Author: admin

  • جهمون ڇڳاڻي

    جهمون ڇڳاڻي:

     

    محترم جهمون ڇڳاڻي جي تعليمي لياقت ايم- اي، بي- ايڊ آهي. خط لکڻ وقت پاڻ “ريجنل ڪاليج آف ايڊيوڪيشن’’ شملا ۾ استاد هو. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.



    شمله، 24، جنوري 1978 ع

    اميد ته آنند ۾ هوندا

    برادرم  پٺاڻ صاحب

    گذريل ڪافي ڏينهن کان ته ڇا بلڪه مهينن ۽ سالن کان پيو روز سوچيندو هئس ته توهان کي چٺي لکان. اڄ اهو موقعو مليو آهي، سو لکڻ ويٺو آهيان.

    1976 ع ۾ مائونٽ ابوءَ جي رنگين فضائن ۾ جڏهن سنڌي ليکڪ سيمينار ٿي رهيو هو ته هڪ دوست توهان جو ذڪر ڪيو، ته توهان سنڌ جي هندو ڪوين تي ريسرچ ڪري رهيا آهيو ۽ جيئن ته مان به هڪ جهوني ڪويءَ تي کوجناتمڪ ڪم ڪري رهيو هوس ته منهنجي به جڳياسا وڌي ته توهان سان حالي احوالي ٿيان.

    هت مون کي هڪ گرنٿ، جنهن جي رچنا شاھ لطيف کان به اٽڪل 70 سال اڳواٽ ٿيل آهي، جنهن ۾ اٽڪل 18000 چوپايون آهن، جي ڏسڻ جو  موقعو مليو جيڪو گذريل ٽن سئو سالن کان سنڌي ساهتڪار کان لڪل رهيو.

    تعريف جي ڳالهه اها آهي ته اهو ڪوي پاڻ خود گجراتي هو ۽ سندس ماتا سنڌياڻي هئي. هيءُ سنت ڪوي سنڌ جي ٺٽي شهر ۾ به ڪجهه وقت رهيو، پر انهن سنڌي چوپاين جي رچنا هندستان جي هاڻوڪي مڌيه پرديش پرانت جي پنا شهر ۾ ڪئي.

    هنن چوپاين ۽ سنت ڪويءَ جي باري ۾ مون ڪجهه ليک “هندواسي’’ ۾ اٽڪل سترهن قسطن ۾ شايع ڪرايا هئا، پر انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻي اڃا نه سگهيو آهيان، جو ڪم اڌورو رهجي ويو آهي. توهان جي چٺيءَ اچڻ کان پوءِ وڌيڪ گهربل ڄاڻ توهان کي موڪلي سگهندس، جئن سنڌ جي ساهتڪارن کي به توهان هن کوجناتمڪ ڪم جي ڄاڻ ڏيئي سگهو. سنڌ جي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن مان شايع ٿيندڙ ساهتڪ رسالن وغيره جي ڄاڻ ۽ هڪ اڌ موڪلڻ جي عنايت ڪري سگهو ته مهرباني.

    هن طرف ساهتڪ کيتر ۾ ڪنهن ڪتاب يا رسالي وغيره جي ضرورت پوي ته ضرور لکندا. چٺي پيا لکندا ڪجو.

    قربان ۽ نياز مان

    توهانجو پنهنجو جهمون ڇڳاڻي.

    متفرقه خط

    ادبي ۽ علمي معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ جيئن ڪن پرڏيهي عالمن ۽ اديبن سان خط و ڪتابت ڪيم، تيئن اتان جي ڪن اڻ ٻڌل دوستن ۽ اهڙن ماڻهن به خط لکيا جن جو واسطو جيڪڏهن سڌو سنئون علم ادب سان نه هو، پر ان هوندي به اهي ادبي معلومات حاصل ڪرڻ جو باعث بڻيا. هن هيٺ انهن جا ڪجهه خط ڏجن ٿا.

    ڪبيرنگر

    اميد ته بلڪل خوش خورم هوندا.

    1976-3-12

    پريه دوست

    مون کي ڪتابن پڙهڻ ۽ ڪٺي ڪرڻ جو شوق آهي. پاڪستان ۾ ڪيترائي عمدا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپجندا هوندا ۽ هت به ڇپجن ٿا. ان ڪري ڪرپا ڪري احوال ڏيندا ته اتي ڪراچيءَ ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪتب فروش آهن، انهن جون ايڊريسون موڪليندا ۽ حيدرآباد يا ٻين شهرن جي ڪتب فروشن جون به ايڊريسون موڪليندا ته مان انهن سان لڙھ وچڙ ۾ اچڻ جي ڪوشش ڪندس.

    اوهان به مهرباني ڪري ڪن ڪتب فروشن سان ڳالهايو ۽ جيڪڏهن هو تيار ٿين ته مان هتان کين ڪتاب وٺي موڪليندو رهان ۽ هو اتان ڪتاب وٺي مٽا سٽا ۾ موڪلين، ڇاڪاڻ ته هونءَ ڪتاب نٿا گهرائي سگهن جو شايد پيسن موڪلڻ جو ڪو ذريعو ڪونه آهي.

    ڪن ليکڪن جون به ايڊريسون موڪليو ته وڏي مهرباني ۽ ڪهڙا عمدا ڪتاب اتي ڇپيا آهن، ناول، ڪهاڻيون، ادبي نتقيد، ادبي تواريخ وغيره تي، اهو به لکندا ته شڪريه .

    جواب جي انتظار ۾

    چئن لعل آهوجا

    ڊي- 241/1 ڪٻيرنگ پوسٽ سردارنگر، احمد آباد 382340 (انڊيا)


    پرڏيهي عالمن جا خط (21 اپريل 1980ع)

    ڌرمواڙي، سنڌو نگر

    سدا باغ بهار هجو

    29، مئي 1976 ع

    پيارا مسٽر درمحمد پٺاڻ

    توهان  جو 14، مئي جو ڪارڊ مليو. سائين ڌرمداس صاحب جي جيوني، سلوڪ ۽ شبد ۽ فوٽو، سائين اٽلرام جو فوٽو ۽ جيوني ۽ سائين پيسورام جي جيوني ۽ سندن ڪوتا جدا بڪ پوسٽ ڪري موڪلجن ٿا. مهرباني ڪري پهچ ڏيندا.

    سنڌ جا ٻيا سنت سائين ٽيئون رام جو وڏو آستان جلسپور ۽ اسٽيشن روڊ تي امراپور درٻار آهي، ۽ سنت هرچورام جو  آستان جيون گهوٽ جي درٻار الهاس نگر ۽ ملٽري تلاءُ تي آهي. روهڙيءَ وارن سنتن سائين پارو شاھ، سائين وسڻ گهوٽ جي درٻار به 5 نمبر الهاس نگر ۾ آهي.

    سائين اچل پرشاد جي درٻار 2 نمبر الهاس نگر ۾ او. ٽي سيڪشن ۾ آهي. انهن ايڊريسن تان سنتن جا فوٽو، جيوني ۽ شعر گهرائي وٺو.

    پروفيسر رام پنجواڻي، ريڊر بمبئي يونيورسٽيءَ کي ورهاڱي کان  اڳ جي سنڌ جي سنتن جي ڄاڻ آهي. ان وٽان سڀني سنتن جي وائي ۽ جيون چرتر ملي سگهندو. ڊاڪٽر روچلداس روهڙيءَ وارا هاڻي سرير ڇڏي ويا آهن. انهن جي پٽ هريرام شانتي نگر الهاس نگر نمبر 3 وٽان، جيوني، شعر ۽ فوٽو ملي سگهندا. حيدرآباد سنڌ واري ساڌو واسواڻيءَ جن جو فوٽو سندن آستان تي سندن گادي ويٺل پرنسپال جشن واسواڻي ميران ڪاليج، پوني مان ملي سگهندو. مهرباني ڪري ڪتابن جي پهچ ڏيندا. اسان کي خوشي آهي جو توهان سنڌ جي غير مسلم سنتن تي کوجنا ڪري رهيا آهيو. شل سائين ان ڪم ۾ ڪامياب ڪري.

    ستگرو بابا جو ٻالڪ

     

     

  • Articles of Follow ON by Dr Pathan

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    قلمي پورهئي جي قدرداني ۽ اثرپذيري

    روزاني هلالِ پاڪستان

    9   – فيبروري 1991 ع

    پهرين ڪالم ۾ آڻ مڃيندي مون اهو لکيو هو ته اسان جو قلمي پورهيو معاشري ۾ مثبت تبديلي آڻڻ کان قاصر رهيو آهي . مون کي پڪ آهي ته منهنجي ساٿين مان ڪيترن کي اها ڳالهه ڪانه وڻي هوندي . جيئن ادبي تنقيد ۽ فلسفي ۾ صدين کان وٺي به متضاد نظريا هڪ ٻئي خلاف مهاڏو اٽڪائي بيٺا آهن ۽ انسان جا هڪڙا نقاد “ادب برائي ادب” جا حامي ۽ ٻيا “ادب برائي زندگي” جا قائل نظر اچن ٿا ، تيئن ادبي افاديت ۽ اثر پذيريءَ بابت به هن وقت به نظريا ڪر کڻي پاڻ اڳيان بيٺا آهن . اسان مان قلمي پورهين جي اڪثريت جو خيال آهي ته سنڌ ۾ قلمي پورهئي پنهنجو رنگ ڏيکاريو آهي ، ذهنن کي بدلايو آهي ۽ معاشري کي بدلائڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪيو آهي . ليڪن عرصي کان وٺي آئون انهيءَ راءِ جي مخالفت ڪندو آيو آهيان . منهنجو چوڻ آهي ته جيڪڏهن اسان جي ادبي عمل کي ماحول ۽ موقعن جي آزادي ۽ فراواني ميسر هجي ها ، جيڪڏهن اسان وٽ “تنقيد” جي عمل کي تقدس جي نظرن سان ڏٺو وڃي ها ، جيڪڏهن اسان جي ادبي دنيا جي ذريعن ۽ وسيلن تي گروهي رنگ وارا قبضا نه هجن ها ته پوءِ اسان جو قلمي پورهيو ضرور پنهنجو اثر ڏيکاري ها . جڏهن آئون اهو چوان ٿو ته اسان جي قلمي پورهئي ڪوبه اثر نه ڏيکاريو آهي ته منهنجو مقصد اصل ادبي عمل ۽ قلمي پورهئي تي اکيون ٻوٽي منڌيئڙو ڏيڻ ڪونه آهي ، پر ان جي مجبورين طرف توجھ ڇڪرائڻ آهي . جيڪڏهن اسان اديب ۽ شاعر ، ليکڪ ۽ صحافي انهيءَ ڳالهه تي ڳنڍ ٻڌي بهي رهون ته اسان ذهني ۽ فڪري انقلاب ۾ ڪامياب ويا آهيون ته وقت جون حالتون انهيءَ دعويٰ جي تصديق نه ٿيون ڪن . ها ، البت اهو چئي سگهون ٿا ته اسان ذهني ۽ فڪري انقلاب جي ڪوشش ڪئي آهي جنهن ۾ اڃا تائين ڪامياب ڪونه ويا آهيون .

    ادب ۽ ادبي پورهئي جي افاديت الڳ ڳالهه آهي ۽ ان جي اثر پذيري الڳ ڳالهه آهي ، اسان پنهنجي قلمي پورهئي جي افاديت کان انڪار ڪري نه ٿا سگهون ، ليڪن ان جي اثر پذيريءَ تي به خوش ٿي نه ٿا سگهون . جيڪڏهن  اسان پنهنجي ادبي پورهئي جي اثرپذيريءَ جي اجائي وڪالت ڪريون ٿا ته پوءِ ان جو مقصد اهو ٿيو ته اسان “پاڻ مڃائڻ ۽ پاڻ مڙهڻ” واري وهنوار ۽ واپار ۾ مصروف آهيون . جيئن ڪوبه ماڻهو پاڻ کي متقي سڏائي متقي ٿي نه ٿو سگهي  جيئن ڪو به ماڻهو پاڻ کي ڏاهو سڏائي ڏاهو ٿي نه ٿو سگهي بشرطيڪ باقي دنيا انهن کي اهڙين حيثيتن ۾ پاڻ قبول ڪري .اهڙيءَ طرح جيڪڏهن اسان جا عالم ۽ اديب ، شاعر ۽ صحافي پنهنجي قلمي پورهئي جي اثرپذيري جي پاڻ دعويٰ ڪندا ته انهيءَ سان ڪجهه به ٿي نه ٿو سگهي . اهو سڀ ڪجهه پاڻ کي خوش ڪرڻ برابر آهي .

    پر جيئن مون عرض ڪيو ته تاريخ ۽ حالتون اسان جي دعويٰ جي تصديق نه ٿيون ڪن . مثال طور ٻوليءَ جي مسئلي کي وٺو . پاڪستان قائم ٿيڻ کانپوءِ اسان جي وڏڙن سوچيو ته منزل ماڻي ورتي اٿئون ۽ هاڻي اسان جا سماجي ، اقتصادي، معاشي ، ادبي ، ثقافتي ۽ ٻيا مسئلا پاڻ هرتو حل ٿي ويندا ، پر اسان انهن جي نشاندهي ڪندا وڃون . سو هنن “سنڌي ٻولي کي قومي ٻولي” بنائڻ جو آواز بلند ڪيو . پر ڪنهن جي به دال ڪانه ڳري . انتظار ڪرڻ ويٺا ته ملڪ جو آئين ٺهندو ته ان مسئلي جو حل ملي ويندو . پاڪستان جو پهريون آئين ٺهيو ۽ ان کانپوءِ ون يونٽ مڙهيو ويو ، ليڪن ڪنهن به اسان جي ٻوليءَ جي سار سنڀال نه لڌي . “سنڌي ادبي سنگت” ٻوليءَ جي مسئلي کي هٿ ۾ کنيو ۽ 1956 ۾ اها تحريڪ هلائي ته “سنڌي ٻوليءَ کي مغربي پاڪستان جي سرڪاري ٻولي” بڻايو وڃي . “سنڌي ادبي سنگت” سڄي سنڌ ۾ تحريڪ هلائي ۽ مطالبي جي ڇپيل متن تي هزارين ماڻهن کان دستخط ڪرايا . تاريخي اهيمت واري انهي مواد جو اسان اهو قدر ڪيو آهي جو اهو دستخط ٿيل متن سنڌالاجيءَ جهڙي اداري ۾ ڳوڻن ۾ بند بي توجهي جو شڪار ٿيو پيو آهي . تنهن وقت جي سرڪار اسان جو اهو مطالبو ته نه مڃيو ، پر ان جي برعڪس مٿان جو آئي ايوب شاهي ،  تنهن وري سنڌي ٻوليءَ کي تعليم جي ذريعي هئڻ واري حيثيت کان به ڪيرائڻ جون ڳالهيون ڪيون ، سنڌ جي سمورين علم ، ادبي ، صحافتي ۽ ثقافتي جماعتن حل هچ ڪري انهي ڪاپاري ڌڪ کان ٻوليءَ کي ته بچائي ورتو ، ليڪن پوءِ به “سنڌي فائنل” واري مثالي تعليمي رسم ۽ روايت جو خاتمو ٿي ويو . 1973 ۾ پاڪستان جو آئين جڙيو ۽ ان جي روشنيءَ ۾ پنهنجي سياسي مقصدن ۽ ٻوليءَ جي مفاد کي ڌيان ۾ رکندي تڏهوڪي حڪومت سنڌ اسيمبليءَ ۾ ٻوليءَ جو بل پاس ڪيو ، جنهن کي اسان جي مهربانن ۽ قدردانن گهٽين ۽ رستن ۾ رد ڪري ڇڏيو . ان کانپوءِ سابق مارشل لا جي دور ۾ هڪ ڳجهو سرڪيولر ڪڍيو ويو ته سنڌ ۾ اردو ٻولي کي سرڪاري ۽ دفتري ٻوليءَ طور نافذ ڪرڻو  آهي ، ٻڌايو ته ان جو ڪهڙو رد عمل نڪرندو . انهي سرڪيولر جي اسان جي اهم علم ۽ تحقيقي ادارن مان اها موٽ ملي ته خير جي ڪمن ۾ دير ٿيڻ نه گهرجي ليڪن مون کي ياد آهي ته غلام مصطفيٰ شاه ، علي احمد بروهي ، محمد ابراهيم جويو ، ڊاڪٽر اياز قادري ، بدرالدين اڄڻ ، ڊاڪٽر محمد سليمان شيخ ، ۽ آئون وفد جي صورت ۾ سرڪار نامدار سان مليا هئاسين ۽ کين لکت ۾ انتباھ ڪيو هوسين ته سنڌ ۾ جيڪڏهن سنڌي ٻولي جي مفادن کي ڇيهو رسيو ته ان جو سخت رد عمل ظاهر ٿيندو . في الحال ته اهو خطرو به ٽري ويو ، پر اڄ به جڏهن ڪٿي ڪا تعليمي ڪمشن ويهي ٿي ته نعرو اهو هڻي اٿي ٿي ته “قومي زبان” کي تعليم جو ذريعو بڻايو وڃي . اهڙيون ڳالهيون روزبروز ٻڌڻ ۾ اچن ٿيون ، ليڪن اسان جي ڪنهن به اخبار ۽ ڪنهن به فنڪشن ۾ انهي انوکي ڳالهه تي ٽيڪاٽپڻي نه ٿي ٿئي !

    سو اها هئي  اسان جي پنهنجي ٻوليءَ کي قومي ٻولي بنائڻ جي تحريڪ جي ڪهاڻي ! هليا هئاسين ٻولي کي “قومي ٻولي” بنائڻ ۽ هاڻي اچي ڦاٿا آهيون ته شهرن ۾ سنڌي ميڊيم اسڪول ڪيئن بچائجن ۽ سنڌي کي ذريعه تعليم واري حيثيت کان ڪيرائڻ واري هر ڪوشش کي ڪيئن ناڪام بڻائجي !

    هرڪا علمي ، ادبي ۽ ثقافتي تحريڪ اهو ثابت ڪري ٿي ته جڏهن قلم . ڌڻي پنهنجي قلمي پورهئي جو قدر ڪندي پاڻ اڳتي قدم وڌايو آهي . جڏهن اسان جي عالم ۽ اديب ، شاعر ۽ صحافي پنهنجي قلم ، علم ۽ عمل کي هڪ هنڌ گڏ ڪيو آهي ۽ جڏهن اسان جو دانشور پنهنجي شخصيت ۽ ڪردار کي هڪ ڪري عوام اڳيا آيو آهي ته پوءِ اسان جي قلمي پورهئي پنهنجو اثر ڏيکاريو آهي . يعني ته قلمي پورهئي جي اثرپذيري قلمي پورهيت جي عمل ، شخصيت ۽ ڪردار سان مشروط آهي ، هو پاڻ جيڪڏهن پنهنجي لکڻين تي عمل نه ڪندو ته عوام ۾ يقين ، اُميد ۽ آسري جي قوت ئي پيدا ڪانه ٿيندي . پر اڄ اسان جو حال ڪهڙو آهي ؟ ڪڏهن اسان پنهنجي ناميارن اديبن ۽ دانشورن جي لسٽ ٺاهي ، انهيءَ کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته ڪهڙا ۽ ڪيترا ڪهڙن ڪهڙن رتبن ۽ عهدن تي براجمان آهن ۽ ڪهڙن ڪهڙن کي عهدن ۽ رتبن جي جستجو ۽ تلاش آهي .

