪري وحدت تڏهن قائم ٿيندي، جڏهن ڪثرت جو تشخص قائم رهندو . پر اسان ايئن نه ٿا سوچيون ۽ ايئن نه ٿا ڪيون. اسان جيڪڏهن محقق آهيون ته چئون ٿا ته دنيا جهان جو هر ڪو ماڻهو محقق ٿئي. اسان سياستدان آهيون ته چئون ٿا ته هر ڪو سياسي ڪارڪن ٿي پئي. وحدت خواهه ڪثرت کي ختم ڪرڻو ڪونهي. ٻنهي کي قائم رکڻو آهي ۽ گڏيل مقصدن جا ڪامن فيڪٽرس تلاش ڪري ڪثرتن، اختلافن تضادن جي انهن ۽ اهڙين صلاحيتن مان ڪم وٺڻو آهي. ان ڪري ڪنهن تي پنهنجي ڇاپ هڻڻي ڪانهي، پر تعاون ۽ سهڪار وٺڻو آهي ۽ ڏيڻو آهي. ايئن ئي اسان وحدت ۽ ڪثرت ۾ توازن به قائم ڪري سگهنداسين ته اجتماعي مقصد به ماڻي سگهنداسين.

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،تاريخ : 1.02.2001)

 

 

سنڌي اڳواڻ ٿيڻ سولو پر سنڌي ٿيڻ تمام ڏکيو

 

انگريزن جي دور ۾ ٽن ماڻهن ”سنڌي“ سڏائڻ جو شرف حاصل ڪيو، اهي آهن: مولانا عبيدالله سنڌي، شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ عبدالواحد سنڌي . انهن مان مولانا عبيدالله پنهنجو پاڻ کي سنڌي سڏايو ۽ باقي ٻين مهربانن کي غير سنڌين ”سنڌي“ سڏيو. مولانا عبيدالله کي سنڌ ڌرتيءَ دين ڏنو ۽ پنهنجي دل ۾ جاءِ ڏني. هن ڀلاري شخص سنڌ جي اهڙن ٿورن جي مڃتا ڪندي، پنهنجي لاءِ اعزاز ڄاتو ته هو پاڻ کي ”سنڌي“ سڏائي.

شيخ عبدالمجيد جي سنڌي سڏجڻ جو قصو به تاريخي اهميت جو آهي. 1932ع ۾ پنجاب ۾ هڪ جلسو ٿيو، جنهن جي صدارت علامه اقبال ٿي ڪئي .انهيءَ جلسي ۾ شرڪت ڪندڙ ماڻهن کي پنهنجي اڳواڻن تي جو ڪاوڙ آهي ته هنن وٺي گوڙڪيو. اهي ڪنهن کان به پليا نه پيا پلجن . نيٺ اسان جي ڪونڌر شيخ عبدالمجيد ڪر کنيو ۽ مائيڪ جي اڳيان اچي بيٺو . حاضرين ۽ سامعين منجهان جتان ڪٿان آواز اچڻ لڳو: ”سنڌي ڪو سنو، سنڌي ڪو سنو“ گهڙي پلڪ ۾ چئني طرف خاموشي ڇائنجي وئي ۽ بگڙيل جلسو وڏي رونق ۾ اچي ويو. ائين ۽ انهيءَ کان پوءِ شيخ عبدالمجيد ”سنڌي“ سڏجڻ لڳو.

مرحوم عبدالواحد ذات جو انڍهڙ هو ۽ ننڍڙائپ ۾ مائٽن کان ڪاوڙجي سنڌ مان هليو ويو . سندس ڪاوڙ جو وڏو ڪارڻ هي هيو ته مائٽ کيس ديني تعليم ڏيارڻ پيا گهرن ۽ هي همراهه دنيا جي تعليم وٺي وڏو ماڻهو ٿيڻ پيو گهري . ڪجهه تعليم ورتائين ۽ سيد ذاڪر حسين جي مهربانيءَ سان هن کي ”جامعيه مليه“۾ پڙهندڙ ننڍڙن ٻارن جي سنڀال جي نوڪري ملي. نوڪري جي تقاضا اها هئي ته هو شادي شده هجي. ان ڪري کيس جيلاني سيدن مان گهر واري ملي. عبدالواحد پاڻ اتان جي ماحول ۾ اوپرو هئو، هن ته اتي ايڊجسٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر پوءِ به کيس ڌاريائپ سبب ”سنڌي“ سڏيو ويو ۽ اسان جو عبدالواحد ايئن ”سنڌي“ بڻجي ويو. بي بي سي ۾ ڪم ڪندڙ آصف جيلاني اسان جي عبدالواحد سنڌي انڍهڙ جو پُٽ آهي .

انهن ٽنهي بزرگن يعنيٰ مولانا عبيدالله سنڌي، شيخ عبدالمجيد سنڌي ۽ عبدالواحد سنڌي تي ”سنڌي“ هجڻ ۽ سڏائڻ جو اهو رنگ چڙهيو جو اهي ٽئي ماڻهو پنهنجي زندگي ۾ انتهائي بي لوث، پر خلوص ۽ پنهنجي مقصد سان سچا رهيا ۽ ٽنهي جو انت ڏاڍو ڏکيو ٿيو.پڇاڙيءَ واري پهر ۾ هنن جي ذهني حالتن ۾ ڏاڍيون لاهيون چاڙهيون آيون .

”سنڌي ٿيڻ“ ۽ ”سنڌي سڏائڻ“ ڪا ٻاراڻي ڳالهه ڪانهي، انهيءَ امانت جو بار ٿئي ٿو . جنهن لاءِ ماڻهوءَ کي ڀوڳڻو پئي ٿو . غير مشروط طور تي بي لوث ۽ پرخلوص ٿيڻو پئي ٿو ۽ زندگيءَ ۾ انهن ماڻهن جي بي رخين، نظر اندازين ، تڪليفن، مخالفتن ۽ دشمنين جو نشانو ٿيڻو پئي ٿو ، جن لاءِ سوچجي ۽ لوچجي ٿو . ”جنين لاءِ مياس سي ڪلهي ڪانڌي ڪين ٿيا“ سنڌي ٿيڻ ۽ سنڌي هجڻ جي منزل آهي ، ڄاڻ سڃاڻ آهي ، اعزاز ۽ انعام آهي سچو سنڌي هوندو ته پنهنجا ۽ پراوا ساڻس زيادتيون ضرور ڪندا.

عام سنڌي به سچو آهي، پر خلوص آهي ۽ بي لوث آهي ۽ وفادار آهي. هو منٿ ۽ محبت جو ماڳ آهي. عام سنڌيءَ سان سچي ته ڇا پر ڪوڙي محبت ڪري ۽ جتائي هن جو سر به لڻي سگهجي ٿو ۽ سر وڍڻ تي به سنڌي چون چران نه ڪندو. اسان جوعوام سنڌي آهي ان ڪري سور ۽ سختيون به سهندو حيرانيون ۽ پريشانيون به ڏسندو ۽ اهو سڀ ڪجهه ڏسي به رهيو آهي ته برداشت به ڪري رهيو آهي. پر هن جو اڳواڻ خوش آهي، سک ۾ آهي ۽ سڪون ۾ آهي. ان ڪري هي چوڻ مناسب ٿيندو ته

سنڌي ٿيڻ تمام ڏکيو پر سنڌي اڳواڻ ٿيڻ تمام سؤلو. جيڪڏهن سنڌي اڳواڻ ٿيڻ سؤلو نه هجي ها ته ايئن پنجن مان پندرهن نه ٿين ها، روزانو نت نوان ليڊر ۽ اڳواڻ پيدا نه ٿين ها . جيڪڏهن سنڌي اڳواڻ ٿيڻ مشڪل هجي ها ته پنڌ گهمڻ وارا ماڻهو پيجارن ۽ بنگلن ۾ پير پائي نه سگهن ها . پر اسان وٽ ته سياست جهڙو سولو واپار ۽ وهنوار آهي ئي ڪونه . هن ميدان ۾ جيڪو به سڃو آيو ته سائو ٿي ويو . هي عجيب طلسم آهي ۽ انوکو جادو آهي . جو آيو سو اگهيو .

ايندڙ دؤر ۾ جڏهن سنڌ جي سياسي تاريخ لکي ويندي ته مستقبل جو محقق هر وجهه کان هي اعتراض اٿاريندو ۽ سوال اڀاريندو ته سنڌ ۾ قائم ٿيندڙ هر پارٽي وحدت کي قائم رکڻ بدران پاڻ ڪثرت ۾ ڪيئن تبديل ٿي؟ ۽ هڪ پارٽي مان هڪ کان وڌيڪ پارٽين ڇو جنم ورتو؟ سنڌ جي ڪنهن به پارٽي نعم البدل قيادت ڇو نه پيدا ڪئي؟ هر پارٽي جاگيردارانه سوچ ۽ انداز سان ڇو هلائي وئي؟ گهڻي کان گهڻين پارٽين جي اڳواڻن ”رازداري“ ۽ ”ضابطي“ جي نالي ۾ اڀرندڙ قيادت ۽ پرخلوص ڪارڪنن جو استحصال ڇو ڪيو؟ ڪنهن خاص وقت کان پوءِ ڪنهن پارٽيءَ جا انتهائي پرُجوش، فعال ۽ ڪارائتا ڪارڪن پارٽي ڇڏي ڇو ويا؟ اهي ۽ اهڙا کوڙ سارا سوال آهن، جن جا جواب سنڌ جي پارٽين جي قيادت کي ڏيڻا پوندا.انهن پاڻ جواب نه ڏنو ته تاريخ پاڻ انهن جو جواب تجويز ڪندي. اهي ماڻهو جيڪي تاريخ جي موڊ کي ڄاڻن ٿا ۽ سمجهن ٿا، سي هن ڳالهه تي اتفاق ڪندا ته سنڌ جي پارٽين جي قيادت ۽ پر خلوص ڪارڪنن هر هڪ نازڪ موڙ تي سنڌ جي خوشحالي، روشن مستقبل، سک ۽ سڪون واري تبديلي جي ڪوشش کي صدي اڌ صدي پوئتي ڌڪي ڇڏيو آهي. ٻولي جي تحريڪ هجي يا ون يونٽ جي تحريڪ، ايم آرڊي جي تحريڪ هجي يا ڪالا باغ ڊيم جي تحريڪ هر موڙ تي عوام، بلڪ سنڌي عوام پنهنجي سياسي، نظرياتي ۽ قومي جذبي، ڏاهپ ۽ وابستگي جي ثابتي، بلڪ عملي ثابتي ڏني آهي. پر هر موڙ تي قيادت کان غلطيون ٿيون آهن۽ قيادتون غلطيون ڪنديون رهيون آهن. جيڪڏهن ڪنهن پارٽي جي قيادت غلطي نه ڪري ته ان جا پر خلوص، باصلاحيت ۽ سگهارا ڪارڪن بلڪ بازو ايئن ڪٽجي الڳ نه ٿين. جيڪڏهن انهن پر خلوص، باصلاحيت ۽ سگهارن ڪارڪنن ۾ نظرياتي پختگي هجي ها ته اهي لال جا آرسي ٿيڻ، صوفي منش ٿيڻ ۽ دنيا ترڪ ڪري ويهڻ کي اهميت نه ڏين ها . ان بدران هو پارٽي ۾ ويهي قيادت سان مهاڏو اٽڪائن ها يا قيادت جي جاگيردارانه سوچ ۽ عمل جو پڙدو چاڪ ڪن ها.

ڪارڪنن بلڪ ڀڳوڙن ڪارڪنن جي انهيءَ عمل ڪنهن تبديلي ۽ ڪنهن انقلاب کي پٺتي ڌڪڻ ۾ اوترو ۽ اهڙو ڪردار ادا ڪيو آهي جيترو ان پارٽيءَ جي قيادت ڪردار ادا ڪيو آهي . سندن رويو اهڙو آهي جو چوندا آهن ته ڪنهن هنڌان ست ڀائر اچي گذريا. ڇهن ڀائرن کي نانگ کاڌو پر انهن دانهن ڪوڪ نه ڪئي. جڏهن ستون ڀاءُ نانگ کاڌو ته هن دانهن ڪئي ته ”گهوڙا ڙي گھوڙا مون کي نانگ کائي ويو .“ اهي ڪارڪن جيڪي قيادت جي نانگ کان ڏنگيا وڃن ٿا ، اهي خاموش ڇو ٿيندا آهن ؟ ڇا هي ڪارڪن چاهن ٿا ته ڌرتي تي زندهه رهندڙ آخري سنڌي اهڙي دانهن ڪري؟ ڪارڪنن جي اهڙي خاموشي تي سڄي قوم کي يرغمال بڻائي جاگيرداراڻي سوچ رکندڙ قيادت کي تحفي ۾ ڏئي ٿو . ڇا اهو ظلم ڪونهي؟ اهي ڪارڪن ڪهڙو قومي انقلاب آڻي سگهن ٿا، جيڪي پنهنجي پارٽيءَ ۾ انقلاب آڻي نه ٿا سگهن. اهي ڪهڙي دشمن جي سيني کي چيري سگهندا .

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ، تاريخ : 08.04.2001)

 

 

ڪيڏا ڪارڪن، ڏوهي منهنجي ڏيهه جا!

 

هر ڪنهن خبر ٻڌي يا پڙهي هوندي ته سنڌي جي هڪ قوم پرست شاعر ايم ڪيو ايم ۾ شامل ٿيڻ جو ارادو ڪيو آهي. سندس چوڻ آهي ته مان پنهنجي حياتي جي شام وارو پهر ايم ڪيو ايم جي ٿڌڙي ڇانو ۾ گذارڻ چاهيان ٿو ۽ سنڌ جي ٽئين حصي تي ايم ڪيو ايم جي حاڪميت ۽ مالڪيءَ جو حق تسليم ڪيان ٿو. هي آواز اسان جي انهيءَ ڌرتيءَ دوست جو آهي، جنهن پنهنجي سڄي ڄمار سنڌ جي سورن جي ڳالهه ڪئي. سڄي ڄمار ڌرتيءَ جا گيت ڳاتا ۽ هاڻي جڏهن سندس زندگيءَ جي شام ٿي چڪي آهي ته پنهنجي نظرين، قدرن ۽ اصولن جي شام غريبان ملهائي رهيو آهي.

سنڌ جو هي ساڃهه وند ماڻهو اسان جي تاريخ جو ڪو پهريون ماڻهو ڪونهي، جنهن پنهنجي نظرين، قدرن ۽ اصولن جي قبلي کي مٽايو آهي . نه وري ڪو آخري ماڻهو آهي ، جنهن جي دل ۽ دماغ مان اهڙي صدا بلند ٿي آهي.پر اسان جي اها بدنصيبي رهي آهي ته اسان جي سوچ ۽ لوچ جو بنياد جذبن، امنگن ۽ احساسن تي رهيو آهي۽ جذبا امنگ توڙي احساس دائمي نوعيت جا ڪونه ٿيندا آهن.ان ڪري ڪيترن ڏاهن، ڏات ڌڻين ۽ قومي هڏ ڏوکين پنهنجي ڄمار ۾ اهڙي اکٻوٽ راند پئي کيڏي آهي. گهٽ ۾ گهٽ اڌ صديءَ جي تاريخ کي اڳيان رکو ۽ تعليمي ادارن جي تاريخ جا ورق ورائي ڏسو. ”ٻوليءَ جي تحريڪ“ کان وٺي”ون يونٽ“ جي تحريڪ تائين، ”چوٿين مارچ“ جي واقعي کان وٺي ”بهاري نه کپن“ واري تحريڪ تائين، ”ڪوٽا سسٽم“ جي حق کان وٺي ”ڪوڙن ڊوميسائيلن“ رد ڪرڻ واري جاکوڙ تائين ، هر موڙ تي وڏا وڏا نالا پيدا ٿيا ۽ ٿورن سالن کان پوءِ اسان جا اهي هيرا الائي ڪاڏي گم ٿي ويا. جن کي اڄ اسان تلاش ڪرڻ کان پوءِ به ڳولهي نه ٿا سگهون. ايئن ٿو لڳي ڄڻ اهي ڄاوا ئي ڪونه هئا . ايئن ٿو محسوس ٿئي ڄڻ انهن جي دلين ۽ دماغن ۾ ڪڏهن سنڌ ۽ سنڌ واسي آباد ئي ڪونه ٿيا هئا. اڄ ڪٿي آهن اسان جا اُهي گم ٿيل هيرا؟ انهن جي اڪثريت وڃي نوڪري ۽ ملازمت جي چادر پائي ٻيو جنم ورتو ۽ سندس اهو ٻيو جنم گهڻي ڀاڱي انهن نظرين، قدرن ۽ اصولن جي بنهه برعڪس رهيو، جن جي هنن تبليغ ڪئي هئي. جن تي هلڻ جو هنن وچن ڪيو هو. انهن وچن تان اسان جا الائي ڪيترا هيرا ايئن ڦري ويا ڄڻ سندن زبان تي ڪڏهن اهڙي ڳالهه آئي ئي ڪونه هئي. اهڙن ”وقتي وفادارن“ پنهنجي جوڻ ڇو مٽائي؟ انهي سوال جو جواب قوم کي ڪنهن به ڪونه ڏنو آهي. جوڻ مٽائڻ جو ڪارڻ اهو به ٿي سگهي ٿو ته پاڻ کي سستي شهرت سان چلڪائي چمڪائي پنهنجو ملهه وڌائجي ۽ پوءِ حالتن جي بازار ۾ پنهنجو من گهريو ۽ من پسند ملهه وٺي سگهجي.

ڇرڪائيندڙ ڳالهه اها آهي ته اسان جي انهن وقتي وفادارن جوڻ مٽائڻ کان پوءِ سنڌ ۽ سنڌين سان اها ويڌن ڪئي آهي جيڪا ڌارين ۽ غيرن به ڪونه ڪئي هوندي. عملدار ٿيا ته رعيت آزار ٿيا. وڃي پنهنجيون ٻنيون سنڀاليائون ته ٻين جون ونيون به پنهنجون ڪيائون . مطلب ته جتي ويا ۽ جتي به کين موقعو مليو ، اتي لٽڻ ۽ ڦر ڻ کي پنهنجو دين ايمان بڻائي ويٺا.