    اصل ڳالهه اها نه آهي ته اسان ۽ اسان جي قلمي پورهئي کي ڪو عملدار رعيت آزار ڪيئن ٿو ڏسي .ڪو ڌن-ڌڻي ڊيڪوريشن پيس طور ڪم ڪيئن ٿو آڻي . ڪنهن اخبار ۽ رسالي جو  مالڪ عوام تائين پهچائڻ جا ڪهڙا ۽ ڪيترا ذريعا ، وسيلا ۽ موقعا فراهم ڪري ٿو . پر مسئلو اهو آهي ته قلمي پورهيت پنهنجي قلمي پورهئي جي قدرداني ڪيئن ٿو ڪري . ڇا هو حق ، سچ ۽ سونهن جون ڳالهيون ڪري ٻين کي عمل ڪرڻ جي تلقين ڪري ٿو يا اڳ ۾ پاڻ انهن تي عمل ڪري ٿو . جڏهن چريو به ڳڙ لڪائي کائيندو آهي ته پوءِ اسان جو قلمي پورهيت حق ، سچ ۽ سونهن کي پهريون پنهنجي عمل سان پاڻ ڇو نه ٿو ماڻي  ؟

       

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    وڍيل ٿي وايون ڪري …

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 18- مئي 1991ع

    ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ  ڌڻين جي ڪن سٻاجهن خير خواهن جو خيال آهي ته زندگيءَ جي مختلف شعبن ۾ وسيع تراتحاد ۽ اتفاق ٿيڻ گهرجي ، اديبن کي ادب جي دنيا ۾ ويڇا وسارڻ گهرجن ، سياستدانن کي قوم جي مفاد ۾ هڪ ٿيڻ گهرجي ۽ سماجي ڪارڪنن کي ڀلائي جي ڪمن ۾ هڪ ٻئي سان ٻانهن ٻيلي ٿيڻ گهرجي . اهڙي خواهش رکندڙ هرڪو حساس ماڻهو جذبن جي سادگيءَ تي کيرون لهڻي ۽ سندن وات گلاب . پر اهڙي خواهش اسان جي حالتن ۾ انهيءَ سهڻي خواب برابر آهي ، جنهن جو ڪوبه تعبير ڪون ٿيندو آهي . جيڪڏهن عملي ۽ نظري طور تي اها خواهش ڪو روپ وٺڻ جهڙي هجي ها ته پوءِ  “سنڌ قومي اتحاد” جو ههڙو حشر نه ٿئي ها ۽ اسان جا ڏاها رڳو ٽيبل ٽاڪ ذريعي پنهنجي لياقتن ۽ صلاحيتن جا جوهر ڏيکارڻ تائين محدود نه رهن ها.

    اسان انهن حالتن مان گذري رهيا آهيون ، جن جي ڪک مان اڻ ڳڻيا تضاد پيدا ٿي رهيا آهن . هن  موڙ تي تضادن کي نظر انداز ڪري اتحاد اتفاق جي ڳالهه ڪرڻ ائين آهي جئين مرض جي نشانين کي نظرانداز ڪري مريض کي خوش ڪرڻ لاءِ اکيون ٻوٽي ٽڪين ڦوٽن جي لپ ڀري کارائڻ ، ارتقاءِ جي عمل جي تقاضا هيءَ آهي ته انهن تضادن کي ختم ڪرڻ بدران وڌڻ ۽ ويجهڻ ڏجي ته جيئن هو پنهنجي پنهنجي رخ ۾ مڪمل رنگ ۽ روپ  وٺي بيهن . اهڙين حالتن ۾ ئي عوام پنهنجي “حال” ۽ “مستقبل” جي مفاد وٽان ڪن تضادن کي پنهنجو ڪندو ۽ ڪن تضادن کي سهڻو ٽوھ ڄاڻي ڦٽو ڪري ڇڏيندو .

    ڏک جي ڳالهه اها آهي جو اسان کي هرڪا تعليم اڌوري ۽ اڻ پوري ملندي آهي . پوءِ اها عام تعليم هجي ، عملي تعليم هجي يا نظرياتي تعليم . صدين کان وٺي اسان کي “محنت” جي ڳڻن ، “اتحاد” جي فائدن ۽ “زندگي” جي حقيقتن کان ته باخبر رکيو ويو آهي ، ليڪن اها تعليم “نفرت” جي نڙيءَ تي لت ڏئي . “اختلاف”  جو ن اکيون ڪڍي ۽ “موت” کي مروٽي سروٽي ڏني وئي آهي . اسان کي جهڙوڪ انهن امر جذبن “نفرت” ۽ عملن – “اختلاف” ۽ “موت” جي افاديت ، اهميت ۽ عظميت کان بي خبر رکيو ويو آهي . حالانڪ “محبت” جيان “نفرت” به عظيم جذبو آهي . “اتحاد” جيان “اختلاف” به وڏي وٿ آهي ۽ “زندگي” جيان “موت” به برابريءَ واري حيثيت رکي ٿو . اسان کي انهن کان اجايو ۽ ائين ڊڄڻ نه گهرجي . کين دل جي گهراين سان پنهنجي پنهنجي حيثيت ڏيڻ گهرجي . ائين ڪونه آهي ته “اتحاد” کي اسان اڄ جي حالتن ۾ اکيون ٻوٽي نظرانداز ڪري ڇڏيون ۽ ڪو “اتحاد” اسان جي دور ۾ بيڪار ، بي سود ۽ بي  معنيٰ عمل آهي . ليڪن مسئلو هي آهي ته “اتحاد” زندگيءَ جي ڪهڙن ڪهڙن شعبن ۾ ممڪن ٿي سگهي ٿو ۽ اسان کي پنهنجين ڪهڙين صفن ۾ “اتحاد” پيدا ڪرڻ گهرجي ؟

    اديبن جي دنيا ۾ ان ڪري “اتحاد” پيدا ٿيڻو ڪونهي جو هيءَ دنيا اڄ ڪيترين نظرياتي ڪئمپن ۾ ورهائجي وئي آهي . ڪن جو خيال آهي ته “ادب سماجي ڪارج” رکي ٿو ۽ ڪن جو خيال آهي ته “ادب اديب يا شاعر جي فني يا فڪري صلاحيتن جو تابع ۽ ترجمان آهي .” ڪي اديب “ترقي پسند” آهن “ ڪي وطن دوست” آهن ۽ ڪي پاڻ کي “ادب دوست ” سڏائين ٿا . انهن نظرياتي اختلافن سبب سمورن اديبن ۾  “اتحاد” پيدا ڪرڻ جو هرڪو سعيو اجايو ثابت ٿيندو . اهو حشر ۽ حال اسان جي “سياست” جي شعبي جو پڻ آهي . سنڌ ۾ اديبن جون ايتريون تنظيمون ۽ جماعتون ڪين آهن جيتريون سياسي پارٽيون آهن .

    ارتقاءِ جي هن موڙ تي “اتحاد” ته رهيو پنهنجي ماڳ ۽ پري جا ڳالهه پر اسان نه به چاهيون ، ان هوندي به تنظيمن ، تحريڪن ۽ نظرياتي ڪئمپن کي اڃا ڀور ڀور ٿيڻو آهي . ڇو ته انهن ۾ “اجتماعي مفاد”، “جذبي سان سچائي،”  “قرباني ۽ ايثار” ۽ “مسلسل جدو جهد” جي جذبن ۽ عملن جي اڻ هوند آهي . تنظيمون ، تحريڪون ۽ نظرياتي ڪئمپون جڏهن اغوال  اساس ۽ بنياد تان هٽي وڃي “پاڻ چمڪائڻ” ذاتي مفادن حاصل ڪرڻ،” “ٻين جي اشارن تي نچڻ” ۽ “پنهنجن ئي ڪارڪنن کي پاڻ جهڙو نه ڄاڻڻ” جو ذريعو بڻجي وينديون آهن ته انهن جو حشر ۽ حال ٽٽڻ ، ڀرڻ ۽ پاش پاش ٿيڻ هوندو  آهي .

    ڪنهن به تنظيم جي ٽٽڻ ۽ ڪنهن تحريڪ جي ڀرڻ جو اندازو لڳائڻ بنهه آسان ۽ ممڪن هوندو آهي . ان لاءِ ڪي پارسيون پڙهڻيون ڪونه پونديون آهن . اسان جيڪڏهن پنهنجي ڀرپاسي ، پنهنجي ڌرتيءَ تي يا پنهنجي وجود ۾ جهاتي پائي ڏسنداسين ته ارتقاءِ جو هي عمل بنهه ظاهر ۽ نمايان ٿي اسان جي اڳيان ايندو .

    اجتماعي مفادن ۽ مقصد ڏانهن وڌندڙ ڪنهن به تحريڪ يا تنظيم جو منطقي عمل ۽ ان جو نتيجو هيءَ هوندو  آهي ته ان ۾ وقت گذرڻ سان گڏ نوان ساٿي ، نئون خون ۽ نئون روح ڦوڪبو ويندو آهي ، ان جي انفرادي قوت ۾ اضافو ٿيندو ويندو آهي . ذريعا ۽ وسيلا ان لاءِ ارزان ٿيندا ويندا  آهن ، شهرت ۽ نيڪ نامي ان جا پير چمڻ لڳندي آهي ۽ “منزل” مهينن بدران ڏينهن تي  نظر ايندي آهي . اهي ڳالهيون بدقسمتيءَ سان اسان جي علمي ، ادبي ، سماجي ، ثقافتي ته ڇا پر سياسي تنظيمن ۽ جماعتن ۾ به ڏسڻ ۾ ڪونه ٿيون اچن . ان جي برعڪس اسان جون وڏي کان وڏيون پارٽيون ۽ تنظيمون پنهنجي اندروني خلفشار ، ڄنڊا پٽ ۽ ڀڃ ڊاھ جو شڪار آهن . ڪيتريون تنظيمون پنهنجي صفن ۾ نون ساٿين شامل ڪرڻ بدران پنهنجن کي پراڻن ، پر خلوص ۽ انيڪ قربانيون ڏيندڙ وفادار ساٿين کي تنظيم نيڪاليءَ جون تحريڪون هلائي رهيون آهن . اسان جي علمي ، ادبي ، ثقافتي ، سماجي ، مذهبي ۽ سياسي تنظيمن جو فطري ۽ وقت خواھ حالتن جي مطابق آهي . ڇو ته اسان جاگيردارنه ۽ وڏيرانه ماحول ۾ رهون ٿا ، ان ڪري اسان مان هرڪو پرخلوص ۽ بي لوث ڪارڪن ٿيڻ بدران “وڏيري،” “چوڌري” ۽ “هٿ ٺوڪيئي معتبر” ٿيڻ جي خفت ۾ هوندا آهيون . اسان جي نظرياتي تربيت نالي ماتر به ٿيل نه هوندي آهي ان ڪري اجتماعي ۽ قومي مفاد بدران ذاتي ۽ گروهي مفاد حاصل ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ڪندا آهيون . سچن ماڻهن کان صفائي حاصل ڪرڻ واري تحريڪ اڪثر ڪري انهن حالتن ۾ هلائي ويندي آهي ، جڏهن پرخلوص ، وفادار ۽ مقصدن سان سچا ڪارڪن ، پنهنجي ئي تنظيم جي کڙپيل ، استحصالي سوچ رکندڙ ، شهرت ۽ دولت جي عاشق اڳواڻن جي هٿن ۾ کيڏي ، سندن آڱرين جي اشارن تي نچي تنظيم يا تحريڪ جي نالي اهڙيون ۽ ايتريون ته مثالي خدمتون سرانجام ڏيندا آهن ، جن مان ناقابليت انديش اڳواڻن کي ته دولت ، شهرت ۽ عظمت جا انبار ملي ويندا آهن ،  ليڪن قرباني ڏيندڙ پرخلوص ڪارڪن شاندار عمارت جي پيڙھ جي پٿر جيان اوجهل يا گمنام ٿيندا ويندا آهن . ڪي اڳواڻ سندن گمناميءَ جو فائدو وٺي کين آسانيءَ سان عمل جي ميدان مان ڪڍي ڇڏيندا آهن ، ڪي اڳواڻ وري اهڙن ڪارڪنن کي ڪنهن ڪنهن اڻ وڻندڙ عمل ۾ ملوث ڪري سڄي ڄمار بليڪ ميل ڪندا آهن پر جيڪو ڪارڪن پنهنجي سگهاري جذبي ۽ مقصد جي سچائي ڪري بليڪ ميل ٿي نه ٿو سگهي ، يا هو پنهنجي صحيح يا غلط عمل کي تنظيم جو تابع “اجتماعي عمل” سمجهن ۽ ثابت ڪن ٿا ته پوءِ انهن خلاف اهڙيون تحريڪون هلايون وينديون آهن ، اڪثر ڪري ايشيا ۽ ٿرڊ ورلڊ ملڪن جي سياست ۾ اهڙي عمل کي پسنديده چال ڄاتو ويندو آهي .

    شهرت دولت ۽ حيثيت ۾ شريڪ نه ڪرڻ جي شوق ۾ يا ڪنهن ڳجهي هٿ جي حرڪت ۾ اچڻ ڪري پنهنجن کي ائين ڇني ڌار ڪرڻ  مان جيڪي منفي اثر ظاهر ٿين ٿا ،اهي تحريڪن ۽ تنظيمن جي تباهيءَ جو ڪارڻ ٿيندا آهن . ڇو ته هڪ طرف عوام اندروني خلفشار جي شڪار اهڙين تنظيمن کي ڦڏئي ، مقصد کان خالي ، دولت ۽ شهرت جو گهوارو ڄاڻي منهن موڙڻ لڳندو  آهي ۽ ٻئي طرف ڇني ڌار ڪيل ڪارڪن نظرياتي پختگيءَ نه هئڻ واري صورت ۾ پنهنجي زندگي انهيءَ تحريڪ يا تنطيم کي تباھ ڪرڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏيندا آهن . جيئن ته اهي عمل جن ڪري کين پنهنجي تنطيمن ، تحريڪن ۽ جماعتن مان خارج ڪيو وڃي ٿو ، سي خارج ٿيل ڪارڪنن جا “ ذاتي عمل” نه هوندا آهن ، بلڪ حقيقت ۾ ان پارٽيءَ جي حڪمن ۽ اصولن جا تابع ۽ سموري تنظيم جا “گڏيل عمل” هوندا آهن . ان ڪري اهي ماڻهو جيڪي پنهنجن ڪارڪنن کي بليڪ ميل ۽ بدنام ڪري پنهنجن تنظيمن مان خارج ڪن ٿا ، سي اڳتي هلي ساڳين عملن جي ڏوھ ۾ پنهنجن خواھ پراون هٿان بليڪ ميل ٿيندا رهن ٿا . اهڙيءَ ريت اهڙن اڳواڻن تي ٻڌل هرڪا تحريڪ ، تنظيم ۽ پارٽي پاڻ – هرتو تباھ ۽ ختم ٿي وڃي ٿي .

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    “وڏا وڻ وڻڪار جا …”

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 9 مارچ 1991 ع

    اسان جي نئين نسل لاءِ معاشرو جيڪي رايا رکي ٿو ، انهن کان “ آئيندي جا ابا ” به  واقف آهن ۽ دانشور باخبر آهن . هن ئي ڪالم ذريعي . اڳ ۾ اسان اهو ٻڌائي چڪا آهيون ته اسان جي نوجوان ۽ شاگرد لاءِ سندس هن  ئي ڄمار ۾  ڪهڙي نه باھ ٻري پئي آهي . هڪ طرف ڪيترا استاد ته ٻئي طرف ڪيترا والدين نوجوانن کي فوٽ بال سمجهي پنهنجي نفرتن جي پيرن سان ٺوڪرون هڻي رهيا آهن . کين ڪهڙي خبر نه هنن ويچارن لاءِ اڳتي ڪهڙي پسي پئي آهي !

    شاگردي واري زماني ۾ نوجوان پنهنجي والدين جي ڪلهن تي هوندو آهي . کيس ڪهڙي خبر ته هن کي کيسي جي خرچي ڏيڻ لاءِ ڪيترا والدين کي پنهنجي وات تان گرھ موٽائڻا پون ٿا . مسڪين مارو پنهنجا پيٽ بکيا رکي به شاگردن جي ڪتابن جو خرچ برداشت ڪن ٿا . والدين في ڀرڻ لاءِ ڪيئن قرضي ٿين ٿا ؟ اها نوجوان کي ڪهڙي خبر !

    ان کان وڌيڪ اسان جي نوجوان کي ڪهڙي خبر ته هو جڏهن ڊگرين جا انبار کڻي نوڪري تلاش ڪندو ته مٿس ڇا ڇا گذرندي . هن کي اڳتي هلي اهڙي معاشري ۾ قدم رکڻو آهي ، جنهن کي پنهنجي به خبر ڪانهي . معاشرو هجي ماڻهپي ۾ ته اڳ ئي پلاننگ ڪري ڇڏي ته هر ڪنهن کي سک ۽ سڪون جي حياتي گذارڻ وارن موقعن فراهم ڪرڻ لاءِ پاڻ کي جي ڪاروبار ۽ وهنوار کي رنگ ۽ ڍنگ سان هلائڻ ، معاشري کي هر سال ڪيترا ڊاڪٽر ، انجنيئر ، استاد ، پائلٽ ، واپاري ۽ ڪامورا گهرجن . ٻين ملڪن ۾ ٻار پڙهڻ ويهندو ته هن جي لاڙن ، صلاحيتن ۽ لياقتن جو اندازو لڳائي سندس رهبري ڪندا ته تون هي يا هو ٿي سگهين ٿو . مثال طور ڪنهن ۾ استاد ٿيڻ جي سگهه هوندي نه حڪومت اڳ ئي اندازو لڳائي ويٺي هوندي ته فلاڻو ماڻهو جڏهن استاد ٿيندو ته ملڪ ۾ ڪيترا اسڪول هوندا ۽ انهن اسڪولن ۾ ڪيترا شاگرد پڙهندا . ٻين ملڪن ، معاشري ۽ حڪومتن وٽ اهڙو انتظام ۽ حساب ڪتاب آهي ته کيس ڪهڙي ڪهڙي شعبي ۾ ڪيتري افرادي قوت گهرجي . اسان وانگر اکيون ٻوٽي ڪنهن هڪ شعبي جا دروازا کولي نه ويهندا آهن . ان ڪري اتي ڪنهن جي عزت نفس کي ڇيهو نه ٿو رسي . اتي اسان جيان هرڪو ٺوڪرون نه ٿو کائي .