سنڌ هر دور ۾ اهڙا ” گم ٿيل“ هيرا پيدا ڪيا آهن. گم ٿيندڙ انهن قافلن کان علاوه رنگ مٽائڻ وارن ۽ ڀاڄوڪڙ ڪارڪنن جو انگ به سنڌ ۾ گهٽ ڪونه رهيو آهي. خاص طور تي سياسي ڪارڪنن ته مختلف پارٽين جي ڪنين چٽڻ تي ڳنڍ ٻڌي ڇڏي. اسان جو اپر ڪلاس ته هر دور ۾ اقتدار ۾ رهڻ گهرندو آهي. ان ڪري جيڪڏهن خاندان جا چار فرد هوندا ته چارئي مختلف پارٽين سان واڳيل هوندا. اهو ان لاءِ ته جيئن جيڪا پارٽي اقتدار ۾ هجي ان مان فائدو وٺجي. اسان جي سياست جي قيادت اڪثر ڪري اميرن ۽ مڇي ماني لائق ماڻهن جي هٿن ۾ هوندي آهي.ايئن به ٿيو آهي جو مڊل ڪلاس جو ماڻهو پارٽي ٺاهي، ان کي مقبول بڻائي گهڙي پلڪ ۾ اپر ڪلاس ۾ داخل ٿي ويندو آهي. مطلب ته سياسي قيادت وڏن ماڻهن جي هٿ هيٺ هوندي آهي. جڏهن ته انهن جي پارٽين جا هراول دستا يعنيٰ ڪارڪن اڪثر ڪري لوئر ڪلاس جا ٿيندا آهن. انهن ڪارڪنن مان جن کائي ڄاتو يا ڪمائي ڄاتو، سي اهڙا ته پروفيشنل ٿي وڃن ٿا ، جو جتي کائڻ، ڪمائڻ جا داءَ وڏا هوندا، هي همراهه منهن به اوڏانهن ڪندا. ان ڪري سياسي پارٽيون مٽائڻ ۾ اهي ايتري به ويرم نه ٿا لڳائن، جيتري پنهنجي بدن جي ڪپڙن بدلائڻ ۾ لڳائن ٿا.

اسان جي سمورين پارٽين جا سمورا ڪارڪن ڪي پروفيشنل ڪونه آهن. انهن مان ڪيترا سئو فيصد نظرياتي، سچا ۽ بي لوث آهن. اهڙن ئي ڪارڪنن کان وڏي کان وڏو گناهه ٿي وڃي ٿو. اهي جڏهن پنهنجي قيادت جي اصلي، سنڌ دشمن ۽ عوام ويري وارو روپ ڏسي وٺن ٿا ته اتان ڀاڄ جو آغاز ڪن ٿا. ڪي ايترا مايوس ٿي وڃن ٿا جو ڄمار جو ڳچ حصو جيل ڪاٽڻ ۽ تڪليفون برداشت ڪرڻ باوجود صوفي ۽ سنت ٿي سياست ۽ دنيا کان ئي بانءِ ڪري ويهي رهن ٿا. سندن اها ۽ اهڙي مايوسي ”نئين ڪارڪن “ جي سوچ ۽ لوچ تي برو اثر وجهي ٿي. نئون ڪارڪن جڏهن يقين ڪري ويهي ٿو ته ”سڀ ڪوڙ“ آهي ته پوءِ هو نظرين، قدرن ۽ اصولن کي رڃ ڄاڻي مفادن ۽ منافقين کي پنهنجي زندگيءَ جو مقصد بڻائي ٿو ۽ پوءِ اهڙا ڪارڪن اڳتي هلي پروفيشنل ڪارڪن بڻجي پون ٿا. اهي پروفيشنل ڪارڪن جتي سڻڀو ڳڀو ڏسندا، اوڏانهن ڊوڙ ڪندا. اهڙا پروفيشنل ڪارڪن دوستن سان به راضي ته دشمنن تي به مهربان . ڪا ايجنسي هجي يا ڪا حڪومت هر ڪا لٺ ۽ چٺ هنن کي جهڪائي سگهي ٿي.

ڀاڄوڪڙ نظرياتي ڪارڪنن جو ٻيو قسم اهو آهي، جيڪي ڪونه ڪو ٻوٽو ٻارن ٿا. اهڙا ڪارڪن قوم جا ايترا ڏوهي ڪونه آهن. ڇو ته اهي پنهنجو سياسي ۽ نظرياتي سفر جاري رکن ٿا. ڪانه ڪا پارٽي ٺاهي ، ڪو پليٽ فارم جوڙي پنهنجي لياقت ۽ صلاحيتن جي ورکا ڪن ٿا. کين پنهنجي پنهنجي اختلاف کي مثبت موڙ ڏيڻ تي هنن کي شاباس ڏئي سگهجي ٿي. ليڪن سابق قيادت سان خاموشي تي ٻڌل سمجهوتي بدران کين انهيءَ قيادت تي وڏي دليريءَ سان ” قومي فرد جرم“ عائد ڪرڻ گهربو هو ڇو ته اختلاف خاموشي جو نالو ڪونه ٿيندو آهي ۽ اهو اختلاف جيڪو حق ۽ ناحق، ڪوڙ ۽ سچ، دوست ۽ دشمن جو فرق نه ٻڌائي اهو بي معنيٰ ۽ مطلبن تي ٻڌل هوندو آهي. ان ڪري اهي ڪارڪن جيڪي اختلافن جي بنيادن تي چپ چاپ ڪا پارٽي ڇڏي ٻي پارٽي ٺاهن ٿا اهي ڄڻ هڪ سر جي مست ٺاهن ٿا ۽ پڪ ئي پڪ انهيءَ مست ۾ هو پاڻ ئي نمازي هوندا .

 

 

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،

تاريخ : 22.04.2001)

 

 

رت آئي مٺڙيءَ ٿاڌل جي

 

سيوهڻ جي مغل نواب يا سندس ويجهي مائٽ جي ڳالهه ڪندا آهن ته هو همراهه سيوهڻ ٻاهران ٽه واٽي تي تيل جو ڪڙاهه رکائي ويهندو هو. نوڪر چاڪر ڪڙاهه کي باهه ذريعي گرم ڪندا رهندا هئا ۽ هي همراهه کٽ وجهي ويهي رهندو هو. ڪنهن به طرف کان ڪو سنڌي آيو ته کڻي ٽهڪندڙ ڪڙاهه ۾ وڌو ويندو هو . هيڏانهن ڪڙاهه ۾ پيل مظلوم جون آهون ۽ دانهون ڌرتي ۽ آسمان هڪ ڪري ڇڏينديون هيون ۽ هوڏانهن هو همراهه پيو گد گد ٿيندو هو.

اڄ نه ته آهيون اسان اُهي سنڌي ۽ نه وري ڪڙاهي حڪمران. اڄ واٽن ۽ ٽه واٽن تي ڪڙاهه ڪونه ٿا تپايا وڃن. البته گرمين ۾ هر سال ڪا خدا جي مخلوق ايندي آهي. واٽن، رستن ۽ روڊن تي ڪنهن پوليس چونڪي، ڪنهن پيٽرول پمپ، يا وسنو واري جڳهه تي شاميانو لڳي ويندو آهي. پنج اٺ ماڻهو ٿاڌل گهوٽيندا آهن. ايندڙ ويندڙ گاڏيون اتي خود به خود رڪجي وينديون آهن ۽ مسافر ڏوڪڙ ڏئي اها ٿاڌل پيئندا ۽ هنيانءُ ٺاريندا آهن. پر اها عجيب رونق ڏسي ڪيترن جو هنيانءُ ڪونه ٺرندو آهي. ويتر کين ڏک ٿيندو آهي ۽ هنن کي انوکا انومان وڪڙي ويندا آهن.

مون پارا وهمي ماڻهو سوچيندا آهن ته متان ايئن هجي ته انهيءَ ٿاڌل ۾ ڪا اهڙي شئي به ملائي ويندي هجي، جيڪا مٺو زهر ثابت ٿئي ۽ پيئندڙن ۾ ڪنهن اوپري شئي جي عادت وجهي ڇڏي. اهڙا وهمي ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن ايئن به سوچيندا آهن ته سنڌ جي اتر کان ڏکڻ تائين روڊن رستن تي نظر رکڻ جو اهو ڪو نئون طريقو ته ڪونهي؟ ٿاڌلي ماڻهو ڪنهن اهڙي ڪم سانگي ته ڪونه آيا آهن ؟

کڻي اهڙن وهمي ماڻهن جي ويچارن تي اعتبار نه به ڪجي، پر ڪي ماڻهو هن رونق کي ڏسي روئي پون ٿا ته اسان جي ماڻهن کي عقل ڇو نه ٿو اچي؟ ڇا اسان جا ماڻهو بک ۽ بي روزگاري جي هن ماحول ۾ به ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪري نه ٿا سگهن. انهن کي اهڙا ڏان ڇو نه ٿا اچن جو ڪنهن اهڙي موسم ۾ هڪ نه پر هزارين ماڻهو پنهنجو گهر تر ڇڏي نڪري پون ۽ موٽ تي کيساڀري پنهنجي وطن ورن.