    نوجوان جڏهن تعليم مڪمل ڪري عمل جي دنيا ۾ قد م رکي ٿو ته هن اڳيان اهو معاشرو هوندو آهي ، جنهن ۾ هڪ جهڙائي جي حق جو هوڪو کڻڻ گناھ برابر هوندو آهي . نوجوان جنهن معاشري جو فرد بڻجي ٿو ، ان کي ذات پات ، زنگ نسل جو رنگ صدين کان وٺي کائي چڪو هوندو آهي . نوجوان کي انهي دنيا ۾ اچڻو پئي ٿو ، جنهن ۾ صلاحيتن بدران ساٿ ۽ سنگت جي زور تي انسان عهدا ۽ رتبا ماڻيندو آهي . اسان جي آئيندي جو ابو ڪائنات جي انهيءَ ڇيڙي تي پهچي ٿو جتي پرماريت ، ٺڳي ۽ فريب جو سڪو هلندو آهي . اسان جو شاگرد جڏهن اسڪول ۽ اداري جي چوديواري ڇڏي ٿو ته هن لاءِ پوري معاشري ۾ مسئلا ، مونجهارا ۽ عذاب سندس اڳ تي بيٺا هوندا آهن . هيءَ اها دنيا آهي  جنهن ۾ قدر رکڻ کانپوءِ ڪيتريون ئي قداور شخصيتون ڄامڙ بڻجي وڃن ٿيون . ڪٿي آهن اسان جي اهي انسان جيڪڏهن ادارن ۾ اڳواڻ ڄاتا ويندا هئا ۽ تحريڪن جي اڳواڻي ڪندا هئا ؟ عمل جي دنيا الائي ڪيترن انسانن کي لوڙهي وڃي اوڙاھ ۾ اڇلائي گم ڪري ڇڏي ٿي .

    اسان جي معاشري ۾ ان کانسواءِ ٻيو به ته گهڻو ڪجهه وجود آهي ! تضاد جي هن دنيا ۾ اهو ڪهڙو موڙ آهي جنهن کانپوءِ رستي روڪ  نه ٿي ٿئي . پنهنجا ۽ پراوا اکيون ڦوٽاري نه ڏسن ته پوءِ هيءَ دنيا ڪهڙي چئبي ؟

    ڀلي ڪو پنهنجي محنت سان ترقي ڪري ، پر پنهنجائي هن جا تختا نه ڪڍن ته پوءِ “پنهنجا” ڪهڙا چئبا ؟

    اسان ڌرتي جي اڃا بک ۽ بيروزگاري آهي ، غربت ۽ افلاس آهي ، جهالت ۽ بيماري آهي . اسان جا مارو اڃا ڪکائن گهرن ۾ رهن ٿا . پوري انسانيت امن ۽ سڪون جي تلاش ۾  آهي . ڪير آهي جو جتان ڪٿان جنگ جا ناد نه ٿو  ٻڌي ؟

    اهڙي دنيا ۽ اهڙي معاشري لاءِ اسان جي نوجوان ڪهڙي تياري ڪئي آهي ؟ ڇا هو ڪاپي ڪري  ڊگري وٺڻ سان قوم ، ڪائنات ۽ پنهنجا مسئلا حل ڪري سگهي ٿو ؟ هو پاڻ ۾ جيڪڏهن محنت جو  مادو پيدا نه ڪندا ته اڳتي هلي ڪهڙا ڪک ڀڃي ٻيڻا ڪندو ؟ ڪير ٿو چئي ته اسان جو نوجوان ڪتابي ڪيڙو ٿي پنهنجي اکين تي ٻٽيون عينڪون چاڙهي . پرکيس ايترو علم ته ضرور هئڻ گهرجي جيئن ڪنهن ٻئي جو محتاج نه ٿئي . علم ۽ قلم ميرا ڪپڙا ته ڪونه آهن جن کي حياتيءَ جي جسم تان لاهي ڦٽي ڪري ڇڏجي .

    ائين ڇو ٿيو آهي ته اسان موهن جي دڙي واري ڍڳي گاڏي ۾ به ڪا تبديلي آڻي نه سگهيا آهيون ؟ ائين ڇو آهي جو اسان صدين کان وٺي پنهنجي سماج کي بدلائي نه سگهيا آهيون . فقط ۽ فقط ان ڪري ۽ ان لاءِ جو هردور جي نئين نسل پاڻ کي “آئيندي جو ابو ” سڏائيندي به ايندڙ دور جي تياري نه ڪئي آهي . يا جهڙوڪ هن سان ڌوڪو ڪيو ويو هجي ته جيئن هو ڪامل ۽ مڪمل انسان ٿيڻ کان رهجي وڃي . ڪهڙي دور ۾ اسان جي نئي نسل کي ٻڌايو ويو ته هن کي ايندڙ دور ۾ ڪهڙا خطرا، مسئلا ۽ مونجهارا درپيش آهن ڪٿي آهي اسان جي  تعليمي نظام ۾ اهڙي گنجائش جنهن ۾ علم جي رد عمل کي پرکي سگهجي ۽ ڏسي سگهجي ته اسان جي تعليم  شاگرد جي شخصيت ۽ ڪردار جي تعمير ۽ تڪميل ڪئي يا نه ؟ اسان جو تعليمي نظام ته فقط ڊگرين ڏيڻ جو چئنل آهي ۽ اسان جي تعليمي ادارن ۾ ڪٿي به انسان سازيءَ جو عمل نه ٿو ٿئي .

    اهڙين حالتن ۾ اسان جي نوجوان ۽ شاگردن کي فقط حال ۾ بي حال ٿيڻو ڪونهي ، پر آئيندي لاءِ به سوچڻو آهي بلڪ پاڻ کي تيار ڪرڻو آهي . ان لاءِ ضروري آهي ته هو پنهنجي شخصيت ۽ ڪردار جي تعمير ۽ تڪميل لاءِ پاڻ پروگرام ۽ ٽائم ٽيبل ٺاهي . رانديون ڪرڻ هن جو حق آهي ،  سماجي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ هن جو حق آهي ، سياست ۾ قربانيءَ جي ٻڪري نه ٿيڻ جي حد تائين حصي وٺڻ کان کيس ڪوبه روڪي نه ٿو سگهي پر شخصيت جي سمورن پهلوئن کي کيس برابري ۽ هم آهنگي جي بنياد تي اڀارڻو ۽ اجاگر ڪرڻو آهي . اهڙي ريت جو هو جڏهن عمل جي دنيا ۾ قدم رکي ته پاڻ کي سگهارو ۽ لائق سمجهي اڄ جي نوجوان جيڪڏهن ائين نه ڪيو ته پوءِ تاريخ کيس به اسان وانگر ڏوهي قرار ڏيندي ته هن معاشري کي تبديل ڪرڻ ۽ سڌارڻ جو افعال ڪونهي . پوءِ معاشري ۾ ڪابه مثبت تبديلي ڪانه ايندي ۽ اسان وانگر اڄ جو نوجوان به اجايون دانهون ۽ ڪوڪون ڪندو رهندو .

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    “تاريخي تقاضائون ۽ اسان جا رويا ”

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 4 مئي 1991 ع

    هن ئي ڪالم ذريعي اسان  اهي شڪايتون ۽ حڪايتون ڪري چڪا آهيون ته ڪنهن به سرڪار اسان جي تاريخ ۽ تاريخي تقاضائن کي پوري ڪرڻ لاءِ سنجيدگيءَ سان ڪو مثبت قدم نه کنيو آهي . پاڻ هڪ کان وڌيڪ دفعا اهو به چئي چڪا آهيون ته اسان جا ادارا الله کي پيارا ٿي چڪا آهن . ادارن جو اهو حشر وڃي ٿيو آهي ته جيڪڏهن مکيه ادارن جي ڊائريڪٽر صاحبان کي هفتو اڳ ۾ اهو ٻڌايو وڃي ته کانئن اُٺ تي انگريزيءَ ۾ مضمون لکرايو ويندو ته يقين سان چئي سگهجي ٿو ته پوءِ به هو اهڙي مضمون جو اَٺ ڏھ سٽون لکي نه سگهندا . جتي وڏن وڏن ادارن جا وڏا وڏا صاحب فقط پنهنجون صحيحون ڪري ڄاڻن ، انهن کي ڪهڙي خبر ته اسان جي ڪا به تاريخ اهي ۽ ان جون به ڪي تقاضائون ٿي سگهن ٿيون .

    اهڙين حالتن ۾ تاريخ ۽ تاريخي تقاضائن ڏانهن ڪير توجھ ڏئي ؟ ممڪن جواب هي ٿي سگهي ٿو ته جو “ڄڻي سونپائي.”  يعني جنهن طبقي کي قوم جي ماضي ، حال ۽ مستقبل سان محبت ٿئي ٿي . اهو ئي هن طرف توجھ ڏئي سگهي ٿو . اها اسان سمورن کي خبر آهي ته دانشور ۽ مدبرئي ڌرتي ۽ ڌرتيءَ وارن سان محبت ڪندا آهن ۽ سندن خدمت جي دعويٰ ڪندا  آهن .

    انگريزن جي دور ۾ جيڪي به سياسي پارٽيون ۽ پريشر گروپ سرگرم عمل هئا ، اهي وقت به وقت پنهنجي خدمتن ، سرگرمين ۽ ڪارگذارين بابت رپورٽون شايع ڪندا هئا ، مثال طور “خلافت ڪاميٽي” جون ساليانون رپورٽون شايع ٿينديون هيون . جيڪا پارٽي قائم ڪئي ويندي هئي ، ان جو مينيفيسٽون اڳواٽ ئي شايع ٿيندو هو ، جيڪي ڪانفرنسون ٿينديون هيون ، انهن جون تفصيلي رپورٽون هرحالت ۾ پڌريون ڪيون وينديون هيون . اخبارن ۾ سياسي لٽريچر گهٽ شايع ٿيندو هو ، ليڪن هرهڪ جماعت طرفان چڱا خاصا ڪتاب ، ڪتابڙا ۽ ٻيو مواد شايع ٿيندو هو .

    اڄ ، اسان جي دور ۾ حالتون ان جي برعڪس آهن . سياسي پارٽين طرفان سياسي لٽريچر جهڙوڪ شايع ئي نه ٿو ٿئي . انهن جو زور ۽ بار اخبارن ۽ رسالن تي آهي . اسان وٽ فقط سياسي پارٽيون ڪونه آهن ، بلڪ انهن جا ذيلي شعبا به ٿين ٿا . هرهڪ پارٽي ٻارن ، شاگردن ، پورهيتن ۽ عورتن ۾ به تنظيم سازي ڪئي آهي . اخبارن ۾ جڏهن به ڪنهن پارٽي يا ان جي ڪنهن شعبي جو بيان شايع ٿئي ٿو ته اخبارون وارا کين خوش ڪرڻ لاءِ يا هو پنهنجي نالي شايع ٿيڻ جي شوق ۾ سمورن عهديدارن جا عهدا ۽ نالا ڏين ٿا . اهي سياسي بيان پڙهڻ کان اڳ هردفعي تي جهڙوڪ پيڊ تي ڇپيل سمورا نالا به پرهڻا پوندا آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن نالن جي لسٽ ايتري ته طويل ٿي ويندي آهي جو پڙهندڙ جو اصلي بيان يا خبر تان توجھ ئي هٽي ويندو آهي . اسان هروز هرهڪ اخبار جو چوٿون پنجون حصو اهڙن سياسي بيانن ۽ خبرن سان ڀريل ڏسون ٿا ، ليڪن انهن  مان تاريخ ۽ تاريخ نويسيءَ لاءِ مواد اٽي ۾ لوڻ برابر ملي ٿو . ڇو ته اخباري دنيا جون پنهنجون مجبوريون ، ضرورتون ، اوليتون ۽ ترجيحون ٿين ٿيون . ان ڪري انهن ۾ سنجيدي قسم جو سياسي لٽريچر شايع نه ٿو ٿئي ، جنهن مان ڪنهن ٻه پارٽيءَ جي ڪارڪردگيءَ جو صحيح صحيح اندازو لڳائي سگهجي .

    ساڳيو حشر ۽ حال اسان جي ادبي دنيا جو پڻ آهي . اسان جي ادبي دنيا ۾ ڪارڪردگيءَ جي رپورٽ جاري ڪرڻ کي ڪڏهن به اهميت نه ڏني وئي  آهي . حالتن جي ستم ظريفي اها آهي ته هرڪو تخليقڪار پنهنجي  پنهنجي قلمي پورهئي جي حفاظت لاءِ پاڻ کي ذميوار نه ٿو ڄاڻي ۽ اسان جي قلمي پورهيتن جي وڏي ڪثرت وٽ پنهنجي خدمتن ۽ سرگرمين جا انگ اکر گڏ ٿيل ڪونه آهن !

    انهن ئي ڳالهين کي ڳڻيندي مون سنڌالاجيءَ ۾ “ڏات – ڌڻين جي رٿا ” وارو ڪم هٿ  ۾کنيو هو ته جيئن گهٽ ۾ گهٽ علم ادب جي دنيا سان لاڳاپيل شخصيتن جي خدمتن ۽ جماعتن جي سرگرمين جا انگ اکر گڏ ڪيا وڃن ۽ اڳتي هلي انهن کي ڪمپيوٽرائيزڊ ڪيو وڃي . ڇرڪائيندڙ ڳالهه اها آهي ته هن پراجيڪٽ جي مخالفت اسان جي ادبي دنيا جي نهايت قداور شخصيتن ڪئي . هڪ مهربان جيڪو سدائين پاڻ کي سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جو فدائي لکندو ۽ چوائيندو آهي ، تنهن اسلام آباد مان فون ڪري چيو هو ته “ اسان اديبن ۽ شاعرن جا سپرهاءِ وي تي بوٽ لهرائيندا هئاسين ۽ تون هليو آهين سندن هٿ منهن ڌورائڻ ۽ سندن ڪارا ڪاڳر ميڙڻ . اها رٿا بند ڪر نه ته بڇڙو ڪري ڪڍرائينداسون .”

    اهڙين حالتن ۾ هڪ نيم سرڪاري اداري ۾ سياسي لٽريچر جي ميڙي چونڊي ڪرڻ ته ناممڪن هو ، ليڪن پنهنجي دور جي علمي ، ادبي ۽ ثقافتي اهميت وارو مواد ميڙڻ به مشڪل هو ، پر جا ڳالهه شروع کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين کنکدي رهندي آهي ، اها هيءَ آهي ته اسان جو دانشور ۽ مدبر انهي خيال جو آهي ته هن جيڪڏهن پنهنجي خدمتن ۽ سرگرمين جا انگ اکر ڪنهن اداري ۾ محفوظ ڪرايا ته سندن مخالف ڌر يا ڪا سرڪارانهن جو غلط استعمال ڪري سگهي ٿي .

    پهرين ڳالهه هيءَ آهي ته سرڪار يا ڪنهن دلچسپي رکندڙ سرڪاري اداري وٽ اڳ ئي ڪنهن دانشور ۽ مدبر بابت اهڙي ۽ ايتري معلومات هوندي آهي ، جيڪا مالڪ وٽ به موجود ڪانه هوندي آهي . ٻي ڳالهه هيءَ آهي ته انسان اهڙا عمل ڪري ڇو جنهن جي سزا ۽ جزا کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه آهي ۽ جن کي سڀني کان لڪائيندو  ٿو رهي ، دراصل ڳالهه ڪاٺ پوڻ يا تڪليف ۾ اچڻ جي ڪانهي ، پر اسان جا ڪيترا دانشور ۽ مدبر پنهنجي غيراھ  ۽ غيرمعمولي سرگرمين خواھ خدمتن جو وچور ڏسڻ نه ٿا گهرن . هو  ڄاڻن ٿا ته جيڪڏهن سندن خدمتن ۽ سرگرمين جو رڪارڊ مرتب ڪيو ويندو ته انهيءَ ۾ ڪيترن کي پنهنجو ڪوبه ڪارنامو نظر نه ايندو ، سياستدانن جي سرگرمين جو اهڙو وچور ٺهندو ته ڪيترن جا فقط بيان ئي بيان نظر ايندا ، پارٽيون بدلائڻ جو اندازو ٿيندو ، ۽ بس ! اهڙيءَ ريت وقت ۽ حالتن مطابق قدرن ، نظرين ۽ اصولن جي تشريح ڪندڙ دانشورن کي پنهنجي ئي سرگرمين جي وچور ۾ پنهنجي ٻٽي تصوير نظر ايندي .

    اسان جي دانشور ۽ مدبر کي ڪنهن جاسوس کاتي ، پنهنجي اندر واري انسان ۽ عوام جي پڇا ڳڇا واري ڊپ کان آجو ٿي پنهنجي خدمتن ۽ سرگرمين جو رڪارڊ پاڻ مرتب ڪري عوام ۽ تاريخ اڳيان آڻڻ گهرجي . عوام اڳيان ان لاءِ ته جيئن هو ان ۾ چڱيون ڳالهيون ڏسي انهن تي عمل ڪري ۽ خراب ڳالهيون ڏسي انهن کان پاسو ڪري . تاريخ اڳيان ان لاءِ آڻڻ گهرجي ته جيئن پنهنجا تجربا ۽ مشاهدا ايندڙ نسلن تائين پهچائي سگهجن .

     

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

     “ ڇا کي وڃيو ڇو ، ٻيلي رهين ٻين جو ”

    هلالِ پاڪستان

     ڇنڇر 30 مارچ 1991 ع

    دانهن مٿان دانهون ۽ ڪوڪن مٿان ڪوڪون ٿيون پون ته سماج کي بدلايو ، ظلم لڳو پيو آهي . انسان ذات پات جي زنگ ۾ وٺجي ويو آهي ، غربت جي غار جو منهن اڃا بند نه ٿيو آهي ، جهالت روز بروز وڌندي پئي وڃي ، ڏاڍ ۽ ڏمر جا ڏينهن ئي نه ٿا کٽن . پرماريت پنهنجا پر پکيڙي ويٺي آهي ، ڪٿ به امن ۽ سڪون جو نالو نشان نه ٿو نظر اچي ، لافاني قدر ختم ٿيندا پيا وڃن ،  غربت جو اوهي واهي ڪونهي ، ڏاڍي لٺ کي ساڳيائي ٻه مٿان آهن ، وغيره وغيره .

    سوال ٿو پيدا ٿئي ته اهي حالتون ڇو نه ٿيون بدلجن ۽ آخرڪار اهي ڪڏهن بدلبيون ؟ انساني تاريخ اهو ٻڌائي ٿي ته اهڙو ڪو سوال ئي ڪونه ٿيندو آهي جنهن جو جواب موجود نه هجي . هر سوال جو جواب ٿيندو آهي ته پوءِ هن سوال جو به جواب هئڻ گهرجي ، جيڪو واقعي آهي به .

    حالتن جي بدلائڻ ۾ ڪنهن کي عمل دخل حاصل آهي ؟ انهيءَ مسئلي ته اسان جي معاشري ۾ اڻ ڳڻيا اختلاف موجود آهن . هڪڙن جو خيال آهي ته حالتن کي انسان بدلائي ٿو ۽ ٻين جو خيال آهي ته حالتون انسان کي بدلائين ٿيون ، ان ڪري انسان حالتن اڳيان بي بس ، مجبور ۽ لاچار آهي . جيڪي چون ٿا ته حالتن کي انسان بدلائي ٿو ، انهن جو خيال آهي ته جيڪڏهن انسان هٿ ٻڌي حالتن جي تبديليءَ جو انتظا ڪندو ته ان جي معنيٰ اها ٿي ته هو هڪ بي جان شئي آهي ، جنهن حالتن جي وهندڙ درياھ ۾ پاڻ کي درياھ جي رحم ڪرم تي ڇڏي ڏنو آهي ، دنيا ۾ جيڪي به انقلاب آيا آهن ، انهن پٺيان شعوري ڪوشش موجود هوندي آهي ، انهي قوم جا ڏاها انسان پهريون ذهني ۽ فڪري انقلاب آڻيندا آهن ۽ ان جي نتيجي ۾ پوءِ ٻي تبديلي ايندي آهي .

    جيڪڏهن ڏاهن انسانن جي شعوري ڪوشش ڪا تبديلي آڻڻ جو واحد ذريعو هجي ها ته پوءِ لاکيڻي لطيف جي پيغام جي موجودگيءَ باوجود اسان جو ههڙو حشر ڇو ٿيو آهي جو پيرن هيٺيان شهرن جي ڌرتي ڇڏائيندي وڃي ، وات مان زبان سسندي وڃي ٿي ۽ راتين مان ننڊ خواھ ڏينهن جو سڪون تباھ ٿيندو وڃي ٿو . هي سڀ ڪجهه ان ڪري ٿي رهيو آهي جو لطيف سائين ته اسان سان سچو رهيو ، ليڪن اسان ساڻس ۽ سندس پيغام سان سچا نه رهيا آهيون . اسان لطيف سائين جو نالو روڊن ۽ ريلن ، هوٽلن ۽ هاسٽلن ، ڪارخانن ۽ ڪتاب گهرن ، جماعتن ۽ ادارن تي ته رکيو آهي ليڪن سندس پيغام کي سمجهي ان تي عمل نه ڪيو آهي . لطيف سائين اسان جي ثقافتي چرپر ۽ هلچل جو اهڃاڻ ته وڃي رهيو آهي ، ليڪن اسان کانئس قومي ، انقلابي ۽ عالمي شاعر هئڻ واري حيثيت کسي ورتي آهي . کانئس اها حيثيت ڪنهن کسي  آهي ؟ قوم ؟ نه ، ڪڏهن به ، بلڪ اسان پارن سفيد پوش ٻه اکر پڙهيل ڪڙهيل ، پاڻ کي سيبتن ، ڏاهن ۽ سياڻن سڏائيندڙ انسانن ! جيڪي قوم جي دک درد رکڻ جي دعويٰ ڪيون ٿا ، جيڪي قوم جي  روشن آئيندي جي خوابن ڏسڻ لاءِ پيٽ ڀري کائي سمهون ٿا .

    هن جو اهو مطلب ٿيو ته واقعي ڪا شخصيت ۽ سندس شعوري ڪوشش حالتن جي بدلائڻ جو اڪيلو ذريعو نٿي ٿئي . بلڪ حالتن بدلائڻ ۾ ڪي ٻئي محرڪات ، ڪارڻ ۽ سبب به ٿين ٿا ، پر اها دعويٰ ۽ اها ڳالهه اسان جي معاشري ۾ قبول ڪرڻ جوڳي ناهي . اسان پنهنجي معاشري ۾ اهو تڪڙو مڃرائي نٿا سگهون ته حالتن بدلائڻ ۾ شخصيت کي ثانوي حيثيت حاصل هوندي آهي . اهو مثال به سمجهائي نٿا سگهون ته ماڻهو وڻ مان انب تڏهن ئي پٽي سگهندو ، جڏهن وڻ ۾ انب هوندا ، حالتون تبديل تڏهن ڪري سگهيون جڏهن حالتون سازگار هونديو .

    اسان جو معاشرو “آدرش پرست ” ۽  “آدرش پسند ” معاشرو آهي ، انهيءَ سوچ اسان جي عوام ۽ ان جي علمي ، ادبي ، ثقافتي ۽ سياسي اڳواڻن جي فطرت کي پڻ متاثر ڪيو آهي . عوام جو  خيال آهي ته اديب ۽ شاعر جي قلم کي جنبش ايندي ته ذهني ۽ فڪري انقلاب ايندا . ڪو قومي اڳواڻ زبان کوليندو ته ظلم جا زنجير ٽٽي پوندا . اهڙيءَ ريت اسان جو علمي ، ادبي ۽ سياسي اڳواڻ به پاڻ کي انقلاب آڻيندڙ ۽ نجات ڏيندڙ ڄاڻي ٿو .

    هاڻي جيڪڏهن سنڌ صدين کان وٺي مردم خيز مٽي رهي آهي ۽ هن ڌرتيءَ علم ادب خواھ سياست جي ميدان ۾ املهه ماڻڪ ماڻهو پيدا ڪيا آهن ته پوءِ به ڪا تبديلي ڇو نه آئي آهي ۽ اسان دانهون ۽ ڪوڪون ڇو ٿا ڪريون . يا ته اسان جون دانهون ڪوڪون اجايون آهن يا وري انهن املهه ماڻڪ ماڻهون ڪو ٻوٽو ڪونه ٻاريو آهي .

    اسان جي دانهن ۽ ڪوڪن ۾ ته وزن آهي ، البت انهيءَ ڳالهه تي سوچي سگهجي ٿو ته اسان جي علمي ، ادبي ، ثقافتي ۽ سياسي آدرشن ڪيتري قدر ٻوٽو باريو آهي . ڪنهن اجائي اينگهه ڪرڻ بدران ٿورن لفظن ۾ ائين چوڻ ڪافي ٿيندو ته ٻوٽي ٻارڻ جو مقصد آهي ته پنهنجي قول ۽ فعل ، شخصيت ۽ ڪردار کي ملائي ، بي لوث بڻجي پنهنجي منزل طرف انتهائي خلوص ۽ پڪي ارادي سان اڳتي وڌڻ ۽ بس . هاڻي انهيءَ ڪسوٽيءَ کي اڳيان رکي اچو ته اسان پنهنجي پنهنجي آدرش جي ڪارنامن جو جائزو وٺون . ائين ڪرڻ سان پاڻ ئي اڇا ڪارا پڌرا ٿي پوندا ۽ اهو احساس ٿيڻ لڳندو ته اسان کي پنهنجي آدرش دوستي ، آدرش پرستي ۽ آدرش پسندي واري نظرئي تي نظرثاني ڪرڻ گهرجي .

    جڏهن اسان چئون ٿا ته حالتون نه بدليون آهن ۽ اسان اهي حالتون بدلائڻ گهرون ٿا ته ان جو هي مطلب پڻ آهي ته اسان هر انهيءَ آدرش کي نه ٿا مڃون ، جنهن جي دعويٰ آهي ته هو حالتن بدلائڻ جي ڪوشش ڪندو آيو آهي . جڏهن اسان موجوده حالتن کي قبول نه ٿا ڪيون ته لاشعوري طور تي پنهنجي آدرشن کي قبول نه ٿا ڪريون ، پر جڏهن شعوري طور تي حالتن ۽ آدرش کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪنداسين ته پوءِ جهڙوڪ دنيا جي سمورن انقلابن ۽ تبديلين جي پهرين مڃيل اصول کي پنهنجو ڪري ورتوسين ، ۽ اهو اصول آهي “نفي کان اثبات” طرف وڌڻ .

    هي ڳالهه جيڪڏهن اسلامي تاريخ ۽ دين مان مثال ڏئي ڪجي ته مناسب ٿيندو . اهو ماڻهو ان وقت تائين مسلمان ٿي نه ٿو سگهي ، جيستائين ڪلمو نه ٿو پڙهي . اهو ماڻهو ان وقت الله کي نه ٿو مڃي ، جيستائين سندس مڃتا کان اڳ اڻ ڳڻيا الله مڃڻ کان انڪار نه ٿو ڪري . يعني ته پهريون هر شئي ۽ هر الله کان انڪار ڪري ٿو ۽ پوءِ حقيقي الله جو اقرار ڪري ٿو . اهڙي ريت جيستائين اسان اڻ ڳڻين آدرشن جي مڃتا جا  منڪر نٿا ٿيون ، ان وقت تائين حقيقي آدرش جي مڃتا ڪري نه ٿا سگهون . اهو حقيقي آدرش ڪير آهي ۽ ڪٿي آهي ؟ انهيءَ جو جواب تلاش ڪرڻ کان اڳ ضروري آهي ته هو پنهنجو پاڻ کي آزاد ڪري اهو علان ڪري ته  جيئن آئون هنن حالتن مان خوش نه آهيان ، تئين انهن حالتن پيدا ڪندڙن ۽ حالتن بدلائڻ وارن دعويدارن کان به خوش نه آهيان ، ان ڪري نه ته حالتن کي مڃان ٿو ۽ نه وري انهن آدرشن کي مڃان ٿو .

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    جيڪس هيس ڌاري….

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 6- اپريل 1991ع

    ڪتابن جا ورق ورائي ڏسبا ، اخبارن جا صفحا اٿلائي ڏسبا ۽ ٽي . وي يا ريڊيو جو  سئچ آن ڪري ٻڌبو ته جتان ڪٿان اهي دانهون ۽ ڪوڪون ٻڌڻ ۾ اينديون ته ڪنهن کي ويچاري قوم جو ڏک آهي ، سڀني جو هنيان ٿو پيو  ڦاٽي، جيڪڏهن اهو حشر ۽ حال ٻه اڍائي سال اڃا رهيو ته قوم جي هڏ ڏوکين جو ماس ته ڇا پر هڏا به ڳري ويندا.

    قلم ڌڻين وٺي قلمي ڪات ڪهاڙا کنيا آهن ته ستل قوم کي هر صورت ۾ اٿاريو ۽ جاڳايو وڃي . اخبارن جا سينا “هوشيار ، خبردار” جي قلمي آوازن ڦاڙي وڌا آهن . ٻن ٽن مهينن جي اخبارن کي اڳيان رکي ڏسبو ته اسان جي ليکڪن گهڻي کان گهڻو جنهن موضوع تي لکيو آهي ، اهو موضوع آهي “قوم جي بيداري” ! پر ، ڪو ويچارن ليکڪن کان اهو به پڇي ته ڀائرو اوهان جنهن مجبور ، مفلس ۽ مظلوم قوم لاءِ جاڳرتا جي باھ ٻاري ڏني آهي ، اها ستي ڪٿي آهي ؟ ان کي آرام  ڪڏهن نصيب ٿيو آهي؟ اوهان ڇو اچي هن جي پٺيان پيا آهيو ، گهٽ ۾ گهٽ اوهان ته کيس ٿورو آرام ڪرڻ ڏيو . کيس آرام جي ضرورت آهي . ڇڏيوس ته اها پنهنجي ذهن ۽ دماغ کي تازو ڪري وٺي .

    آئون پنهنجي اديبن ۽ ليکڪن جي انهي ڳالهه سان اتفاق ڪونه ڪندس ته ڪو اسان جي قوم غفلت جي ننڊ ۾ آهي . ان جي برعڪس ويچاري قوم جو آرام ئي ڦٽل آهي . جيڪڏهن ڪنهن کي اعتبار نه اچي ته هو پنهنجي دل تي هٿ رکي پاڻ کان پڇي ته ڪيترا سال ٿيا آهن جو هن قرار سان ننڊ ڪئي آهي ؟ هن جون راتيون ڪيئن گذرن ٿيون ؟ ۽ هن جا ڏينهن ڪيئن گذرن ٿا ؟ جڏهن اسان مان به ڪو اهو نه ٿو مڃي ته هن کي آرام جي ننڊ نصيب آهي ته پوءِ قوم ڪيئن ستل چئبي . ها، قوم ستل ڪانه آهي ، بلڪ اسان جي قوم ڇٻر مثال آهي ، جيئن ڇٻر کي گڏھ ۽ گهوڙو به کائي ، ڍور ۽ ڍڳو به کائي پر پوءِ به اها پاڻ – هرتو ڦٽي پئي ۽ کُٽي ئي ڪونه . اسان جي قوم کي ڪنهن ڪنهن نه کاڌو ، لٽيو ۽ ڦريو آهي ؟  عملدارن رعيت آزارن سان ملي ڏسو ته جهڙوڪ مڏي ڪاتي وهائڻ کان به ڪين ٿا مڙن .ڪنهن “چڱي مڙس” ڏي وڃو ، پٽڪو ٻڌي ته مٿي سان وڃبو پر موٽ تي اهو چيلهه سان ٻڌل هوندو ، ڪنهن اقتدار واري اڳواڻ ڏي پنڌ ڪبو ته وعدن ۽ دلاسن سان ڪنڌ ئي ڀڄي پوندو ، بي اختيار بادشاهن سان ملبو ته “نيٺ ته صبح ٿيندو” جي نيرن ڪرائي تڪڙو روانو ڪري ڇڏيندا قوم جي ڪنهن به فرد کي ڪٿي به سهارو ملي، سا ڳالهه اسان وٽ ٿيڻِي ئي ڪانهي !

    پر، جيڪا ويڌن هر ڪو قوم سان ڪري ٿو ، اها ڏسي پٿرل دل انسان به روئي پئي . آئون جڏهن اليڪشن کان اڳ ۽ پوءِ واري عرصي جي انهن بيانن کي اڳيان رکي پڙهڻ ويٺو آهيان ته ڇرڪ نڪتا ٿا وڃن . هي ڌرتي ۽ هي قوم جيڪڏهن واقعي اسان جي اڳواڻن ، رهبرن ۽ مدبرن جي هجي ها ته هوند ان جي ايتري توهين نه ڪئي وڃي ها ، ڪن قدردانن اهو چيو آهي ته هن دفعي قوم سوچ کان ڪم نه ورتو ته کيس پڇتائڻو پوندو ، ڪن اهو  فرمايو آهي ته قوم پنهنجي غلطي جو ازالو ڪيو آهي ، ڪي وري اڃا تائين اهو فرمائي رهيا آهن ته هي قوم سڌرڻي ئي ڪانهي !

    اڙي بابا ! هي ويچاري قوم ڪنهن ڏانهن قرآن شريف کڻي ڪونه وئي آهي ته اوهان ان جا اڳواڻ ٿيو ، رهبر ٿيو ۽ اقتدار يا ايوان  ۾ ويهي ، هن جي خدمت ڪيو ، خدمت فقط سياست ، محلن ، ماڙين ۽ بنگلن ذريعي ڪانه ٿيندي آهي . جيڪڏهن قوم جي ڪو خدمت ڪري ٿو ته اهو هاري ڪري ٿو ، جيڪو اونداهي رات ۾ لنڊيون لتاڙي گرمي ، سردي ۾ ڌرتي مان اَن اپائي ٿو ، جيڪڏهن قوم جي ڪو خدمت ڪري ٿو ته اهو اديب ، شاعر ۽ صحافي ڪري ٿو ، جيڪو پنهنجون ننڊيون ڦٽائي قوم لاءِ لکي ٿو ۽ پنهنجي ٻچڙن جي وات جي گرھ کسي پنهنجي ئي پئسن مان پنهنجون لکڻيون شايع ڪرائي ٿو ، جيڪڏهن قوم جي خدمت ڪري ٿو ته اهو معصوم ۽ مظلوم شاگرد ڪري ٿو ، جنهن کي جوڀن ۽ جوانيءَ تي پهچڻ کان اڳ ڪانه ڪا ڌر سندس انسان دوستي يا وطن دوستي جي جذبن جو استحصال ڪري کيس قرباني جو ٻڪرو بڻائي ٿي ، جيڪڏهن قوم جي ڪو خدمت ڪري ٿو ته اهو چونڪ تي بيٺل بوٽ پالش ڪندڙ ٻالڪ ڪري ٿو  ، جنهن پنهنجي عمل سان “محنت جي عظمت” کي پئي ثابت ڪيو آهي . باقي اقتدار ۾ رهي ڪري به قوم کي معاف نه ڪرڻ ۽ اقتدار کان ٻاهر رهي به قوم جي لاک لاهڻ نه خدمت آهي ، نه محنت آهي ۽ نه وري عظمت آهي .

    چيو ويندو آهي ته “جنهن جو کائجي ، تنهنجو ڳائجي” . اسان جنهن جو کائون ٿا ، تنهن جو جيڪڏهن ڳائي نه ٿا سگهون يا ان کي ڪجهه ڏئي نه ٿا سگهون ته ڏکوئيون ته نه . ڪيڏي نه ڏک جي ڳالهه آهي جو لطيف سائين فرمائي ته “جيها تيها ، مون مارو مڃيا” ، پر اسان انهن مارن تي ميارن رکڻ کانسواءِ ٻيو ڪوبه ڪم نه ٿا ڪريون . اسان ڪا تحريڪ ته گوليون کائي اها ئي قوم ، جيل ڀري اها ئي قوم ۽ رت جي هولين مان گذري ته اها قوم . پوءِ به اها قوم غافل ! پوءِ به اها قوم غلطين جو مجسمو !

    پوءِ به اها قوم جاهل ۽ بي سمجهه !!!

    ڌڻي تعاليٰ جڏهن آدم کي خلقڻ جو ارادو فرمايو ته ملائڪن هن تخليق جي مخالفت ڪئي ۽ عرض ڪيو ته اهو زمين تي فساد ڪندو ۽ رت وهائيندو . ڇا ، اها ڌڻي کي خبر نه هئي ته آدم جو اولاد دنيا ۾ وڃي ڇا ڪندو ؟ بلاشڪ کيس اها خبر هئي ، پر پوءِ به رب ڪريم جو انسانذات تي اعتماد ته ڏسو جو فرمايائين ته آئون پنهنجو خليفو پيدا ڪري رهيو آهيان . مٽي مان ٺاهيل پنهنجي انهي خليفي کي باھ مان جوڙيلن کان سجدا ڪرايائين! جنهن “آدم” کي مڃڻ ، سڃاڻڻ ۽ سندس حيثيت کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو ، اهو تڙيو ويو .