سنڌ ڪيڏي نه عظمتن ۽ نعمتن واري ڌرتي آهي، جو سائبيريا جا پکي پکڻ هجن يا ڀر پاسي جا ماڻهو هجن. سنڌ انهن کي پناهه ڏيڻ ، زندهه رکڻ ۽ خوشحال بنائڻ جي هڪ خاص موسم فراهم ڪري ٿي.شايد هن ڌرتي جي اهڙي ننگپاليءَ واري فطرت ڪري ”سنڌو“ لفظ جي ئي معنيٰ ٿي: پناهه ڏيندڙ ۽ خوشحال بنائيندڙ.

پر اڄ اهو ”سنڌو“ پنهنجي اها معنيٰ مٽائڻ لڳو آهي. شايد هن اسان جا حال ۽ افعال ڏسي سڪي ٺوٺ ۽ بنجر بڻجن جو پڪو پهه ڪيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ اسان جي سنڌو ۾ ڪا سهڻي ته ڇا پر ٻلي به ٻڏي نه ٿي سگهي . ڪنهن سهڻي ۽ ڪنهن ميهار جو رومانوي داستان هن سڌوءَ مان جنم وٺي نه ٿو سگهي. ڪا سسئي سنڌوءَ جي لهرن لوڏن تي صندوقڙيءَ ۾ ترندي ڀنڀور ۾ پهچي نه ٿي سگهي. اڄ اسان جي سنڌوءَ پاڻ پوڄائڻ وارو حق پاڻ کان کسي ورتو آهي.اڄ خواجه خضر جهڙوڪ سنڌ مان لڏپلاڻ ڪرڻ جو فيصلو ڪري ورتو آهي. جي سنڌوءَ کي زبان هجي ها ته هوند هن کان رسڻ ۽ ناراض ٿيڻ جو ڪارڻ پڇي وٺجن ها . پر هن دادلي درياهه جي دهشت اڄ واري جي وحشت ۾ تبديل ٿي رهي آهي.

ڇا ائين ته نه آهي ته سنڌو اسان جا افعال ڏسي سڪڻ ۽ رسڻ لڳو آهي؟ ڇا ايئن ته نه آهي سنڌو سڪندي رسندي اسان کان پيغام ڏئي رهيو ته اوهان ”سنڌو“ کي زندهه رکي نه سگهيا، پر هاڻي سنڌ ۽ سنڌي کي بچائڻ جي ڪوشش ڪجو ، ڇو ته انهن جو به وارو اچڻ وارو آهي ۽ اسان جي افعالن جو انهن تي به اثر پوڻ وارو آهي .

ڳالهه اسان جي افعالن ۽ پرڪارن جي آهي . اسان مثال طور ٿاڌل جي وهنوار ۽ ڪاروبار جي ڳالهه ڪئي آهي . ٺيڪ آهي ته اسان کي اهو اعتراض ڪونهي ته ڪو ٻاهريون هتي اچي ڇو ٿو ڪمائي . پر آهي ڪو اسان مان جيڪو روڊن ۽ رستن تي نظر رکي اهو حساب ڪتاب ڪري ڏيکاري ته انهيءَ وهنوار ۾ ڪيتري افرادي قوت ڪم اچي ٿي ۽ ڪيترا ماڻهو هن وهنوار سانگي پنهنجا گهر تڙ ڇڏي آيا آهن ، ۽ روزانو سنڌ مان انهن کي ڪيتري اپت ٿئي ٿي؟ اهڙو حساب ڪتاب ڪري پوءِ سموري سنڌ کان سوال ڪري ته اسان کي ڪمائڻ ۽ زندهه رهن جا ڍنگ ڇو نه ٿا اچن؟ اسان جون سوچون ۽ لوچون اسان جي اقتصادي خوشحاليءَ جو ڪارڻ ڇو نه ٿيون ٿين.اسان لال جا آرسي ڇو ٿي ويا آهيون؟ جڏهن دنيا ڌوڙ مان به ڌن ٺاهي سگهي ٿي، ته اسان پنهنجي ڌن کي ڌوڙ ڇو ٿا بڻايون؟ اُهي ۽ اهڙا کوڙ سارا ذريعا ۽ وسيلا آهن. ذريعن ۽ وسيلن جي انهيءَ ڌن مان اسان فائدو ڇو نه ٿا وٺون؟ جڏهن غير سنڌي گهرن ۾ ميڻ بتيون، ماچيس ۽ ٻيو الائي ڇا مان ڇا ٺاهيو وڃي ٿو ته اسان سنڌين جي گهرن ۾ ڪک ڀڃي ٻيڻو ڇو نه ٿو ڪيو وڃي؟ ڌڻي تعاليٰ اسان جي هر ضلعي کي، ضلعي جي هر تعلقي کي، ۽ مختلف وسندين ۽ واهڻن کي کوڙ سارو ڪچو مال ڏنو آهي. اسان وٽ کجيون آهن، ڏير آهي ، پلال آهي ، ٻوڙا سر ۽ ڪانا آهن، جوهي جي مٽي آهي ، وڻ ٽڻ آهن، جهنگ جبل آهن. اسان جيڪڏهن تخليقي ۽ پيداواري صلاحيتن کي ڪم آڻيون ته ڇا ڇا نه ٿا ڪري سگهون؟اڳ ٻهراڙين ۾ عورتون گهرن ۾ ٽوپيون، رلهيون اڳٺ ۽ چوٽيون ٺاهينديون هيون.سئي سان ڀرت ،مردن جا پهرياڻ ۽ ماين لاءِ گج ڀريا ويندا هئا.هاڻي هن وقت هر هنڌ ۽ هر گهر ۾ اهڙو تخليقي ۽ پيداواري ڪم نه ٿو ٿئي. اڳي ٿورا ڪمائيندا هئا ته گهڻا کائيندا هئا. هاڻي جهڙوڪ ڪمائڻ وارا ڪونهن. اسان جهڙوڪ پاڻ پالڻ ڇڏي ڏنو آهي. ٻيا ماڻهو اسان جي گهرن ۽ شهرن ۾ اچي ڪمائي وڃن ٿا. پر اسان هٿ تي هٿ رکڻ تي ئي ڳنڍ ٻڌي ويٺا آهيون.

اسان جي اها غير پيداواري ۽ غير تخليقي سوچ، اسان کي سماجي، ثقافتي ۽ سياسي ميدانن ۾ تباهيءَ جي ڪناري تي آڻي بيهاريو آهي. پنهنجي ڀر پاسي ۽ شهرن ۾ ڏسبو ته اسان جي شرافت جا ڪوٽ ڪرڻ لڳا آهن. ڪرپشن وڌڻ لڳي آهي.اسان جي گهرن، اوطاقن ۽ وٿاڻن جون ثقافتي رونقون مٽجڻ لڳيون آهن. ٽڪي جي نوڪري جي تلاش ۾ اسان سياسي ۽ سماجي طور تي پاڻ کي پنهنجي نئين نسل کي ڪنهن نه ڪنهن هلندي پڄندي واري ماڻهو وٽ گروي رکي چڪا آهيون. هٿ جو پورهيو پاڻ لاءِ حرام قرار ڏئي پاڻ کي پورهيت جي عظمت ۽ حيثيت کان محروم ڪري چڪا آهيون. هي حالتون ڏسي ڪڏهن ڪڏهن ڊپ ٿيندو آهي ته اسان ۾ زندگي جي رونق ۽ حرارت جهڙوڪ رهي ئي ڪانهي. اسان نه ته پنهنجو پاڻ کي سڃاڻون ٿا ۽ نه وري پنهنجي لياقتن ۽ صلاحيتن کي سڃاڻون ٿا. ڌڻي ڄاڻي ته هي حالتون اسان کي ڪاڏي وٺي وينديون؟ڇا سنڌ جي ڪهاڻي فقط اها آهي ته ڪڏهن انهي جي رستن روڊن تي ٽهڪندڙڪڙاهه رکيا وڃن ۽ ڪڏهن مٺي ٿاڌل جامٽ رکيا وڃن؟

 

(ڪالم ”جهڙي سوچ ، تهڙي لوچ “، روزنامه ”عوامي آواز“ ڪراچي ،

تاريخ : 29.04.2001)

 

 

شيڪسپيئر ۽ شاهه لطيف جون قومون

 

عالمي شهرت رکندڙ انگريز دانشور شيڪسپيئر 1564ع ۾ ڄائو ۽ 1616 ۾ وفات ڪري ويو. لاکيڻي لطيف جي والادت 1690ع ۾ ٿي. يعني شيڪسپيئر جي وفات کان پڪي مني صدي پوءِ ڀلارو ڀٽ – ڌڻي اسان جي ڪڻي ۾ آيو. هيءَ ڳالهه هن ريت به ڪري سگهجي ٿي، ته شيڪسپيئر جنهن موڙ تي پنهنجي قوم ڇڏي ويو هئو، انهيءَ قوم پنهنجي ڏاهن جي ڏس تي پوري مني صدي سفر ڪيو هو ۽ ايترو اڳتي وڌي چڪي هئي.