    هن دنيا ۾ اهي ئي روايتون باقي آهن ۽ باقي رهنديون ، هڪڙا ماڻهو الله جي روايتن ۽ خواهشن کي مان ڏيندي آدم ۽ آدم جي اولاد کي عزت ۽ احترام ڏيندا آهن ، ۽ ٻيا انسان اشرف المخلوقات ۽ الله جي خليفي کي پنهنجي پيرن جي پڻي ڄاڻيندا آهن . اها ڪسوٽي ئي ڪنهن جي عظمت ۽ حيثيت کي مڃائي به ٿي ته مقرر به ڪري ٿي . جڏهن عام انسان ۽ آدم جي اولاد جو به اسان کي ايترو احترام ڪرڻو آهي ته پوءِ پنهنجي قوم سان ته انهي کان وڌيڪ عزت ۽ احترام سان پير کڻڻو پوندو آهي ڇو ته فرد قوم جي ڪري ئي ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو ۽ قوم کانسواءِ فرد جو وجود بي معنيٰ هوندو آهي . انسان قوم جي ڇپر ۽ ڇانو ۾ رهي ڏونگر به ڏاري سگهي ٿو ۽ پنهنجو مستقبل به سڌاري سگهي ٿو . هن جي بقاءِ هن جو وجود قوم جي صدقي ٿئي ٿو ، پرائين لڳي ٿو ته اسان جي قوم جهڙوڪ ڌارين جي قوم آهي ان ڪري ساڻس اهو ۽ اهڙو رويو رکيو پيو وڃي .

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    ڪوڙو تون ڪفر سين …

    روزاني هلالِ پاڪستان

     ڇنڇر 11- مئي 1991 ع

    اسان جي قوم جي سڌاري ۽ واڌاري جو اونو جيترو اديب ۽ سياستدان کي آهي ، شايد ئي اهڙي ڳڻتي ڪنهن ٻئي طبقي کي هجي . اسان جا دانشور ۽ مدبر اهائي دعويٰ ڪندا رهن ٿا ته سندن زندگيءَ جو مقصد ئي آهي قومي خدمت  محبت ۽ بس !

    اخبارن ۽ رسالن جا ورق ورائي ڏسبا ۽ روزبروز شايع ٿيندڙ ڪتاب ڳڻي ڏسبا ته اهو معلوم ٿيندو ته اسان جي  آباديءَ جو چڱو خاصو حصو لکڻ پڙهڻ وارن جو آهي . اهڙيءَ ريت اڻ ڳڻين سياسي پارٽين ، انهن جي شاخن ۽ يونٽن ، سندن شاگردن ، بالڪن پورهيتن ۽ عورتن جي تنظيمي شعبن جي فقط عهديدارن جو وچور ٺاهبو ته انهن جو تعداد پڻ هر حالت ۾ پنهنجي آبادي جي چڱي خاصي پتي والاري بيهندو . اسان جي قوم ۾ اديب به اڻ ڳڻيا آهن ته سياستدان به ڳڻڻ کان مٿي آهن . پوءِ به يار به چاڪي سينڌ به اڻڀي وارو حشر لڳو پيو آهي اسان جا اديب جيترو ٿا  “بيداري” آڻڻ جي ڪوشش ڪن ، اوتري ٿي “بيزاري” پيدا ٿئي ۽ اسان جا سياستدان جيترو ٿا “حقن” جون ڳالهيون ڪن ، اوترا ٿا اسان سان “ناحق” ٿين ! ائين ڇو آهي ؟

    ائين ڇو آهي ته اسان جي معاشري ۾ اديب کي هوائي ڳالهيون چوندڙ ۽ سياستدان کي سبز باغ ڏيکاريندڙ چيو وڃي ٿو . ائين ڇو آهي ته ڪنهن جهيڙي ۽ اختلاف وقت ٺڳي ۽ منافقي ڪندڙ ماڻهو لاءِ چيو ويندو آهي ته “هو سياست ڪري ويو ، يا سياست ڪري رهيو آهي . “ائين ڇو آهي ته هر ڪنهن اديب ۽ شاعر کي حساس ، جذباتي ۽ زندگيءَ جي سچائين خواھ حقيقتن کان  منهن موڙيندڙ ڄاتو ۽ چيو ويندو آهي . علم ادب جا انبار ۽ سياست جون سرگرميون اسان جي سوچ ۽ مقدر کي بدلائڻ ۾ ڇو ناڪام ويون آهن ؟

    اديب ۽ سياستدان جو معاشرو ان ڪري به مخالفت ڪري ٿو جو اهي ٻئي طبقا انهيءَ معاشري ۽ سماج کي بدلائڻ گهرن ٿا . اهڙيءَ داخلي مخالفت کان سواءِ کين خارجي مخالفت جو نشانو به ٿيڻو پئي ٿو . جڏهن سياستدان عوام جي حقن جي ڳالهه ڪندو ته کيس رڳو اڪ جي ماکي ته لاهڻي ڪانه پوندي . اهڙي ريت اديب ۽ شاعر ظلم ، جهالت ۽ غربت خلاف جهاد ڪندو ته ان لاءِ فقط سندس قلم جو رت ئي ته قبول نه پوندو . ان ڪري ٻنهي کي مضبوط ۽ منظم ڏاڍ جي مخالفت به برداشت ڪرڻي پوندي .

    اسان جي اديبن ۽ سياستدانن جو پر خلوص طبقو اها پلصراط به ٽپندو رهي ٿو ۽ اڪثر ڪري وقت خواھ حالتن جي بي رحم هٿن جو نشانو به ٿيندو  رهي ٿو . پر پوءِ به تريءَ ئي تيل نه ٿو لڳي ، ان جو ڪهڙو سبب آهي؟

     ان جو ممڪن جواب هي پڻ ٿي سگهي ٿو ته جيڪڏهن ڏهن جريبن جي ايراصيءَ ۾ جتي هڪڙو گل ۽ باقي ڪرڙ ۽ ڪنڊا ڦٽل هجن ته اهو اڪيلو گل سموري ايراضيءَ کي ته پنهنجي خوشبوءِ سان واسي نه ٿو سگهي . بلاشڪ اسان جي اديبن خواھ سياستدانن ۾ پرخلوص بي لوث انسانن جي اڻاٺ ڪانهي ، پر اهي پرخلوص فرد اقليت ۾ آهن ان ڪري سندن قربانيون ۽ ڪوششون اڪيلي گل جي خوشبوءِ جيان وڏي ايراضي ، يعني سموري ادبي يا سياسي ماحول تي اثر انداز نه ٿيو ٿين .

    آڱرين تي ڳڻجڻ جيترن انهن پرخلوص اديبن ۽ سياستدانن کي ڇڏي باقي علم ادب ۽ سياست جي افرادي قوت کي ڏسبو ته اکين مان پاڻي نه ايندو ته ٻيو ڇا ٿيندو ؟ پرخلوص ، بي لوث ۽ سچن انسانن کان سواءِ باقي اديبن جو علم ادب سان ۽ سياستدانن جو  سياست سان جهڙوڪ واسطو ئي ڪونهي . جيڪڏهن سندن ڪو زندگيءَ جو مقصد آهي ته ذاتي يا گروهي مفاد ۽ بس !

    اسان جي علم ادب جي دنيا هجي يا سياست جو رنگ محل ، ڪهڙي هنڌ تي پرخلوص ، بيلوث ،  محنتي ۽ ايماندار ماڻهوءَ ڪي ميدان مان ٻاهر ڪڍڻ جي ڪوشش نه ٿي ڪئي وڃي ؟ ڪهڙيءَ دنيا ۾ پنهنجي معمولي قربانيءَ کي غير معمولي ڪارنامو قرار ڏئي ٻين تي پنهنجي وڏ ماڻهائپ مڙهي نه ٿي وڃي . اها ڪهڙي ڪنڊ آهي جتي  پنهنجي شخصيت کي مڙهيو  نه ٿو وڃي ۽ اهو ڪهڙو پاسو آهي جتي پنهنجي خلاف ڪا ڳالهه ٻولهه ٻڌي سگهجي ٿي . ڪير آهي جو تنقيد برداشت ڪري ٿو . ڪير آهي جو ايمانداري ۽ خلوص سان لياقت يا صلاحيت کي مڃتا ڏئي ٿو . ادبي هجي يا سياسي ، ڪهڙي تنظيم  ۾ بي ٽيم جي قيام لاءِ ماحول يا گنجائش موجود آهي ؟ اها ڪهڙي تنظيم آهي يا اهو ڪهڙو ادارو آهي ، جنهن ۾ لائقن ۽ نالائقن ، باصلاحت ۽ جاهلن ، مفادپرستن ۽ پرخلوصن جي وچ ۾ ڇڪتاڻ ۽ جنگ جاري ڪانهي ؟ ڪا ڪانفرنس ٿئي ، ميلو يا ملاکڙو ٿئي ، مشاعرو يا محفل ٿئي ، سالن کان وٺي ساڳيا چهرا پيا اڳيان ڦرندا . اهڙيءَ ريت ادارن جي اڳواڻي به مخصوص ماڻهن لاءِ مخصوص هوندي ۽ تنظيمن جي قيادت به جن ويچارن جي ڪلهن تي آئي ، اهي جيستائين مرندا ڪونه تيستائين تنظيم جي جند آزاد نه ٿيندي .

    در اصل علم ادب ۽ سياست چند گروهن ۽ فردن لاءِ عزت ، شهرت ، دولت ۽ رتبي جا حاصل ڪرڻ جو ذريعو بڻجي چڪا آهن . ان ڪري انهن ٻنهي شعبن مان خدمت ۽ محبت جي خوشبوءِ ئي موڪلائي وئي آهي . بلڪ ان جي ڀيٽ ۾ اهي ٻئي شعبا ڪيترن لاءِ امن امان ۽ پناھ جي جاءِ بڻجي چڪا آهن . جيڪڏهن ڪو قوم جو  وڪرو ڪري ، جيڪڏهن ڪو قوم جي ٻولي ، ثقافت ۽ تاريخ جو مذاق اڏائي ، ته انهن ٻنهي شعبن سان لاڳاپي هئڻ واري نسبت سبب سندس وار به ونگو ڪونه ٿيندو . اهڙا ماڻهو جيل ۾ هجن يا ريل ۾ سندن صحت تي ڪوبه اثر نه ٿو پئي . پر ٻنهي شعبن سان لاڳاپيل ڪو پرخلوص ، بي لوث ۽ سچو انسان ڪنهن جي ور چڙهيو ته ڇٺيءَ جو کير ياد اچي ويندس .

    اهڙيءَ ريت جڏهن علم ادب جو شعبو ڌرتيءَ جو ۽ سياست جو شعبو آسمان جو پڙ بڻجي پون ته پوءِ ويچاري عوام جو ڪهڙو حال ٿيندو ؟  سندس خدمت بدران حجامت نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندو . ڪاش اهي انسان جيڪي پاڻ کي علم دوست سڏائي انسان دشمنيءَ جو واپار ڪن ۽ عوام دوستيءَ جي دعويٰ ڪري ڌرتي ۽ ڌرتيءَ وارن سان دوکو ڪن ، سي پاڻ کي اديب يا سياستدان سڏائڻ بدران پاڻ کي ڪنهن ٻئي نالي سان سڏائن ته جيئن علم ادب ۽ سياست جا مقدس شعبا عوام جو اعتماد برقرار رکي سگهن .

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    “استحصالي معاشري ۾ آدرشن جو حشر”

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 13- اپريل 1991 ع

    چيو ويندو آهي ته “پاٽ ۾ اهوئي پوندو ، جيڪو ڪُني ۾ هوندو ” اهڙيءَ ريت جهڙا هوندا انسان جا نظريا ، قدر ۽ اصول اهڙو هوندو سندس عمل ۽ ردعمل . جيئن ڀت آري تي ويندي آهي ، تيئن انسان به پنهنجي معاشري جهڙو ٿي پوندو آهي . اسان جي معاشري جو بنياد ئي رکيل آهي پرماريت ۽ استحصال تي ، ان ڪري اسان پڻ استحصال پسند ٿي پيا آهيون ، بلڪ استحصال ڪرڻ اسان جي زندگيءَ جي ڪاميابيءَ جو نشان ۽ حق بڻجي ويو آهي . اهوئي سبب آهي جو مڙس کڻي ڪک جهڙو هجي پر سندس زال کي کيس لک جهڙو سمجهڻو  آهي ،کيس سندس غير مشروط خدمت ڪرڻي  آهي ۽ هن اڳيان ويچاريءَ کي اکيون ٻوٽي ڪنڌ جهڪائڻو آهي . اهڙيءَ ريت ٻارو والدين اڳيان ، شاگرد استاد اڳيان ، هاري زميندار اڳيان ، زميندار ڪاموري اڳيان ، ڪامورو حڪمران ڪا اهميت ، معنيٰ ۽ حيثيت نه ٿو رکي . جهڙوڪ هڪ طبقو حاڪم آهي ۽ ٻيو طبقو محڪوم آهي .

    ان ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته صدين جي غلامي انساني ذهن تي گهرا اثر ڇڏي ٿي ، پوءِ به انسان فطري طور تي آزادي پسند ٿئي ٿو ۽ هو غلاميءَ ۾ رهي به آزاديءَ لاءِ جاکوڙ ڪري ٿو . سندس اها جاکوڙ جيڪڏهن انسان دوستي، وطن جي حب ۽ لافاني قدرن جي اثر واري تربيت مطابق نه ٿي ٿئي ته هو پاڻ به پنهنجي  آزادي ۽ حيثيت جي تلاش لاءِ غلط طريقا اختيار ڪري ٿو ، جيئن اسان جي معاشري جي ڪن طبقن ۽ گروهن آپ – گهاتي طريقا اختيار ڪيا آهن .

    اسان جو معاشرو پاڻ کي “ مذهبي معاشرو” سڏائي ٿو ان جي اها دعويٰ مذهب پسند مطابق نه پر استحصال مفادن تي ٻڌل آهي . ڇو ته عملي طور تي ان مذهب سان تر جيترو به واسطو ڪونهي . اهوئي سبب آهي جو نماز روزو ۽  حج ته رهيو پنهنجي ماڳ پر زڪوات به اسان جا ماڻهو بينڪن ۾ رکيل ڌراوتن جي وياج مان ڏئي خوش ٿيندا ته هنن مذهب جو وڏو فرض ادا ڪيو . اسان جا حڪمران اڄ جي حضرت ابوبڪر رضه ٿيڻ جي شوق ۾ اهڙي ريت زڪوات جي ڪٽوتي پيا ڪرائيندا جو کين اها خبر به نه هوندي ته ڪهڙي ڪهڙي ماڻهوءَ تي زڪوات فرض ٿيندي . ويچارو عوام ٿيو ته قربانيءَ جو ٻڪرو ۽ جنهن کي وڻندو سو سندس ڪنڌ ڪٽيندو ، پر جس لهڻي اسان جي مذهبي عالمن جن زڪوات جي اهڙي نظام تي ڪوبه اعتراض نه ڪيو ، جنهن ۾ زڪوات وٺندڙ پڻ زڪوات ڏيندڙن جي صف ۾ شامل ٿي وڃي ٿو .

    هن هڪڙي مثال مان ئي اهو ثابت ٿئي ٿو ته اسان استحصالي معاشري خلاف آواز بلند نه ٿا ڪريون ، بلڪ ان جي برعڪس معاشري کي وڌيڪ استحصالي بنائڻ ۾ مددگار ثابت ٿيو ٿا . اسان مان جن وٽ اختيار آهي ، اهي انهيءَ اختيار کي ۽ جن وٽ موقعا آهن ، اهي انهن موقعن کي استحصالي کي هٿي ڏيڻ لاءِ ڪم آڻين ٿا .

    اسان جي انهيءَ استحصالي سوچ جيڪو آردشن ، قدرن ، نظرين ۽ اصولن جو حشر ڪيو آهي ، اهو ڏسڻ وٽان آهي . مذهبي ميدان ۾ قرآن اسان لاءِ مقدس ڪتاب آهي ، ليڪن پڙهي عمل ڪرڻ لاءِ نه ، بلڪ پوتين ۾ ويڙهي چمڻ لاءِ جهڳڙن ۽ فيصلن وقت قسم کڻڻ لاءِ ۽ چوري ٿيڻ جي صورت ۾ مٿي تي رکي ميڙ منٿ ڪرڻ لاء!

    ڀلي ته ڪو سياست جو سائين اغوائون ڪرائي ، ڌاڙا هڻائي ڪتن ۽ ڪڪڙن جون ويڙهون ڪرائي پر ووٽ وٺڻ وقت عوام اڳيان ائين ايندو جهڙوڪ هاڻي مراقبي مان اٿي آيو هجي ، مذهب ۽ انسانيت جون اهڙيون ڳالهيون ڪندو ، جو ٻڌندڙ جي اکين ۾ لڙڪ تري ايندا . ويچارو ووٽر ائين سوچيندو ته جيڪڏهن هن کي ووٽ نه مليو ته ڪفر اچي اسان جا ڪلها وٺندو ۽ اسان جي قيامت ئي ڪاري ٿي ويندي!!

    سياستدان ئي فقط ائين مذهب کي پنهنجي استحصال مفادن خاطر استعمال ڪندا رهن ٿا ، بلڪ هاڻي ته دين جا خادم ۽ ديني تعليم جا پرچارڪ به پنهنجي پيٽ ڀرڻ ۽ سماجي حيثيت وٺڻ لاءِ ڪوڙ کان وٺي ڪفر جي هرڪا حد لتاڙڻ لاءِ تيار ٿي چڪا آهن ، مثال طور حڪومت طرفان دين دوستيءَ يا مخصوص مفادن جي حصول خاطر ڪيترن مدرسن کي مالي مدد ڏيندي آهي . مدرسن جا مالڪ انهيءَ مالي مدد وٺڻ ۽ خرچ پکي جي حساب ڪتاب چڪاس ڪرائڻ وقت جيئن ڪوڙا ڪاڳر ۽ ڪوڙا انگ پيش ڪن ٿا يا رشوتن ڏيڻ وٺڻ جي راويت قائم ڪن ٿا ، انهيءَ کي ڏسي ارمان ٿيڻ لڳي ٿو ته اسان دنيا ڪارڻ دين تان به  آسانيءَ سان هٿ کڻي سگهون ٿا

    مذهب کي ڇڏي اسان جڏهن پنهنجي تاريخ ، علم ادب ۽ عملي سياست جي شعبن ڏانهن نظر ڦيرايون ٿا ته اتي به استحصال جا انيڪ مثال ملن ٿا . شايد دودي ۽ دولهه ، هيمون ۽ هوشو جا روح به ڌڻي در دانهين هوندا ته رب تعاليٰ کين ڪهڙي قوم ۾ پيدا ڪيو جو ڏينهن رات سندن نالو وٺي ماڻهو پنهنجا قد بت وڌائي رهيا آهن . اهڙيءَ ريت لطيف سائين جيڪو اسان کي پيغام ڏنو ، ان تي عمل ڪن اسان جا دشمن . اسان ته فقط لطيف سائين جي حيثيت ۽ اهميت مان پنهنجي ذاتي ، گروهي ۽ تجارتي مفادن ۽ شهرت کي وڌائينداسين . اهو ئي سبب آهي جو لطيف سائين اسان کي ڪنهن به فرد جي شخصيت ۽ ڪردار ته نظر ڪونه ايندو ، ليڪن “ڀٽائي آٽوز” ، “ڀٽائي فليٽس”، “ڀٽائي ڪتاب گهر ، “ڀٽائي هيئر ڪٽنگ سيلون” ۽ “ڀٽائي مٺائي گهر” وغيره جي روپ ۾ جت ڪٿ نظر ايندو .