شيڪسپيئر پنهنجي قوم کي ڪهڙي موڙ تي ڇڏيو هو؟ انهيءَ جو جواب سندس ئي قوم جي مشهور نقاد ۽ محقق مختصر پر جامع لفظن ۾ ڏنو آهي. هو لکي ٿو ته ” انگريز قوم، شيڪسپيئر جي زماني ۾ قتل ۽ غارت جي وحشت پڻي مان جند ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي .“

شيڪسپيئر جي دور جي جيڪڏهن مختصر لفظن ۾ تصوير چٽجي، ته اها هن ريت ٿيندي. خارجي ميدان ۾ فوجي فتحن ۽ داخلي طور تي ملڪ دشمن قوتن کي مات ڏيڻ وارين حڪومتي ڪوششن عوام جا حوصلا بلند ڪيا. هنن ۾ قومي اتحاد ۽ آزاديءَ جو پر سڪون احساس مضبوط ٿيڻ لڳو.نتيجي ۾ عوام، وطن دوستي ۽ قوم کي پاڻ ارپڻ وارن ڪم ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو. عوام اڳين حڪمرانن جي ڀيٽ ۾ پاڻ کي غربت ۽ افلاس مان جان ڇڏائيندي محسوس ڪيو. داخلي طور تي اهڙين حالتن ڪن هنڌن تي طبقاتي نظام ۾ ڀڃ ڊاهه جو عمل شروع ڪرايو. اهڙي تضاد وڏن وڏن زميندارن جي تسلط کي ٽوڙڻ شروع ڪيو. بي زمين زرعي پورهيت کيڙڻ ۽ کائڻ واري حيثيت وٺڻ لڳا. مٿئين ۽ هيٺئين طبقي جي انهيءَ ڇڪتاڻ ليکڪن کي نت نوان موضوع ڏنا. ليکڪن سماجي انصاف ۽ ڏوهه دشمنيءَ خلاف قلم ڪات ڪهاڙا کڻڻ شروع ڪيا ۽ ڏاهن ليکڪن نفسياتي طور تي مٿئين طبقي کي مفلوج ڪرڻ ۽ غريب عوام جي حوصلي بلند ڪرڻ لاءِ پنهنجي لکڻين ۾ انهيءَ تاثر ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ته حادثا، خانداني دشمنيون ۽ بدقسمتيون فقط ۽ فقط مٿئين طبقي جو مقدر آهي. ظلم ۽ ڏاڍ سان هٿ ڪيل دولت، عزت ۽ حڪوت اولاد هٿان يا عزيزن جي سازشن ڪري هٿن مان ايئن هليو وڃي ٿي جيئن مٺ مان واري. ان ڪري دولت ۽ حڪومت، اختيار ۽ اقتدار جو وارث هڪ فرد يا خاندان ٿي نه ٿو سگهي. شيڪسپيئر جو ڊرامو ” ڪنگ ليئر“اهڙيءَ لکڻيءَ جو نمونو آهي. هن جا ٽريجيڊي ڊراما ساڳئي سلسلي جي ڪڙي آهن.

مني صدي پوءِ جيڪو ڀلاري ڀٽ ڌڻي کي ماحول مليو، اهو شيڪسپيئر جي ماحول کان بلڪ مختلف هئو. اسان جي سنڌ ، داخلي ۽ خارجي خطرن ۾ وڪوڙيل هئي. عام ۽ عوام جو ٽڪو مان به ڪونه هئو، نه فقط سياسي، بلڪ اقتصادي ۽ سماجي حالتون به ابتر ٿي چڪيون هيون. حالتن جو منطقي نتيجو ” غلامي“ ئي هو، جيڪو انگريز جي اچڻ سان ظاهر ٿيو.

لطيف سائين کانپوءِ به صديون گذري چڪيون آهن، هن موجوده حالتن ۾ به اسان شيڪسپيئر جي دور واري منزل کي نه پهتا آهيون. بلڪ ان جي ڀيٽ ۾ اسان اڳتي وڃڻ بدران روزانو پٺتي وڃي رهيا آهيون. شيڪسپيئر جي زماني ۾ اميرن ۽ غريبن جو اختلاف شروع ٿيو، پر اڄ اسان غريب هوندي به ڪنهن امير ۽ پير جي چوڻ تي ڪنهن جي چوري ڪرڻ ۽ ڪنهن جي قتل ڪرڻ ۾ فخر محسوس ڪيون ٿا. اسان مٿئين طبقي جي هٿان استعمال ٿيڻ کي ئي سڀ ڪجهه ڄاڻون ٿا. شيڪسپيئر جي زماني ۾ جو کيڙي سو کائي تي عمل ٿي چڪو هو. اسان وٽ شاهه عنايت اهڙي ڪوشش ڪئي ته سندس سسي لڻي پوءِ ساهه کنيون سين. اڄ ” کيڙي سو کائي“ بدران ڀريا مٽ ڀرجي رهيا آهن. جيڪڏهن ڪنهن جي دولت ۾ اضافو ٿئي ٿو ته امير جي دولت ۾ اضافو ٿئي ٿو، جيڪڏهن نوڪريون ملن ٿيون ته ڪوٽا جي روپ ۾ تحفي طور هلنديءَ پڄنديءَ وارن کي ملن ٿيون. ڌن، دولت، عزت ۽ شهرت جو سج مخصوص گهراڻن جي اڱڻ کي روشن ڪري ٿو. هي حالتون عوام دوست قلم– ڌڻيءَ لاءِ چئلينج برابر آهن.

ڪا قوم ڪهڙي موڙ تي پهتي آهي؟ انهيءَ ڏسڻ لاءِ ان جو سرجندڙ ادبي ۽ قلمي پورهيو ئي وڏي ڪسوٽي ٿيندو آهي. قومن جي ٻالپڻي، بلوغت ۽ پوڙهائپ جو چهرو قلم ۽ مس مان جوڙيل آئيني ۾ ئي ڏسي سگهبو آهي.اسان ڪٿي آهيون انهيءَ پرکڻ لاءِ اسان کي به پنهنجو علمي ۽ ادبي خزانو ڏسڻو پوندو.

چار صديون اڳ شيڪسپيئر جي قوم قتل و غارت واري وحشتپڻي مان جان ڇڏرائي رهي هئي. چار صديون پوءِ، پاڪستان قائم ٿيڻ بعد اسان کي ليکڪن ۽ دانشورن پنهنجي ڪهاڻين ۾ ڌاڙيلن ۽ بدمعاشن جا ڪردار ” مثالي ۽ آدرشي ڪردار“ بڻائي پڙهڻ لاءِ ڏنا. اهڙي فڪري تربيت، سياسي، سماجي ۽ اقتصادي محرومين جي احساس ۽ اختيار خواهه اقتدار ڌڻين هٿان استعمال ٿيڻ واري اسان جي فطرت ملي جلي ”ايم آر ڊي تحريڪ“ کانپوءِ اسان جي نصيب ۾ ڌاڙيل فيڪٽر جو زهريلو ٻج ڇٽيو ۽ ان جي نتيجي، اسان جيڪو ڀوڳيو ان جو ازالو صدين گذرڻ بعد به ٿي نه سگهندو.

دنيا جهان جي مڃيل ڏاهن ، علم ادب ۽ قلمي پورهئي ذريعي قوم کي پڙهڻ ۽ سمجهڻ جو طريقو ڪم آندو آهي . اسان اڃا اهڙي ڪسوٽي ڪم آندي ئي ڪونهي. وقت گذرڻ سان گڏ اها ڪسوٽي بي معنيٰ ۽ بيڪار بڻجي ويندي. ڇو ته اسان جي تعليمي ادارن مان اهڙا نسل تيا ر ٿي اچي رهيا آهن جيڪي پنهنجي والدين سميت ڪاپي ڪلچر کي پنهنجي ڪاميابيءَ جو راز ڄاڻن ٿا، جيڪي امتحان ڏيڻ کان اڌ ڪلاڪ اڳ گائيڊ يا ڪي نوٽس وٺي امتحان حال ۾ وڃن ٿا. اهڙي قوم ڪٿي ٿي علم ادب جو مطالعو ڪري پنهنجي رفتار، موڙ ۽ منزل بابت اندازا لڳائي سگهي.

آئون جيڪڏهن موجوده دور جي قلمي پورهئي ۽انهن جي سرچشمن جي باري ۾ راءِ ڏيان ته هنئين چوڻ مناسب ٿيندو، ته اسان وٽ هڪ ئي وقت تي منفي خواه مثبت قلمي پورهئي جون نديون وهي رهيون آهن. مثبت قلمي پورهئي جي ڀيٽ ۾ منفي قلمي پورهئي جو مقدار گهڻو آهي ۽ ان جي وڌڻ ۽ ويجهن جا ذريعا خواهه سرچشما انيڪ آهن. عوامي ادب ۽ عوام لاءِ ادب بلڪ سچو ادب اوچتي هوا جي جهوٽي وانگر ڪڏهن ڪڏهن ريڊيو ۽ ٽي وي جي کڙڪي مان اندر ٽپي پوي ٿو. صحافت پريس رليز ڪلچر جي ٻل بڻجي ڪن مخصوص گروهن جو آرگن بڻائي پئي وڃي. اسان جي اخبار ۾ مختيار ڪار ۽ صوبيدار جي بدلين جي خبرن کان سواءِ جيڪڏهن ڪو مواد شايع ٿئي ٿو ته ان جو به ڳچ حصو بيلڪ ميل ڪرڻ وارين خبرن ۽ غلط رپورٽن جي حوالي ٿي وڃي ٿو.ادبي رسالن تي ادبي گروهن جون هڪ هٽيون آهن. مذاڪرن، محفلن ۽ ڪانفرنس ۾ ڪي دانشور اسان کي ڏند ڪٿائون، ٽوٽڪا، چرچا ۽ ديومالائي قصا ۽ ڪهاڻيون ٻڌائن ٿا. ائين ٿو لڳي ته ڄڻ اسان ٻار ۽ بي سمجهه آهيون، اسان کي ڪو به سچ ٻڌائڻ لاءِ تيار ڪونهي.ڪو به سنجيده ڳالهه ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي. اسان به سچ ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهيون. اسان ٻارن وانگر انگل ٿا ڪريون ته اسان هيءَ شئي نه پڙهنداسين ۽ هيءَ شئي نه ٻڌنداسين.اچو ته هاڻي پاڻ فيصلو ڪيون ته قومي لحاظ کان اسان ذهني ۽ فڪر جي ڪهڙي اوستا ۾ آهيون. شيڪسپيئر جي قوم ڪٿي پهتي آهي؟ ۽ لطيف سائين جي قوم ڪيڏانهن وڃي رهي آهي.

(ڪالم ”ڌرتي – ڌرتتي “، روزنامه ”جاڳو“ ڪراچي ، تاريخ : 14.03.1995)

 

 

سيفل ته سڀئي آهيون، پر سيف الملوڪ به ته ڪو ٿئي

 

اسان جي ڀر پاسي واري ڳوٺ ۾ سيفل فقير هوندو هو. هن جي وڏڙن ته هن لاءِ چڱي خاصي دولت ڇڏي، پر پنهنجن ڦري فقير ڪري ڇڏيس. ڪنهن مئيءَ ماليءَ تي هٿ صاف ڪيس ته ڪنهن ٻني ٻاري تي قبضو ڪيس. سيفل پنهنجن جا اهي قرب ڏسي چريو ٿي پيو. لٽا ليڙون ليڙون ، وار وڏا ۽ سڄو جسم مٽيءَ ۾ ڀڀوت !کيس ڏسندي ڊپُ وٺي ويندو هو. سدائين لٺ ڪلهي تي ۽ لٺ ۾ لوٽي ٻڌل. جنهن ۾ ڏڌ، ماني، ٻوڙ ۽ ڀت پيل هوندو هئس . اکيون ڳاڙهيون ڪيو لنگ وجهي رستي تي اچي بيهندو هو . ڪو لنگهيو ناهي ۽ هن جا احوال شروع ٿي ويندا هئا . ماڻهوءَ جي پوئتان هلندو ويندو ۽ کيس سموري ڳالهه ٻڌائيندو هو. نالا وٺي چوندو هو فلاڻي مائٽ ٻني تي قبضو ڪيو ، فلاڻو سون کڻي ويو ۽ فلاڻي گهر مان ڪڍي ڇڏيو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو نه ملندو هئس ۽ واٽ ويندي ڪنهن وڻ وٽان گذر ٿيندو هئس ته انهيءَ وڻ کي به سورن جا مذڪور ٻڌائڻ شروع ڪندو هو. شام جو جڏهن جناور جهنگ چري وٿاڻن ڏي موٽندا هئا ته سيفل فقير ڪنهن نه ڪنهن مينهن، ٻڪري يا ڍڳيءَ پٺيان هلندي ان کي سڀئي سور ٻڌائيندو هو.

سيفل فقير کي اسان چريو سمجهندا ۽ چوندا هئا سين . جتي به ملي ويندو هو ته اسان لاءِ عيدون ٿي وينديون هيون. ڪو کيس ڀتر هڻندو هو ته ڪو کيس سروٽا. جڏهن هن کي به ڪاوڙ ايندي هئي ته ڪنهن نه ڪنهن جو مٿو ڦاڙي وجهندو هو. ٻالپڻي ۾ اهو سمجهندا هئاسين ته سڄي ترَ ۾ هڪڙو ئي چريو سيفل آهي. پر ايئن ڪونه هو . هاڻي ٿي خبر پئي ته اسان مان گهڻي کان گهڻا سيفل آهن .ڪنهن دانشور يا مدبر سان ملو، ڪنهن امير يا غريب سان ڪچهري ڪيو، ڪنهن دفتر ۾ يا دوڪان ۾ وڃو. ڪنهن گهٽيءَ ۾ وڃو يا بازار ۾ وڃو. اوهان کي هر هنڌ سيفل ئي سيفل ملندا. بس رڳو اوهان جي پهچڻ جي دير آهي. هر ڪو اوهان کي سڄي ڄمار جا سور هڪ ئي گڏجاڻي ۽ ڪچهري ۾ ٻڌائي ڇڏيندو.ڪنهن کي اولاد نه ٿيڻ جو غم هوندو ته ڪنهن کي نا خلف ۽ نالائق اولاد تي ڪاوڙ هوندي. ڪو مائٽن کان رٺل هوندو ته ڪو دوستن تي ناراض هوندو. ڪنهن کي نوڪري جي تلاش هوندي ته ڪنهن کي پنهنجي واپار جو اونو.زبردست بالا دستن جي شڪايت پيا ڪندا ته بالادست زير دستن تي پيا ٻرندا. ڪنهن کي اديبن کان شڪايت هوندي ته ڪنهن کي صحافين کان. ڪو سياستدانن تي ڏمريل هوندو ته ڪڪو حڪمرانن جي لاک پيو لاهيندو.

اهو سڀ ڪجهه انساني فطرت جي مطابق آهي. انسان ڪنهن مان به خوش نه هوندو آهي. پر ڪنهن کان خوش نه رهڻ الڳ ڳالهه آهي ۽ هر وقت سيفل فقير ٿيڻ الڳ ڳالهه آهي. هتي ته اسان مان هر ڪو سيفل فقير آهي. ٻين کي ڇڏيو. مڃيو سين ته عام ماڻهو ايترو پڙهيل ڪڙهيل ۽ عقل جو اڪابر ۽ سوچڻ ويچارڻ وارو ڪونهي ، ان ڪري عام ماڻهوءَ جي اها فطرت ٿي سگهي ٿي. پر هتي ته لکيل پڙهيل ، سياڻن ۽ سمجهو، دانشورن ۽ مدبرن جوئي حشر اهڙو لڳو پيو آهي. اسان مان هر ڪو جو پاڻ کي سيبتو ۽ سياڻو سڏائي ٿو ، سو ستن سيفلن برابر آهي. دانشورن وٽ دنيا جهان جو ايڏو ته درد آهي جو جيڪڏهن هڪڙو ليکڪ روئڻ ويهي ته ملڪ جي سمورن ڪارخانن جو ڪپڙو به هن جي ڳوڙهن اگهڻ لاءِ ڪافي نه ٿئي.وري جيڪڏهن ڪنهن سياستدانن جا سور ٻڌبا ته ٻڌڻ وارو روئي روئي انڌو ٿي پوندو پر همراهه جي ڳالهه نه کٽندي. هاڻي هن صورتحال کي ڇا چئجي. جيڪڏهن جٿي ڪٿي سيفل ئي سيفل آهن ته پوءِ سيف الملوڪ کي ڪٿي تلاش ڪجي.