    اسان ماضيءَ جي انهن عظيم آدرشن کي ته پنهنجي قد بت وڌائڻ ۽ پنهنجي عمل خواھ ڪردار جي شاهدي ۾ ئي فقط ڪم نه آڻيندا آهيون ، پر پنهنجي زنده آدرشن کي به ڪونه بخشيندا آهيون . اسان جي زندگيءَ جو ڪهڙو به شعبو هجي ، ليڪن انسان لاڳاپو رکندڙ هرڪو آدرش اسان وٽ يرغمال آهي . ڀلي ته اسان جا اهي آدرش خوش فهميءَ ۾ مبتلا هجن ته هو معجزن جو واپار ڪري رهيا آهن ۽ قوم جي تقدير بدلائي رهيا آهن . ليڪن کين چاهيندڙن جو ٽولو پنهنجي مرضيءَ مطابق ۽ پنهنجن مفادن خاطر انهن آدرشن جي حيثيت ، نالي ۽ شهرت کي پيو ڪم آڻيندو . اهو ئي سبب آهي جو اسان جي هرڪا مکيه سياسي تنظيم پنهنجي قائد ۽ اڳواڻ جي موجودگيءَ ۾ به ڌڙن ۽ گروهن ۾ ورهايل ٿئي ٿي ۽ اسان پنهنجي رهبرن جي حياتيءَ ۾ به سندن پيغام  ۽ گاديءَ جي وارث ٿيڻ جي لالچ ۾پنهنجي هڪ سر جي مسيت الڳ ٺاهيون ٿا . اهوئي سبب آهي جو اسان مان جيڪڏهن ڪنهنجي پسند جي پارٽي اقتدار ۾ اچي ٿي ته جهنڊائي فقير بڻجي ٻنهي هٿن ۾ جهنڊا کڻي ڪنهن روڪ ٽوڪ کانسواءِ ريل ۾ ، هوٽل ۾ ، آفيس ۾ يا ڪنهن خالي پيل ميدان خواھ پلاٽ ۾ پنهنجي جاءِ وٺي ۽ جوڙي سگهون ٿا .

    اسان آدرشن ، نظرين ، قدرن ۽ اصولن جي استحصال ۾ اهڙا ته ماهر ٿي ويا آهيون ، جو هاڻي اجتماعي ۽ خانداني روپ ۾ انهن جو اڳ وٺڻ شروع ڪيو آهي ته جيئن انهن مان به ڪوبه اسان کان بچي نه سگهي . مثال طور سياست جي شعبي کي ئي ڌيان ۾ رکو ۽ سنڌ جي مڇي مانيءَ لائق خاندانن جو جائزو وٺو . اوهان ڏسندا ته هڪ ئي خاندان جا جيترا فرد هوندا ، اهي اٿڻ ويهڻ ، کائڻ پيئڻ ۾ ته گڏ هوندا ، ليڪن هر ڪنهن جو واسطو مختلف پارٽين سان هوندو . انهيءَ ڪري نه ته هو سياسي ۽ نظرياتي اختلاف ۽ شعور جو مان مٿي ڪن ٿا ، بلڪ انهيءَ لاءِ ته جيئن هو ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ هر دور ۾ اقتدار ۽ اختيار جي ويجهو رهن .

    جنهن معاشري ۾ آدرشن ۽ اصولن ، قدرن ۽ نظرين ، سياست ۽ مذهب جو ائين استحصال ٿيندو ، اتي ارتقاءِ جي عمل بدران جمود نه هوندو ته ٻيو ڇا هوندو ، محبت بدران نفرت نه هوندي ته ٻيو ڇا هوندو ، رحم بدران ظلم نه هوندو ته ٻيو ڇا هوندو ، لياقت بدران سفارش ۽ لاڳاپو نه هوندو ته ڇا هوندو ، ترقيءَ بدران تنزل نه هوندو ته ٻيو ڇا هوندو ؟

     

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    اِيءَ نه مارن ريت

    روزاني هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 27 اپريل 1991 ع

    لکڻ پڙهڻ ۽ ڏسڻ وائسڻ جي ڄمار کي پهتاسين ته ڪراچيءَ جو ماحول پڙ پيو ٺيٺ ٻهراڙيءَ جو انسان جڏهن اوج ۽ عروج تي پهتل شهر ۾ ايندو ته ماحول جي اهڙي مٽ اوس ئي سندس سوچ ۽ لوچ تي اثرانداز ٿيندي . هن شهر ۾ پاڻ کي نه فقط پنهنجي ۽ پرائي ڪلچر جو فرق نظر آيو بلڪ سرمائيدارنه نظم ۽ سماج کي به ويجهڙائي سان ڏسڻ پرکڻ جو موقعو مليو . هنن حالتن لطيف سائين جي ڏسيل راھ ته “جيها جي تيها ” سي مونو مارون مڃيا ” جي موڙ تي آڻي بيهاريو ۽ اهڙيءَ ريت ٿي پنهنجي شخصيت خواھ ڪردار جي تمير جا نت نوان موقعا مليا . ليڪن “اِي نه مان ريت ” جي صدا بلند ڪرڻ جو حوصلو ۽ همت تڏهن ملي ، جڏهن ڪراچي ڇڏي اچي ڄام  شوري ۾ پهتاسين . هتي خبر پئي ته اسان پنهنجي قدرن ، نظرين ۽ اصولن جو استحصال ڪيئن ڪري رهيا آهيون ، ڪهڙي ريت پنهنجي ادارن جي پاڻ ٻيڙي ٻوڙي رهيا آهيون ۽ ڪيئن نه پنهنجي ذاتي خواھ گروهي مفادن خاطر قومي ۽ اجتماعي مفادن  جي مقدس مينارن کي پاڻ ٽوڙي رهيا آهيون . زندگيءَ جو  شايد ئي ڪو اهڙو شعبو هجي ، جنهن سان لاڳاپيل وڏين شخصيتن سان ملڻ ۽ خيالن جي ڏي وٺ ڪرڻ جو موقعو ميسر نه ٿيو هجي . دانشورن کان وٺي اديبن تائين ، پروفيسرن کان وٺي ويندي شاگردن تائين ، سياستدانن کان وٺي ويندي مدبرن تائين اڻ ڳڻين ماڻهن سان ملڻ ٿيو ۽ انهن جي اندر وارن ننڍن خواھ وڏن انسانن کي ڏسڻ جو موقعو مليو .انهن ڏهاڙن ۾ آئون جڏهن ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد جي ماحول ۾  حالتن جو موازنو ڪندو هئس ته مون کي ائين لڳندو هو ته ظالم ۽ ذيادتن جا اسان تي تهن مٿان تهه چرهيا پيا آهن . ٻاهرين تهه اسان سمورن کي هڪ جهڙو ۽ هڪ جيترو نشانو بڻايو آهي ۽ ٻيو تهه اسان پاڻ پيدا ڪيو آهي جنهن وسيلي اسان مان پاڻ جهڙا پنهنجن جوئي استحصال ڪن ٿا .ليڪن اهو استحصال گروھ بنديءَ جي بنياد تي ڪيو وڃي ٿو . اهو ئي سبب آهي جو  ڀلي ڪوبه قول ۽ فعل ۾ سچو ۽ پڪو سنڌي هجي پر سندس سنڌيت ، لياقت ۽ صلاحيت کي ههڙي ماحول ۾ نظرانداز ڪيو ويندو . ڀلي ڪوته علم ۾ اعليٰ درجو رکندڙ هجي ۽ عقل جو اڪابر هجي پر ڪنهن به يونيورسٽي ۾ اسسٽنٽ پروفيسر ته ڇا پر عزت سان ڊيپوٽيشن جو وقت به گذاري نه ٿو سگهجي . ساڻس اهڙو رويو رکيو ويندو ڄڻ ته هو اسرائيل کان آيو هجي ! اهڙيءَ ريت ڪو استادن تي تنقيد ڪري ڏسي ، شاگرد برادري کي صلاحون ڏئي ڏسي ۽ ادب جي نالي ۾ ٿيندڙ استحصال طرف  اديبن جو توجھ ڇڪرائي ڏسي يا ڪنهن ادبي ، سماجي ، ثقافتي ۽ سياسي جماعت جي تنظيم سازي يا تنظيمي جهولن ٿي ٽيڪا ٽپڻي ڪري ڏسي . حشر اهڙو ٿيندس جو ڏيهن کي ڏس ڏيندو !!

    ڪراچيءَ جي ماحول اهو سبق ڏنو ته “ڪونه پڇي ٿو ذات،  جو آيو سو اگهيو” مصداق اسان جي سمورن گروهن ، طبقن ۽ فردن جو استحصال ٿئي ٿو . اهڙي ريت ڄام شوري ۽ حيدرآباد جي ماحول مان اهو پتو پيو ته اسان پاڻ اندروني طور تي گروهي بنيادن تي ايڪو ۽ اتحاد قائم ڪري “گرهي مفادن” جي نالي ۾ پنهنجن جوئي استحصال ڪندا رهون ٿا .

    هاڻي هن وقت آئون اندروني سنڌ ۾ آهيان ، بنهه ٻهراڙيءَ جو ماحول آهي .هن ماحول کي ڏسي پڻ ڏندين آڱريون اچي جن ٿيون . جيڪو ڪجهه ڏسڻ ٻڌڻ لاءِ ملي ٿو ، اهو هر دفعي تي دل مان دانهن ڪڍي ٿو ته “ اِيءَ نه مارن ريت .”

    سنڌ جي ٻهراڙين جو ماحول وڏيرا شاهيءَ نظام جو پڙاڏو آهي . ان ڪري امير کان وٺي غريب اهو ئي سوچي ٿو ته جيڪا شئي کيس وڻي ٿي سائي سندس قبضي ۾ هجي . پوءِ اها پنهنجي يا پرائي ٻني هجي يا وني هجي ، مال هجي يا ملڪيت ، عزت هجي يا دولت هجي ، شهرت هجي يا خاصيت هجي .

    هتي ڪنهن جو محبوب ڪنهن ٻئي سان ڳالهائيندو ته پنهنجو ڪنڌ وڍرائيندو ! هتي ڪوئي اڇو ۽ صاف سٺو لباس پائي هلندو ته پنهنجي پڳ لهرائيدنو!! گهر ٺهرائيندو ته ڪکن ۾ رهندو !!! هي اهو ماحول آهي ۽ هي اها منزل آهي ، جنهن لاءِ لطيف سائين فرمايو آهي ته “ ڏکي ڏونگر پاڻ ۾ ٻئي ويٺا رون .” ڏونگر جيڪو ڏکيءَ جي ڏکن ۾ ويتر اضافو ڪري ، سو به پاڻ کي مظلوم ڄاڻي دانهون ۽ ڪوڪون ڪري ۽ جنهن ڏکي کي ڏک ڏسڻا پون ، سا به آهون ۽ دانهون ڪري !!!

    ائين ٿو لڳي ڄڻ وڻن تان جهيڙا لاهڻ ۽ ڪنهن سبب کانسواءِ دشمني ڪرڻ اسان جو شيوءِ بڻجي چڪو آهي . مساهپ جو مرض پاڻ کي وڪوڙي ويو آهي ۽ هڪ ٻئي پٺيان ڪات ڪهاڙا کڻڻ اسان جي ڪرت بڻجي چڪي آهي . اسان جون ٻهراڙيون انهيءَ موڙ تي اچي پهتيون آهن ، جتي لطيف سائين نشاندهي ڪندي فرمائي ٿو ته “اوڳڻ رسي سڀڪو ، ڳڻين پرين رٺام!” يعني جنهن ۾ ڳڻ هوندو ، جنهن ۾ چڱائي هوندي ، جنهن ۾ خوبي ۽ سچائي هوندي ، اهوئي اسان جي دشمنين ۽ ڪدورتن جو نشانو ٿيندو . اسان جهڙوڪ مڪي جا اهي عرب بڻجي چڪا آهيون ، جن کي نيڪي ۽ ڀلائي جي بتليغ ڪندڙ سان نفرت هئي . اسان کي پڻ انهن عربن جيان تيستائين چين ۽ قرار نه ٿو اچي جيستائين ڪنهن چڱائي چوندڙ ۽ چڱائيءَ جون پنهنجي ڳوٺ مان پاڙون نه ٿا پٽيون ، ٻهراڙين جو اهو ماحول ٿي چڪو آهي جو هتي “مِٺي به ماٺ ۽ مُٺي به ماٺ”جي اصول مطابق ئي زندگي گذاري سگهجي ٿي . ٻئي صورت ۾ حشر اهو ٿيڻو آهي جنهن لاءِ لطيف سائين فرمايو آهي ته “جنين لاءِ مياس” سي ڪانڌي ئي نه ٿيا .”

    وڏن شهرن ۾  جتي ثقافتن جي بنياد تي ڌرتيءَ ڌڻين سان نفرت ڪئي وڃي . وچٿرن شهرن ۾ گروهن جي بنياد تي ڌرتي ڌڻي پنهنجن جوئي استحصال ڪن ۽ ٻهراڙين ۾ وري ڪنهن سبب ۽ جواز کانسواءِ مظلوم مظلوم جو ويري ٿي پئي ته پوءِ فقط ۽ فقط اهو ڏوراپو ئي ڏئي سگهجي ٿو ته “ايءَ نه مارن ريت” ۽ بس!

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    “ڪنهن ٻوڙي ؟ خواجا خضر ٻوڙي !”

    روزاني هلالِ پاڪستان

     ڇنڇر 6- فيبروري 1991

    هن وقت جو اسين حالتن هٿان بي درديءَ سان مار کائي رهيا آهيون . ان لاءِ ڏوهي ڪير آهي ؟ پراون کان اهوئي پڄي سگهي ٿو ته اهي اسان جي وجود وڻ کي پاڙئون پٽي اڇلائي ڇڏين . اهي پنهنجو ڪم انتهائي ايمانداريءَ سان ڪري رهيا آهن ، ليڪن اسين پاڻ ڇا پيا ڪريون ؟ لڳي ائين ٿو  ڄڻ انهن جي ئي  پيروي ڪري رهيا آهيون . جيڪي اسان جي وجود جا ويري آهن ڀل ته اسان جي رهبرن جي روح کي به رهنڊون پون . پر حقيقت هي آهي ته اسان جي ڪنهن ٻوڙي ، جي خواجا خضر ٻوڙي . اسان پنهنجا خواجا خضر پاڻ آهيون ۽ پنهنجي ٻيڙي پاڻ ٻوڙي اٿئون . زندگيءَ جو شايد ئي ڪو اهڙو شعبو هجي ، جنهن ۾ اسان پنهنجي تباهي ۽ بربادي جا رڪارڊ قائم نه ڪيا هجن .

    اسان سچ جا ويري بڻجي چڪا  آهيون . پاڻ کي مرچ به مٺا لڳندا ، ليڪن سچ سڀ کان وڌيڪ کٽو ڪوڙو لڳندو . ڪنهن سچ چيو ڄڻ اسان کي ٽئي ۾ وجهي باھ ڏنائين . ڪنهن تنقيد ڪئي ته ڄڻ پاڻ لئي وھ جا وٽا ڀري رکيائين ، ڪنهن چڱائي چئي ڄڻ اسان کي کڏن کوٽڻ جي دعوت ڏنائين ، اسان کي اهڙن افعالن ۽ پرڪارن زندگي جي راند ۾ فالوآن ڪرڻ تي مجبور ڪيو آهي .

    جيئن ته اسان اهي ڪن ئي وڍائي ڇڏيا آهن جن سان کڻي سچ ٻڌون ۽ انهن اکين تي پٽيون ٻڌي ڇڏيو آهن جن سان سچ پڙهون . ان ڪري عالم سچ چوڻ بدران خوش ڪرڻ لاءِ چپ چورڻ تي مجبور ٿين ٿا ۽ اديب اديب ، شاعر يا صحافي سچ کانسواءِ ٻيو سڀ ڪجهه لکڻ ۾ پنهنجي خيريت ڀانئن ٿا ، پر پوءِ به سچ سختين ۽ سمجهوتن جي سخت جبل  کي لائو بڻجي چيري ٻاهر نڪري اچي ٿو .

    ڪو مڃي نه مڃي پر اهو سچ آهي ته تعليم جو ٻيڙو اڄڪلهه استادن جي هٿان به ٻڏي رهيو آهي اڄ ڪلهه استاد  ۽ رجعت پسند ملان جو فرق مٽجي رهيو آهي . ملان پاڻ – هرتو ايجنٽ بڻجي جنت ۽ دوزخ جا سرٽيفڪيٽ ورهائي ٿو ته استادن جي اڪثريت وري اهڙي نموني ايجنسيون کولي شاگردن کي پاس ۽ ناپاس ڪرائڻ جي وهنوار ۽ واپار ۾ مصروف ٿي ويا آهن .

    ڪراچيءَ جي ڪاليجن ۾ پاڙهڻ وقت اسان استادن جي انهن ڪوششن ۽ خدمتن کي به ڏٺو ، جن ٿورن سالن جي اندر اهڙي نئين نسل جي ذهني ۽ فڪري تربيت ڪئي ، جيڪو اڄڪلهه پنهنجا رنگ ڏيکاري رهيو  آهي ، پنج سال پاڙهڻ کان پري رهي ، اڄ جڏهن پنهنجن سان گڏ درس وتدريس جي ڪم کي لڳو آهيان . ته پيرن هيٺان ڌرتي ئي ڇڏائي وئي آهي .

    امتحان کي اکين سان مرڪزن ۾ پنهنجي موت مرندي ڏٺم . ڪاپي جي فن ۾ اسان جي قوم ايڏا ته ڪارناما ڪري چڪي آهي جو هاڻي عالمي رڪارڊ ٽٽي چڪا آهن مجال جو هن شعبي ۾ اسان کان ڪو اڳ ڪڍي وڃي . بورڊ ۽ يونيورسٽي ۾ پيپر پهچندائي مس ته سامي سفر هلڻ جو تياريون ڪندا . ٻين ڏي ته ڏوھ ڪونهي پر اسان جا استاد به پوءِ پرچن جو ائين پيرو کڻندا جيئن پيري چور جو پيرو کڻي . استاد برادريءَ جا اهي ڏينهن ڏسڻ جهڙا هوندا آهن . سک ۽ سڪون جي انهيءَ سيزن ۾ سندن پنجئي آڱريون گيهه ۾ هونديون ۽ پير ڪنهن جيپ يا ڪار کان ٻاهر نڪرندائي ڪونه . ابن بطوطه جا ڪيترا ساٿي ائين سموري سنڌ جو سير ڪري پوءِ سک جو ساھ کڻندا .

    بورڊ وارا ڀلي تي ڪاپين تي ڪوڊ نمبر هڻن ۽ يونيورسٽي وارا ڇو نه رازل دل ۾ رکن ، پر اسان جا ڀائر اڏندي پکي جا به پر ڳڻي وڃن ٿا ۽ کين اها خبر پئجي وڃي ٿي ڪهڙو پير ڪنهن کي مليو ۽ ڪهڙي ماڻهوءَ لاءِ ڪهڙي پڙي ڪم ايندي . ائين امتحان ۽ امتحانن کانپوءِ تعليم جي تباهيءَ جو جيڪو طوفان برپا ٿئي ٿو . ان ۾ استاد به وڏڦڙي مينهن جي حيثيت ۾ شامل ٿي وڃن ٿا . ائين ٿو لڳي ته امتحان شاگردن جو نه پر سندن مائٽن ۽ استادن جو هوندو آهي ، اها ڪرپشن ايتري ته وڏي وڻ ٿي چڪي آهي جو هاڻي جيڪڏهن پڙهايو شاگردن کي وڃي ۽ امتحان سندن مائٽن کان ورتو وڃي ته به انهي ڪرپشن جو ڪنڌ ڀڃي نه ٿو سگهجي .

    ڪاپي ۽ ڪرپشن جو اهو وهنوار ۽ واپار نائين جماعت کان وٺي انٽر تائين عام ۽ جام ٿئي ٿو . انهن ئي چئن سالن ۾ والدين ۽ استاد پنهنجي شاگردن جي مدد ڪرڻ جي نالي ۾ ڪاپي ۽ ڪرپشن جي همت افزائي ڪن ٿا . پوءِ شاگرد انهي مشاهدي تي اڳتي هلي تجربا ڪري ٿو ۽ ڪاپي کي پنهنجو تعليمي حق ڄاڻڻ لڳي ٿو .

    اسان جو معاشرو عقل جي اها ڊوڙ ان ڪري ٿو ڪري ته جيئن مارڪن جو سيڪڙو وڌائي اڳتي هلي ٽيڪنيڪل ۽ ميڊيڪل ادارن ۾ آساني سان داخلا وٺي سگهي . داخلا وٺڻ جي شوق ۾ ائين اسان تعليم ۽ تعليمي معيار جي ٻيڙي ٻوڙي رهيا آهيون . ان ڪري جيڪڏهن فني ، هنري ، طبي ۽ زرعي تعليم ڏيندڙ ادارن ۾ داخلا واري حڪمت عملي بدلائي وڃي ته شايد پاڻ کي پنهنجي هرهڪ نئين نسل کي ، تعليم کي ۽ پوري قوم کي تباهي کان ڪي قدر بچائي سگهون ٿا .

    اها تبديلي فقط تڏهن ئي اچي سگهي ٿي  . جڏهن اسان جا ڪرتا ڌرتا ڪامورڪي ڪرت ۽ حاڪمانه ذهنيت کي عوامي ۽ انساني بڻائن .اڳ ئي اسان عوام کي عام اسڪولن ۾ معززين کي ڪيڊٽ ڪاليجن ، پبلڪ اسڪولن ۽ گرامر اسڪولن ۾ تعليم ڏئي معاشري کي ٻن گروهن ۾ ورهائيندا رهيا  آهيون ۽ ائين اڪثريت کي اڻپوري اڌوري ۽ ناقص تعليم ڏيندا رهيا آهيون پوءِ جيڪڏهن عام اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ ڪاپي  ۽ ڪرپشن کي ٻنجو نه ڏنوسين ته ٻڏل ٻيڙي جون هيريڙون به هڙ پلئه ڪونه پونديون .ا ن ڪري اچو ته دعا ڪريون ته جيئن اسان جي عملدارن کي عقل اچي ۽ اهي گهٽ ۾ گهٽ فني ، هنري ، طبي ۽ زرعي ادارن ۾ داخلا جي طريقه ڪار  کي بدلائين . ٻئي صورت ۾ اسان والدين جي ذهنيت کي بدلائي نه ٿا سگهون . شاگردن جي سهل پسندي کي ڦيرائي نه ٿا سگهون ۽ استاد برادري کي قومي ڏوھ ۾ شريڪ ٿيڻ کان بڇائي نه ٿا سگهون .


    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    عشق ڪري ته  اللهُ

    روزاني هلالِ پاڪستان

    16- فيبروري 1991

    ڪو مڃي نه مڃي ، پر اها حقيقت آهي ته دنيا آهستي آهستي ٻن ڪئمپن ۾ روهائبي پئي وڃي . هڪڙي ڪئمپ ايمان ٿي رکي ته هيءَ دنيا ڪنهن حادثي جو نه ، پر رب جي سوچيل مرضيءَ جو نتيجو آهي . دنيا هڪ وڏي مقصد لاءِ جوڙي ويئي آهي . ۽ انسان کي ان ۾ اهم ڪردار ادا ڪرڻو آهي . ٻي ڪئمپ ۽ ڌر جو خيال ان جي برعڪس آهي . اها ڪئمپ نه ته ڌڻيءَ کي مڃي ۽ نه وري اهوئي تسليم ٿي ڪري ته هن دنيا جو ڪو مقصد آهي . انهيءَ ڌر جو خيال آهي ته زندگي هڪ دفعو ملي آهي . ۽ ان کي ڪنهن اجائي آسري تي بي رنگ بنائڻ نه گهرجي .

    اسان جي مذهبي عالم انهيءَ ٻي ڌر لاءِ ٻه رايا رکن ٿا . هڪڙا عالم سڳورا ته اهو مڃڻ لاءِ ئي تيار ڪونه آهن ته هن دنيا ۾ ڪي اهڙا ماڻهو به ٿي سگهن ٿا . جيڪي پنهنجي ڌڻي . خالق ۽ مالڪ کي نه مڃيندا هجن . ٻيا عالم اهو تسليم ڪن ٿا ته هن دنيا ۾ واقعي اهڙا ماڻهو آهن . پر پوءِ اسان جا اهي عالم سڳورا اهڙن ماڻهن کي ملحد ، پليد ۽ الائي ڇا مان ڇا چئي سندن ويجهو به نٿا وڃن . عالم سڳورا نه رڳو اهڙن ماڻهن سان مڪمل بائيڪاٽ ڪندا آهن . پر کين نفرت جي نگاھ سان به ڏسندا آهن ۽ هنن جي ويجهو وڃڻ کي گناھ سمجهندا آهن .

    اسان جا اهي عالم سڳورا جيڪي انهيءَ خوشفهميءَ ۾ مبتلا آهن ته اهڙا ماڻهو ٿي ئي نٿا سگهن . جيڪي ڌڻيءَ کي نه مڃيندا هوندا . تن لاءِ عرض آهي ته توبهه نعوذباالله جيڪڏهن الله تعاليٰ اهو ريفرينڊم ڪرائي ته ڪير کيس مڃي ٿو ۽ ڪير کيس نٿو مڃي ته رب ڪفر کان بچائي ، الله تعاليٰ کي به اڄڪلهه جي ريفرينڊمن وانگر ڪوڙا ووٽ پنهنجي بيلٽ باڪسن ۾ وجھرائڻا پون . چين ۽ روس کيس ووٽ ڪري ئي ڪونه پر اسان وٽان به کيس ڳپل ووٽ ڪونه ملن ، ائين ڄڻ دنيا جي اڌ آدمشماري کيس ووٽ نه ڏئي !

    جيڪڏهن حالتون اهڙيون سنگين آهن ته پوءِ ان لاءِ ذميوار ڪير آهي . اهو ڪهڙو طبقو آهي جنهن الله تعاليٰ جا ايترا ووٽ کاريا . اهي ڪهڙا ماڻهو آهن جن الله ۽ بندي جي وچ ۾ ايڏا اختلاف پيدا ڪيا آهن . جو اڄ جو انسان اللهُ تعاليٰ سان جهيڙوجوٽي بيٺو آهي . کيس مڃي ئي ڪونه ٿو . جيڪڏهن مڃي ٿو ته سندس ڏسيل راھ تي هلڻ لاءِ تيار ئي ڪونهي .

    جيڪڏهن اسان جا ديني عالم سڳورا ناراض نه ٿين ته پوءِ کين اهو مڃڻو پوندو ته انهن حالتن لاءِ هوئي ذميوار آهن . ڌڻي ۽ بندي جي وچ ۾ انهن ئي ويڇا وڌا آهن . هوئي حقيقت ۾ ٻئي ڌر لاءِ ڪم ڪندا رهن ٿا . هو بندي کي گندو ڪري ڄاڻن . پر کيس الله جي خليفي ٿيڻ لاءِ ڪو دڳُ نٿا ڏسن .

    سڀ کان ڏکوئيندڙ ۽ مايوس ڪندڙ صورتحال اها آهي جو اسان جو عالم سڳورو ڪنهن نشئي ، مذهب کان ٿڙيل ، ڏاڙهي ڪوڙ انسان کي ڏسندو ته کڻي پنهنجي نڪ ۽ اکين تي هٿ رکندو . پر زبان ائين هلندس ڄڻ راڪيٽ هلندو هجي . ڪوبه اهڙو لفظ سندس زبان مبارڪ مان نه نڪرندو . جيڪو ڏاڙهي ڪوڙ ، مذهب کان ڦريل ملحد يا ڪافر جي دل تي ٿڌي ڇنڊي جو ڪم ڪري . هو ڄڻ ته هٿن کان وٺي هڪ بندي کي ٻئي ڌر جي حوالي ڪن ٿا . هنن جي نفرت ، حقارت ۽ عداوت کي ڏسي بي عقل انسان به اها ڳالهه سمجهي وڃي ٿو ته هتان مون کي سچ ، حق ، سونهن ۽ محبت جا موتي ملي نٿا سگهن . اسان جي عالمن سڳورن جي اهڙي سيرت ۽ اهڙو ڪردار ڏسي ، ماڻهو خود مذهب کان ئي متنفر ٿيڻ لڳن ٿا ، ۽ غلط فهمي جو شڪار ٿين ٿا . جيڪڏهن مذهب انسان کي فقط ڪوڙو گهمنڊ ، آنا ، نفرت ، حقارت ۽ عداوت ڏئي ٿو ته ان کان بس ڀلي آهي .

    سيرت ۽ ڪردار جي انهيءَ جهول اسان جي ديني عالمن ۽ عوام جي وچ ۾ ويڇو وجهي ڇڏيو آهي . اسان جا عالم سڳورا پنهنجي ايمان بچائڻ لاءِ ٻين بي ايمان بنائڻ ۾ ڪا ويرم نٿا لائن . ڪيڏي نه تعجب جي ڳالهه آهي ته نبي صلي الله عليه وسلم جن سچ ۽ حق جي پيغام ڏيڻ لاءِ طائف جهڙا به ڏکيا تجربا ڪن ٿا . مگر اسان جو اڄوڪو عالم مسجد ۽ مدرسي کان به ٻاهر پير نٿو ڪڍي . منهنجي خيال ۾ اسان جي تاريخ ۾ ڪوبه اهڙو مثال نٿو ملي جو ڪم ديني عالم مسجد ڇڏي ڪنهن مڪان ۽ مئي خاني ويو هجي ۽ دنيا جي ستايل مفرور انسانن سان محبت جو اظهار ڪري ، سندن ڏکن سکن ۾ شريڪ ٿيو هجي ۽ هنن اڳيان پنهنجي شخصيت ۽ ڪردار جو ڪتاب کولي رکيو هجي . عجيب ڳالهه اها آهي ته اسان جو عالم سڳورو مسجد ۽ منبر کي ئي پنهنجي تبليغ جو مرڪز بڻائي ٿو . جڏهن ته مسجد ۾ اهي ماڻهو ايندا آهن جيڪي ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ مذهب جا پوئلڳ هوندا آهن . اسان جا عالم سڳورا ائين ڀريا مَٽ پيا ڀريندا . انهن کي نصيحتون ۽ وصيتون پيا ڪندا ، جن کي اڳ ۾ ائي الله تعاليٰ توفيق ڏني آهي . ائين عالم سڳورا پيا الله تي ٿورا ڪندا ۽ سمجهندا ته تبليغ جو حق ادا ڪري رهيا آهن .

    سيرت ۽ ڪردار جي جهول ، تبليغ جي اهڙي عجيب ۽ انوکي انداز کانسواءِ اسان جي عالمن رب پاڪ جهڙي ٻاجهاري ، غفور ، رحيم ۽ ستار سائين کي فقط ۽ فقط قهار طور ٻڌايو ۽ سمجهايو آهي . بنهه ائين ڄڻ الله تعاليٰ موقعي جي تلاش ۾ ويٺوآهي ته انسان ڪو خطا ڪري ته کڻي ڳچيءَ مان وٺجيس . بندو شل نه ڪا غلطي ڪري . اسان جا عالم سڳورا هن لاءِ قيامت ڪري ڇڏيندا . ڄن ڌڻي تعاليٰ کين هن دنيا ۾ موڪليو ئي ان ڪري آهي ته ماڻهن کي اڳواٽ دوزخ ۽ بهشت جي الاٽمينٽ ڪن . اهي ڪم جيڪي ڌڻي تعاليٰ قيامت ۾ ڪرڻ فرمائنيدا ، عالم سڳورا اهي ڪجهه اڳواٽ دنيا ۾ ڪرڻ لاءِ آتا نظر ايندا. شل نه ڪنهن بندي ۾ خامي ڏسن ، گهلي وڃي کيس ابن ڏاڏن سميت دوزخ ۾ پهچائي ، پوءِ ساھ کڻندا. انسان خطا جو پتلو آهي . هن کان جيڪڏهن شعوري طور تي نه ، پر لاشعوري طور تي ڪا نه ڪا ۽ ڪڏهن نه ڪڏهن خطا ٿي وڃي ٿي ، پوءِ جيڪڏهن هڪ اهڙو انسان جنهن ڀل ۾ خطا ڪئي هجي ۽ اسان جي عالم سڳوري وٽ پهتو ته کيس انهيءَ يقين سان واپس ورندو ته قيامت ۾ هونءَ به پادر ملندا پوءِ ڊپ ڇا جو ؟ ائين هو خطائن بدران گناھ ڪرڻ لڳندو ، تان جو سندس ضمير به هن کي ملامت ڪري نه سگهندو

    پر جيڪڏهن اسان جي عالمن سڳورن جي حضور ۾ڪو اهڙو انسان پهچندو ، جنهن کي الله تعاليٰ ڪجهه توفيق ڏني آهي ته اسان جا عالم سڳورا کيس دڳ ئي اهڙو ڏيکاريندا جو همراھ جو مٿو رلي ويندو . هرهڪ کي پيا نصيحت ۽ وصيت ڪندا ته الله تعاليٰ سان عشق  ڪر ، ڌڻي سان محبت رک ۽ هن پاڪ ذات جي پيارن ۾ تن ، من ۽ ڌن قربان ڪري ڇڏي .

    منهنجي خيال ۾ اسان جي عالمن جي اهڙي خير خواهي بندي کي بي دڳو بڻائي ڇڏي ٿي . ڪٿي بندو ۽ ڪٿي ڌڻي بندي کي ڪهڙي مجال جو الله سان عشق ڪري سگهي ، اهڙي عشق جا حق ادا ڪري . در حقيقت ڌڻي تعاليٰ بندي سان عشق ڪري ٿو . بندي کي فقط اهو ۽ ايترو ٻڌائڻو آهي ته ڌڻيءَ تعاليٰ تنهنجو عاشق آهي . ۽ تون هن جو معشوق آهين . اها انساني نفسيات آهي ته اسان جيڪڏهن ڪنهن ڪوجهي صورت واري کي ٻڌائينداسين ته فلاڻو ڪي فلاڻو توکي چاهي ٿو ته ڪوجهو ماڻهو ان وقت کان ئي وٺي پاڻ کي ٺاهڻ شروع ڪندو . لٽي ڪپڙي کان وٺي هار سينگار تائين همراھ وَٺُ ئي ڪرڻ نه ڏيندو . ان ڪري جيڪڏهن انسان کي يقين ٿي وڃي ته رب جهڙي پاڪ ذات کيس چاهي ٿي ۽ هو الله جو معشوق آهي ته اهڙي حسن جي احساس  ڏيارڻ سان هن ۾ پاڻ هڙتو نزاڪت به پيدا ٿيڻ لڳندي .

    اسان مٽيءَ جا پتلا ڪجهه به هوندي ڪڏهن به رب پاڪ سان عشق ڪرڻ جي دعوٰ ڪري نٿا سگهون ، نه وري تڪڙ ۾ اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي ايندي ته ڌڻي سان عشق ٿي نٿو سگهي . ڇو ته انسان ته سدائين اهو ٻڌو آهي ته انسان جي عظمت ان ۾ آهي ته ڌڻيءَ سان عشق رکي.

    اها ته اهڙي اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي ، جيڪا انسان ڪري ئي ڪونه ٿو سگهي . ان ڪري عالمن سڳورن جي هل هش تي ڪنهن ماڻهو هي پيچرو ورتو ته اڳتي هن جي دال نه ڳرندي ، ان ڪري پوءِ نه هيڏانهن جو رهندو ۽ نه هوڏانهن جو رهندو .

    ڪو مڃي نه مڃي پر اهو بندو نه ليڪن ڌڻي بندي سان پيار ڪري ٿو. اهو پيار نه چئبو ته ٻيو ڇا چئبو جو الله تعاليٰ انسان کي سهڻي صورت ڏيئي . کيس اشرف المخلوقات بڻايو . هن جي  ڀلائي لاءِ سوا لک نبي موڪليا .

    کيس رزق ڏئي ٿو پوءِ بندو کيس مڃي نه مڃي اهڙين حالتن ۾ اسان ڪيئن چئي سگهون ٿا ته بندو الله سان عشق ڪري ٿو يا ڪري سگهي ٿو . بندو جڏهن ٻئي بندي سان عشق ڪري نٿو سگهي ته پوءِ ڌڻيءَ سان ڪيئن ڪري سگهندو . ليلان چنيسر جهڙي ور هوندي به هار تي هرڪي پئي ، مومول پنهنجي مڙس جي سڪون کي پنهنجي ڀيڻ سومل ۾ تلاش ڪيو . اسان کي اهڙا ڪيترائي مثال ملندا ، جن مان ثابت ٿيندو ته دنيا جي مشهور رومانوي داستانن جي ڪردارن به ڪٿي نه ڪٿي محبت جا حق ادا نه ڪيا . ايتري قدر جو ڪٿي ڪٿي ماءُ جي محبت به ڪنڌ جهڪائي ويهي ٿي . ان ڪري انسان پنهنجي محبت ۽ عشق جو معيار ۽ مثال تي ڪا ڊاڙ هڻي نٿو سگهي .