اهڙي صورتحال جا ٻه سبب آهن.انهن مان هڪڙو سبب ”نفسياتي“آهي ۽ ٻيو”نظرياتي“آهي . نفسياتي سبب اهو آهي ته ڪنهن به حاڪم ۽ حڪمران، ڪنهن به وس واري يا وسن واري، ڪنهن به دوست يا عزيز عام کي ۽ عوام کي ٻڌو ئي ڪونهي. ڪو به ڪنهن جا سور ٻڌڻ لاءِ تيار ئي ڪونهي. ماڻهن کي پنهنجي اندر جو احوال اورڻ ، ٻوڙوٻڌي آچار ڪرڻ ۽ پنهنجا غم هلڪا ڪرڻ جو موقعو ئي ڪونه مليو آهي . ان ڪري هر ڪو پنهنجا سور ٻڌائڻ لاءِ آتو آهي. ڪنهن کي به ڪٿي به موقعو ملي ٿو ته هو هر ڪنهن اڳيان پنهنجو اندر کولي رکي ٿو . ۽ پنهنجي مظلوميت خواهه محروميءَ جي دوا ڪرڻ جي تانگهه رکي ٿي. جيڪڏهن ماڻهن جي اندر جو بار هلڪو هجي ها ته عام ۽ عوام پاڻ کي اڪيلو، ويڳاڻو ۽ نڌڻڪو محسوس نه ڪري ها ۽ هر ڪنهن وٽ ٻين کي ٻڌڻ لاءِ وقت هجي ها، عوام جي اهڙي نفسيات ۽ ماڻهن جا اهڙا رويا اهو ثابت ڪن ٿا ته عوام ۽ عام کي صدين کان وٺي نه ٻڌو ويو آهي. حالتن ٻڌڻ وارن کان ڪن کسي ورتا آهن. ايئن کڻي چئجي ته ٻڌڻ وارن پنهنجن ڪنن ۾ ڪپهه بدران ڇهيو وجهي ڇڏيو آهي . جيڪڏهن ڪٿي به ۽ ڪڏهن به ٻڌڻ وارو ڪا ڳالهه ٻڌندو ته ٻڌائڻ وارو باقي دنيا اڳيان ڪنهن به صورتحال ۾ پنهنجا پول پڌرا نه ڪندو ۽ پاڻ کي بيوس، لاچار ۽ ڪمزور ثابت نه ڪندو. انقلابن ۽ تبديلين ۾ ايمان رکندڙ ماڻهو ههڙين حالتن کي سونهري موقعوڄاڻيندا آهن.

اهي انيڪ زبانن ۽ لاتعداد هلڪن آوازن کي منظم ڪري ان مان قوت پيدا ڪندا آهن. پر اسان وٽ ڳالهه ايئن ڪونهي. هنن حالتن ۾ جهڙوڪ ٻار کير پيئڻ لاءِ روئي ٿو. ليڪن ماءُ کيس ببوُ نه ٿي ڏئي. ڀلا ٻوڙي ۽ انڌي ماءُ کي ڪهڙي خبر ته سندس ٻار روئي رهيو آهي؟ حالتن جي بدنصيبي اها آهي ته اسان مان هر ڪو سيفل به آهي ۽ سيف الملوڪ ٿيڻ ته رهيو پنهنجي جاءِ تي پر ”مائي صفوران“ ٿيڻ لاءِ به ڪوئي تيار ڪونهي . اها ”مائي صفوران“ جيڪا پنهنجي اولاد کي ببو ڏئي ۽ کير پيئاري. حالانڪه اسان وٽ مائرن ته ڇا پر ابن ۽ اڳواڻن سڏائڻ وارن جي ڪا ڪمي ئي ڪونهي. هر گهٽيءَ ۾ ڪونه ڪو ليڊر آهي ۽ هر ڳوٺ ۾ ڪو نه ڪو رهبر آهي.

انهيءَ ”نفسياتيءَ سبب“ کان علاوه ٻيو ”نظرياتي سبب“ آهي.اسان طبقاتي نظام ۾ رهون ٿا. اسان وٽ ننڍ وڏائي ۽ ذات پات مذهب جهڙي مڃتا وٺي چڪي آهي. اسان ڌن ۽ دولت، اثر ۽ اختيار زور ۽ ڏاڍ جي بنياد تي نه فقط ٻين جو استحصال ڪيون ٿا، پر استحصال کي قائم ۽ دائم رکڻ جي به ڪوشش ڪيون ٿا. اسان ڪيترين حالتن ۾ ڦرڻ لاءِ ڦريلن جهڙيون دانهون ڪندا آهيون، ڌڪ به هڻندا آهيون ته دانهون به ڪندا آهيون. چوري به ڪندا آهيون ته چور چور به چوندا آهيون. اسان جو مٿئيون طبقو انهيءَ ڳالهه کي آسان ۽ ڪارائتو ڄاڻي ٿو ته ڪنهن غريب کي ٻڌڻ بدران هن کي ٻڌڻ تي مجبور ڪيو وڃي ، بلڪ هيرايو وڃي. هن کي ڪڏهن ٻٺپيون ٻڌائجن ته ڪڏهن ابتيون سبتيون ڳالهيون ڪجن.غريب جڏهن به ڳالهه ڪندو ته پنهنجا سور ٻڌائيندو. پاڻ تي ٿيل ظلمن ۽ ذيادتين جا مذڪور کوليندو. ڪنهن مدد ۽ مهرباني جي خيرات وٺندو.ان ڪري هن جي وات تي هٿ رکي ڪنن جا پڙدا صاف ڪري ڇڏجن. جيئن هو ٻڌائڻ بدران فقط ٻڌندو رهي. اهو ئي سبب آهي جو اسان وڏي ادب ۽ احترم سان پنهنجي مرشدن کي ٻڌون ٿا، سياسي اڳواڻن کي ٻڌون ٿا ۽ چڱن مڙسن کي ٻڌون ٿا.

هاڻي جڏهن اسان جو مٿيون طبقو به فقط ٻڌائڻ تي ڳنڍ ٻڌي ۽ مصيبت وري اها جو پاڻ مان پاڻ جهڙا اديب ۽ عالم، صحافي ۽ شاعر به رڳو ٻڌائڻ جو ٺيڪو کڻن، بلڪ ٻڌائڻ کي ئي زندگيءَ جو مقصد ۽ پنهنجي ڏات جو معراج ڄاڻن ته عام ۽ عوام کي ڪير ٻڌندو. پر پڪ ڄاڻو ته اسان سيفلن مان اهوئي سيف الملوڪ هوندو ۽ ٿيندو جيڪو ٻين کي به ٻڌي.

(ڪالم ”ڌرتي – ڌرتتي “، روزنامه ”جاڳو“ ڪراچي ، تاريخ : 31.03.1996)

 

 

سيفل ته سڀئي آهيون، پر سيف الملوڪ به ته ڪو ٿئي

 

اسان جي ڀر پاسي واري ڳوٺ ۾ سيفل فقير هوندو هو. هن جي وڏڙن ته هن لاءِ چڱي خاصي دولت ڇڏي، پر پنهنجن ڦري فقير ڪري ڇڏيس. ڪنهن مئيءَ ماليءَ تي هٿ صاف ڪيس ته ڪنهن ٻني ٻاري تي قبضو ڪيس. سيفل پنهنجن جا اهي قرب ڏسي چريو ٿي پيو. لٽا ليڙون ليڙون ، وار وڏا ۽ سڄو جسم مٽيءَ ۾ ڀڀوت !کيس ڏسندي ڊپُ وٺي ويندو هو. سدائين لٺ ڪلهي تي ۽ لٺ ۾ لوٽي ٻڌل. جنهن ۾ ڏڌ، ماني، ٻوڙ ۽ ڀت پيل هوندو هئس . اکيون ڳاڙهيون ڪيو لنگ وجهي رستي تي اچي بيهندو هو . ڪو لنگهيو ناهي ۽ هن جا احوال شروع ٿي ويندا هئا . ماڻهوءَ جي پوئتان هلندو ويندو ۽ کيس سموري ڳالهه ٻڌائيندو هو. نالا وٺي چوندو هو فلاڻي مائٽ ٻني تي قبضو ڪيو ، فلاڻو سون کڻي ويو ۽ فلاڻي گهر مان ڪڍي ڇڏيو. جيڪڏهن ڪو ماڻهو نه ملندو هئس ۽ واٽ ويندي ڪنهن وڻ وٽان گذر ٿيندو هئس ته انهيءَ وڻ کي به سورن جا مذڪور ٻڌائڻ شروع ڪندو هو. شام جو جڏهن جناور جهنگ چري وٿاڻن ڏي موٽندا هئا ته سيفل فقير ڪنهن نه ڪنهن مينهن، ٻڪري يا ڍڳيءَ پٺيان هلندي ان کي سڀئي سور ٻڌائيندو هو.

سيفل فقير کي اسان چريو سمجهندا ۽ چوندا هئا سين . جتي به ملي ويندو هو ته اسان لاءِ عيدون ٿي وينديون هيون. ڪو کيس ڀتر هڻندو هو ته ڪو کيس سروٽا. جڏهن هن کي به ڪاوڙ ايندي هئي ته ڪنهن نه ڪنهن جو مٿو ڦاڙي وجهندو هو. ٻالپڻي ۾ اهو سمجهندا هئاسين ته سڄي ترَ ۾ هڪڙو ئي چريو سيفل آهي. پر ايئن ڪونه هو . هاڻي ٿي خبر پئي ته اسان مان گهڻي کان گهڻا سيفل آهن .ڪنهن دانشور يا مدبر سان ملو، ڪنهن امير يا غريب سان ڪچهري ڪيو، ڪنهن دفتر ۾ يا دوڪان ۾ وڃو. ڪنهن گهٽيءَ ۾ وڃو يا بازار ۾ وڃو. اوهان کي هر هنڌ سيفل ئي سيفل ملندا. بس رڳو اوهان جي پهچڻ جي دير آهي. هر ڪو اوهان کي سڄي ڄمار جا سور هڪ ئي گڏجاڻي ۽ ڪچهري ۾ ٻڌائي ڇڏيندو.ڪنهن کي اولاد نه ٿيڻ جو غم هوندو ته ڪنهن کي نا خلف ۽ نالائق اولاد تي ڪاوڙ هوندي. ڪو مائٽن کان رٺل هوندو ته ڪو دوستن تي ناراض هوندو. ڪنهن کي نوڪري جي تلاش هوندي ته ڪنهن کي پنهنجي واپار جو اونو.زبردست بالا دستن جي شڪايت پيا ڪندا ته بالادست زير دستن تي پيا ٻرندا. ڪنهن کي اديبن کان شڪايت هوندي ته ڪنهن کي صحافين کان. ڪو سياستدانن تي ڏمريل هوندو ته ڪڪو حڪمرانن جي لاک پيو لاهيندو.

اهو سڀ ڪجهه انساني فطرت جي مطابق آهي. انسان ڪنهن مان به خوش نه هوندو آهي. پر ڪنهن کان خوش نه رهڻ الڳ ڳالهه آهي ۽ هر وقت سيفل فقير ٿيڻ الڳ ڳالهه آهي. هتي ته اسان مان هر ڪو سيفل فقير آهي. ٻين کي ڇڏيو. مڃيو سين ته عام ماڻهو ايترو پڙهيل ڪڙهيل ۽ عقل جو اڪابر ۽ سوچڻ ويچارڻ وارو ڪونهي ، ان ڪري عام ماڻهوءَ جي اها فطرت ٿي سگهي ٿي. پر هتي ته لکيل پڙهيل ، سياڻن ۽ سمجهو، دانشورن ۽ مدبرن جوئي حشر اهڙو لڳو پيو آهي. اسان مان هر ڪو جو پاڻ کي سيبتو ۽ سياڻو سڏائي ٿو ، سو ستن سيفلن برابر آهي. دانشورن وٽ دنيا جهان جو ايڏو ته درد آهي جو جيڪڏهن هڪڙو ليکڪ روئڻ ويهي ته ملڪ جي سمورن ڪارخانن جو ڪپڙو به هن جي ڳوڙهن اگهڻ لاءِ ڪافي نه ٿئي.وري جيڪڏهن ڪنهن سياستدانن جا سور ٻڌبا ته ٻڌڻ وارو روئي روئي انڌو ٿي پوندو پر همراهه جي ڳالهه نه کٽندي. هاڻي هن صورتحال کي ڇا چئجي. جيڪڏهن جٿي ڪٿي سيفل ئي سيفل آهن ته پوءِ سيف الملوڪ کي ڪٿي تلاش ڪجي.

اهڙي صورتحال جا ٻه سبب آهن.انهن مان هڪڙو سبب ”نفسياتي“آهي ۽ ٻيو”نظرياتي“آهي . نفسياتي سبب اهو آهي ته ڪنهن به حاڪم ۽ حڪمران، ڪنهن به وس واري يا وسن واري، ڪنهن به دوست يا عزيز عام کي ۽ عوام کي ٻڌو ئي ڪونهي. ڪو به ڪنهن جا سور ٻڌڻ لاءِ تيار ئي ڪونهي. ماڻهن کي پنهنجي اندر جو احوال اورڻ ، ٻوڙوٻڌي آچار ڪرڻ ۽ پنهنجا غم هلڪا ڪرڻ جو موقعو ئي ڪونه مليو آهي . ان ڪري هر ڪو پنهنجا سور ٻڌائڻ لاءِ آتو آهي. ڪنهن کي به ڪٿي به موقعو ملي ٿو ته هو هر ڪنهن اڳيان پنهنجو اندر کولي رکي ٿو . ۽ پنهنجي مظلوميت خواهه محروميءَ جي دوا ڪرڻ جي تانگهه رکي ٿي. جيڪڏهن ماڻهن جي اندر جو بار هلڪو هجي ها ته عام ۽ عوام پاڻ کي اڪيلو، ويڳاڻو ۽ نڌڻڪو محسوس نه ڪري ها ۽ هر ڪنهن وٽ ٻين کي ٻڌڻ لاءِ وقت هجي ها، عوام جي اهڙي نفسيات ۽ ماڻهن جا اهڙا رويا اهو ثابت ڪن ٿا ته عوام ۽ عام کي صدين کان وٺي نه ٻڌو ويو آهي. حالتن ٻڌڻ وارن کان ڪن کسي ورتا آهن. ايئن کڻي چئجي ته ٻڌڻ وارن پنهنجن ڪنن ۾ ڪپهه بدران ڇهيو وجهي ڇڏيو آهي . جيڪڏهن ڪٿي به ۽ ڪڏهن به ٻڌڻ وارو ڪا ڳالهه ٻڌندو ته ٻڌائڻ وارو باقي دنيا اڳيان ڪنهن به صورتحال ۾ پنهنجا پول پڌرا نه ڪندو ۽ پاڻ کي بيوس، لاچار ۽ ڪمزور ثابت نه ڪندو. انقلابن ۽ تبديلين ۾ ايمان رکندڙ ماڻهو ههڙين حالتن کي سونهري موقعوڄاڻيندا آهن.

اهي انيڪ زبانن ۽ لاتعداد هلڪن آوازن کي منظم ڪري ان مان قوت پيدا ڪندا آهن. پر اسان وٽ ڳالهه ايئن ڪونهي. هنن حالتن ۾ جهڙوڪ ٻار کير پيئڻ لاءِ روئي ٿو. ليڪن ماءُ کيس ببوُ نه ٿي ڏئي. ڀلا ٻوڙي ۽ انڌي ماءُ کي ڪهڙي خبر ته سندس ٻار روئي رهيو آهي؟ حالتن جي بدنصيبي اها آهي ته اسان مان هر ڪو سيفل به آهي ۽ سيف الملوڪ ٿيڻ ته رهيو پنهنجي جاءِ تي پر ”مائي صفوران“ ٿيڻ لاءِ به ڪوئي تيار ڪونهي . اها ”مائي صفوران“ جيڪا پنهنجي اولاد کي ببو ڏئي ۽ کير پيئاري. حالانڪه اسان وٽ مائرن ته ڇا پر ابن ۽ اڳواڻن سڏائڻ وارن جي ڪا ڪمي ئي ڪونهي. هر گهٽيءَ ۾ ڪونه ڪو ليڊر آهي ۽ هر ڳوٺ ۾ ڪو نه ڪو رهبر آهي.

انهيءَ ”نفسياتيءَ سبب“ کان علاوه ٻيو ”نظرياتي سبب“ آهي.اسان طبقاتي نظام ۾ رهون ٿا. اسان وٽ ننڍ وڏائي ۽ ذات پات مذهب جهڙي مڃتا وٺي چڪي آهي. اسان ڌن ۽ دولت، اثر ۽ اختيار زور ۽ ڏاڍ جي بنياد تي نه فقط ٻين جو استحصال ڪيون ٿا، پر استحصال کي قائم ۽ دائم رکڻ جي به ڪوشش ڪيون ٿا. اسان ڪيترين حالتن ۾ ڦرڻ لاءِ ڦريلن جهڙيون دانهون ڪندا آهيون، ڌڪ به هڻندا آهيون ته دانهون به ڪندا آهيون. چوري به ڪندا آهيون ته چور چور به چوندا آهيون. اسان جو مٿئيون طبقو انهيءَ ڳالهه کي آسان ۽ ڪارائتو ڄاڻي ٿو ته ڪنهن غريب کي ٻڌڻ بدران هن کي ٻڌڻ تي مجبور ڪيو وڃي ، بلڪ هيرايو وڃي. هن کي ڪڏهن ٻٺپيون ٻڌائجن ته ڪڏهن ابتيون سبتيون ڳالهيون ڪجن.غريب جڏهن به ڳالهه ڪندو ته پنهنجا سور ٻڌائيندو. پاڻ تي ٿيل ظلمن ۽ ذيادتين جا مذڪور کوليندو. ڪنهن مدد ۽ مهرباني جي خيرات وٺندو.ان ڪري هن جي وات تي هٿ رکي ڪنن جا پڙدا صاف ڪري ڇڏجن. جيئن هو ٻڌائڻ بدران فقط ٻڌندو رهي. اهو ئي سبب آهي جو اسان وڏي ادب ۽ احترم سان پنهنجي مرشدن کي ٻڌون ٿا، سياسي اڳواڻن کي ٻڌون ٿا ۽ چڱن مڙسن کي ٻڌون ٿا.

هاڻي جڏهن اسان جو مٿيون طبقو به فقط ٻڌائڻ تي ڳنڍ ٻڌي ۽ مصيبت وري اها جو پاڻ مان پاڻ جهڙا اديب ۽ عالم، صحافي ۽ شاعر به رڳو ٻڌائڻ جو ٺيڪو کڻن، بلڪ ٻڌائڻ کي ئي زندگيءَ جو مقصد ۽ پنهنجي ڏات جو معراج ڄاڻن ته عام ۽ عوام کي ڪير ٻڌندو. پر پڪ ڄاڻو ته اسان سيفلن مان اهوئي سيف الملوڪ هوندو ۽ ٿيندو جيڪو ٻين کي به ٻڌي.

(ڪالم ”ڌرتي – ڌرتتي “، روزنامه ”جاڳو“ ڪراچي ، تاريخ : 31.03.1996)