    الله تعاليٰ جي انسان محبت جو ٻيو ڪهڙو مثال ٿي سگهي ٿو جو اڄ اڌ دنيا کان مٿي کيس مڃڻ لاءِ تيار ڪونهي . پر پوءِ به ڪائنات جو وهنوار هلندو رهي ٿو . اتي ڌڻي جي جاءِ تي ڪو بندو هجي ها ته اک ڇنڀ ۾ ڪائنات کي ڊاهي پوءِ دم کڻي ها . پيءُ ماءُ جو پيار مثال هوندو آهي . پر پوءِ به پيءُ ماءُ اولاد کي خرچي ڏيندي ڪرڪندا آهن . مگر رب تعاليٰ ته انهيءَ کي به ڏئي ٿو جو کيس مڃي ٿو ۽ انهيءَ کي به ڏئي ٿو جو کيس نٿو مڃي . ڏيئي ڏکوئڻ ته رب وٽ آهي ئي ڪونه . جڏهن آءُ مضمون جي شروع کان وٺي فقط ۽ فقط اهو چوندو آيو آهيان ته رب پنهنجي بندي سان پيار ڪري ٿو ته ڪن ذهنن ۾ اهو خيال به پيدا ٿي سگهي ٿو ته پوءِ ڀلا رب پاڪ دوزخ ڇو جوڙيو آهي . پنهنجو نالو “قهار” ڇو رکايو اٿس ؟

    ان لاءِ فقط ۽ فقط ايترو چئي سگهجي ٿو ته اهو انسان پاڻ فيصلو ڪري ٿو ته هو ڌڻيءَ جي محبوبن ۾ شمار ٿيندو يا انهيءَ جماعت کان الڳ ٿي بيهندو . جيئن ته عشق الله ٿو ڪري ، ان ڪري معشوق ٿيڻ يا نه ٿيڻ جو حق ۽ مرضي سندس بندي جي بلي هوندي . ان ڪري جيڪڏهن ڪو انسان الله جي محبوبن واري جماعت ۾شامل نه ٿيندو ته هن کي به ته ڪو سر ڍڪڻ لاءِ ٺڪاڻو گهرجي . الله تعاليٰ ڪنهن کي هٿ کان وٺي دوزخ جي دروازي تائين ڪونه ڇڏي ايندو . پر انسان جيڪڏهن پاڻ ڊوڙون پائي اوڏانهن ويندو ته ان ۾ الله تعاليٰ جي پاڪ ذات جو ڪهڙو ڏوھ (نعوذباالله)

    پوءِ به ڪن ديني ڪتابن ۾ اچي ٿو ته رب پاڪ جي رحمت کي قيامت ۾ به جوش ايندو ۽ ڪيترن گناهگارن کي دوزخ جي عذاب مان ڪڍيو ويندو . الله تعاليٰ جي اهڙي ادا کي ڪنهن عاشق جي ادا نه چئجي ته ٻيو ڇا چئجي؟

    بيشڪ ڌڻيءَ تعاليٰ “قهار” آهي . پر “قهار” جي معنيٰ “ظالم” ڪونهي . نه وري قهار مان مراد اهو رئيس ، پير يا وڏيرو آهي . جيڪو غريبن ، بي وسيلن ۽ مجبور انسانن کي تڪليف ڏيندي مزو محسوس ڪندو آهي . رب تعاليٰ کي اجايو ڏاڍ ڪرڻجو ڪو شوق ڪونهي . “قهار” ته رب جي اها صفت آهي، جيڪا انسان قيامت ۾ ان وقت محسوس ڪندو ، جڏهن کيس احساس ٿيندو ته هن کي محبوب ٿيڻ گهربوهو . ليڪن ريءَ هو اهو درجو ماڻي نه سگهندو . “جبار” جي معنيٰ به اها ڪانه آهي ته رب تعاليٰ انسان تي اجايو جبر ڪري ٿو . جبر اهو آهي جنهن ۾ انسان جي پسند يا ناپسند جو عمل دخل نٿو ڪري سگهي . زندگي ۽ موت تي اختيار نٿو رکي .

    جيڪڏهن ڌڻي تعاليٰ ڪنهن گهر مان ڪو ڀاٿي يا ٻار کڻي وٺي ٿو ته اهو مائٽن لاءِ نڪي جبر آهي ۽ نه ڪي قهر آهي . پر اها مائٽن جي غلط فهميءَ آهي . جو هو ان فرد کي فقط ۽ فقط پنهنجي شئي ۽ ملڪيت سمجهن ٿا . حالانڪ اهو مرحوم فرد پنهنجي وجود ۾ مڪمل الله جو خليفو ۽ اشرف المخلوقات آهي . انهيءَ مرحوم ۽ رب جو پنهنجو تعلقات آهي . هر ڪنهن انسان کي پنهنجي پنهنجي حياتي سنڀالڻي آهي ۽ ان جو حساب ڪتاب رکڻو آهي . هن کي الله تعاليٰ جو انتظامي ڪم ۾ تنگ اٽڪائڻي ڪانهي . رب بي نياز آهي . کيس جيئن وڻندو تئين پنهنجي ڪائنات جو انتظار رکندو .

    اسان جا علم سڳورا جيڪڏهن بندي کي رب جي انتظاني ڪمن ڏي متوجهه ڪري توبهه نعوذبالله رب پاڪ کي انتقامي ، سدائين ڏمريل يا ٿوري ٿوري ڳالهه تي چڙي پوندڙ ڪري پيش ڪندا ته ان مان بندي ۽ الله جي لاڳاپن کي ڇيهو رسندو . رب جيڪڏهن ڪنهن جو پٽ ماريو ته ان جو مطلب اهو ڪونهي ته ڌڻي تعاليٰ هن کان ڪو رهيل بدلو ورتو آهي . اهو قدرت جو پنهنجو نظام آهي . قدرت جي نظام کي غلط رنگ ۾ پيش ڪري انسان کي فقط بدظن ئي ڪري سگهجي ٿو . ان ۾ نه ته انسان جي خيرخواهي آهي ۽ نه وري مالڪ جي نمڪ حلالي.

    اڄوڪي دور ۾ انسان ۽ الله جي لاڳاپن کي مضبوط بنائڻ جو فقط ۽ فقط اهو طريقو آهي ته بندي کي يقين ڏياريو وڃي ته هو الله جو محبوب آهي . هن کي الله تعاليٰ جو عاشق هجڻ جي ڪا ضرورت ڪانهي . فقط پاڻ کي محبوب رهڻ ڏئي . 

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جو ڪالم

    ڪامن فيڪٽرس جي تلاش

    روزانه هلالِ پاڪستان

    ڇنڇر 2- مارچ 1991

    وڏيون شخصيتون پنهنجي پنهنجي وجود ۾ مڪمل انجمن ڄاتيون وينديون آهن . انهيءَ ۾ ڪو شڪ به ڪونهي . ڇو ته دور جا عظيم انسان پنهنجي وسيع تر مطالعي ، مشاهدي ، تجربي ۽ احساس جي خزاني کانسواءِ سوچ ۽ لوچ جي سوغات جا ڌڻي به ٿيندا آهن . هن جي اندر واري ڪائنات خيالي ۽ تصوراتي ڪونه ٿيندي آهي . هو پنهنجا نظريا، قدر ۽ اصول پڻ سڌ ۽ شوق مطابق ڦيرائيندا بدلائيندا ڪونه آهن . اول ته اهي اکيون ٻوٽي ڪنهن کي ڪونه مڃيندا آهن . پر جيڪڏهن ڪنهن کي مڃيندا آهن ته دنيا جي ڪابه طاقت کين انهيءَ کان منهن مٽڻ تي مجبور ڪري نه سگهندي آهي .

    اهڙن انسانن کي ئي پنهنجي دور جو “وڏو انسان” چيو ويندو آهي .

    پاڻ جنهن دور مان گذري رهيا آهيون . لڳي ٿو ته اسان جي دور جو هر ڪو ماڻهو به ڄڻ ڪامل ، مڪمل ۽ عظيم انسان آهي . هر ڪو پنهنجي وجود ۾ مڪمل انجمن آهي . اهوئي سبب آهي جو هر ڪو ڏيڍ چانور جي ديگ الڳ چاڙهيو ويٺو آهي . ان ڪري ادبي جماعتون ڏسو ته ڳڻيون نه ڳڻبيون . سياسي پارٽيون ڳڻبيون ته ائين لڳندو ڄڻ سنڌ ۾ سياسي پارٽين ٺاهڻ جون ڪي فيڪٽريون هجن. ثقافت جي ٺيڪيداري هر ڪنهن کي ورثي ۾ ملي آهي . دنيا جهان ڏک سمورن جا سينا ساڙي رهيو آهي . ڪن دوستن کي دنيا جهان يا قوم جو ڏک سٺو نٿو لڳي ته ذات پات ۽ رنگ نسل جي بنياد تي پارٽي ٺاهي پٽڪو ضرور ٻڌندا . مطلب ته هر ڪو ٻه ٽي ٿان بغل ۾ دٻايو پيو گهمندو جڏهن ۽ جتي به ٿو موقعو ملين ته ڪنهن جي ڪاڻ ڪڍڻ کانسواءِ ٿان ڦاڙي پنهنجو پاڻ کي پٽڪي ٻڌرائڻ ۾ ويرم نٿو لائي .

    بيشڪ هن دور ۾ به ڀلن، سٺن ۽ بي لوث انسانن جي ڪمي ڪانهي. ائين ڪونهي ته ڪو هي دور به “عظيم انسانيت” کان خالي هوندو . پر اڄوڪن عظيم انسانن ۽ ڪلهه جي عظيم انسانن ۾ زمين آسمان جيڏو فرق آهي . ڪلهه جي عظيم انسانن پنهنجي دور جي تقاضائن مطابق “داخلي ڪامن فيڪٽرس” تي توجهه ڏنو هو ۽ اڄ جو پاڻ هرتو عظيم انسان “خارجي ڪامن فيڪٽرس” کي به پنهنجو نٿو ڪري . هن جو جيڪڏهن زور ۽ توجهه آهي ته پاڻ وڻائڻ ۽ پنهنجي شخصيت مڙهائڻ تي آهي . پوءِ ڇو ان لاءِ پنهنجي يا پرائي حيثيت ۽ شخصيت کي به خاڪ ۾ ملائڻو پوي .

    ڳالهه نڪتي آهي “ڪامن فيڪٽرس”جي، جن کي مٿي ٻن قسمن ۾ ورهايو ويو آهي . يعني هڪڙا آهن “داخلي ڪامن فيڪٽرس” ۽ ٻيا آهن “خارجي ڪامن فيڪٽرس” انهن جي به جيڪڏهن وضاحت ڪبي هلجي ته بيجا نه ٿيندو .

    “داخلي ڪامن فيڪٽرس” رنگ،  نسل، ذات پات ۽ دين ڌرم جا تابع نه ٿيندا آهن، بلڪ دنيا جا مڙوئي دين ڌرم انهن جي ئي تبليغ ڪندا آهن ۽ هر ڪنهن دين پنهنجي پنهنجي نظرئي ۽ طريقي جي وسعت سان انهن جي تشريح ڪئي آهي، اهي آهن سچ ، حق ۽ سونهن هر ڪو نظريو “سچ” جي منهن مٿي ڪرڻ جي ڳالهه ڪري ٿو .هر ڪو مڪتبِ فڪر “حق پرستي” جي دعويٰ ڪري ٿو ۽ هر ڪو فلسفو معاشري ۽ ڪائنات جي سونهن کي نروار ڪرڻ جو ذڪر ڪري ٿو  البت ڪي ڪي نظريا ، دين ۽ انسانذات جي عظمت جي ڳالهه ڪن ٿا .

    ماضي جي عظيم انسانن انهن ئي “ڪامن فيڪٽرس” کي پنهنجو ڪيو . انهن کي ئي پنهنجي قول ، فعل، شخصيت ۽ ڪردار سان نروار ڪيو.

    “داخلي ڪامن فيڪٽرس”  يا اخلاقيات تي ٻڌل هن سوچ ۽ لوچ جي پڄاڻي ان وقت ٿي، جڏهن ڌرتيءَ تي ڌارين جو راڄ شروع ٿيو . هي ڌاريا رنگ نسل ، زبان ، ذات ۽ پات کان وٺي اخلاقي ۽ ثقافتي قدرن ۾ بنهه اوپرا ، نرالا ۽ ڌاريا هئا . سندن ڪوشش سان سندن اثر هيٺ پنهنجي ڌرتي جو “اخلاقي” ۽ “ثقافتي” نظام بري طرح متاثر ٿيو . انهن ڌارين مثبت نظرين، اصولن، عقيدن ۽ ڌرمن کي پنهنجي منفي مقصدن ، ذاتي مفادن، اقتصادي استحصالي ۽ سياسي غلامي کي برقرار رکڻ لاءِ ڪم آندو . نتيجي ۾ “داخلي ڪامن فيڪٽرس” جي جاءِ تي “خارجي ڪامن فيڪٽرس” کي حيثيت ملي . جن ماڻهن انهن ۾ فنا پاتي، سي ٿي انهيءَ دور جي عظيم انسانن ۾ شمار ڪيا ويا.

    هاڻي سوال ٿو پيدا ٿئي ته “خارجي ڪامن فيڪٽرس” ڪهڙا آهن . ان جو جيڪڏهن مختصر جواب ڏيو ته فقط ايترو چوڻ تي ڪافي ٿيندو ته “ڌرتي”، “ٻولي”، “ثقافت”، ۽  “تاريخ” ئي خارجي ڪامن فيڪٽرس آهن . جيئن هن کان اڳ “داخلي ڪامن فيڪٽرس” ڪري ڪنهن شخصيت کي ڄاتو سڃاتو ويندو هو تيئن هاڻي “خارجي ڪامن فيڪٽرس” ڪري وري ڪنهن “قوم” کي ڄاتو سڃاتو ويندو آهي . اهي “خارجي ڪامن فيڪٽرس” تي ڪنهن قوم جي ڄاڻ سڃاڻ ٿين ٿا .

    قوم جا هڏ ڏوکي ڏاها انسان انهن  حالتن ۾ حيران ۽ پريشان ٿي پوندا آهن . جڏهن کين اهو احساس ٿيندو آهي ته سندن قوم جي اڪثريت “داخلي ڪامن فيڪٽرس” کي ته صديون اڳ وڃائي ۽ وساري چڪي آهي . پر هاڻي “خارجي ڪامن فيڪٽرس” به کانئس کسبا ۽ وڃائبا وڃن . منهنجي خيال ۾ اسان پڻ اهڙين حالتن جي انگاس تي لٽڪيا پيا آهيون . تاريخ يعني “ماضي” کي پنهنجي “اجتماعي حافظي” طور مڃڻ بدران ان کي رجعت پسندي جي نشاني سمجهي ڇڏي وڏنو آهي . “ڌرتي” يعني زمين “لاءِ سکر بئراج” جي تعمير کان وٺي ويندي اڄوڪي دور تائين هاري، زميندار، ڌن ڏڻي ۽ سياستدان دانهون ڪوڪون ڪندا پيا اچن ته زراعت لائق زمينون سندن هٿن مان نڪرنديون پيو وڃن .

    “ٻوليءَ” جو ٻين ته حشر ڪيو ئي آهي . پر اسان سنڌي ميڊيم اسڪولن کولڻ جا مطالبا ڪندي به پنهنهجي تحرير ۽ تقرير لاءِ ڪنهن نه ڪنهن ڌاري غير مادري زبان کي پنهنجو ميڊيم بڻايون ٿا . ايتري قدر جو اڄ ناميارا ٽي وي ڊرامه نگار غير مادري زبان ۾ لکن ٿا . محترم عبدالغفار جوڻيجو ۽ محترمه نورالهديٰ شاھ غير سنڌي ڊرامن ۽ شهرت وٺڻ کان اڳ پنهنجي مادري زبان جا ليکڪ هئا . سنڌ ڪڏهن  به لساني تنگدلي جو مظاهرو نه ڪيو آهي بلڪ هر هڪ دور ۾ لساني  رواداري جو مظاهرو ڪيو آهي . ان ڪري ئي هن ڌرتيءَ “هفت زبان شاعر” پيدا ڪيا .پر جڏهن به سندن ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ ڪنڊا ۽ ٽانڊا وڌا ويا ، تڏهن انهن ڪنڊن  کي گلن ۽ ٽانڊن کي بهار ۾ بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي . اهوئي سبب آهي جو جڏهن چيو ويندو هو “سنڌي وائي ڪم نه آئي” يا “پارسي گهوڙي چاڙهسي” ته انهن ۽ اهڙين حالتن ۾ شاھ ڪريم ۽ شاھ لطيف جهڙا عظيم شاعر پيدا ٿيا . جن سون تي سيڻ مٽائڻ کي ناپسند ڪيو ۽ هنن فقط ۽ فقط پنهنجي مادري زبان ۾ لکيو . ليڪن اڄ جو اديب چنڊ ڏوڪڙن جي آسري تي پنهنجي مادري زبان تان به هٿ کڻڻ لاءِ تيار نظر اچي ٿو .

    “خارجي ڪامن فيڪٽرس” مان “ڌرتي”، “تاريخ” ۽ “ٻولي” جهڙا اهم فيڪٽرس ائين پنهنجي اهميت ۽ حيثيت وڃائي ويٺا آهن . پر گهٽ حشر “ثقافت” جو به ڪونه ٿيو آهي . اسان پنهنجي رهڻي ڪهڻي ، اٿئي ويٺي ، کاڌي پيتي، رسم ۽ رواج ۾ به ڄڻ سنڌي رهيا ئي ڪونه آهيون .انهن ڳالهين کي ڳڻيندي انهيءَ تي پهچجي ٿو ته اسان پنهنجا داخلي ۽ خارجي سمورا ڪامن فيڪٽرس وڃائي ويٺا آهيون . اهي بزرگ نظر نٿا اچن . جيڪي “اخلاقيات” جي نظام کي نئين سر رائج ڪن . ڪنهن کي دين ڌرم  ۽ اخلاقي ڳالهه چوڻ جي به همت ڪانه ٿي ٿئي . ڇو ته هن ويچاري کي “رجعت پسندي” جا خطاب به ملن ئي ملن ٿا . پر اوڳڻن جا اوتار سندن جاني دشمن بڻجي پون ٿا . برائيءَ جا بند ٻڌڻ واري کي ايترو ته بدنام ڪيو وڃي ٿو جو کيس ڪوئي ٻڌڻ لاءِ تيار نٿو ٿئي . ايمانداري هنن لاءِ کوٽا سڪا آهن . خيرخواهي جي وٽن ڪابه گنجائش ڪانهي . حلال ڪري کائڻ هنن لاءِ حرام ٿي پيو آهي . جتي اڪثريت ئي اهڙن ماڻهن جي هجي اتي بزرگن جي ڪهڙي دال ڳرندي ؟ پر هي همراھ به لوھ جا چڻان چاڙهيو ويٺا آهن . نيٺ ته اهي ڳرندا .

    جتي “داخلي ڪامن فيڪٽرس” کي فروغ ڏيڻ دل گڙدي جو ڪم ٿي پيو آهي . اتي “خارجي ڪامن فيڪٽرس” کي رائج ڪرڻ گدو بندر واري اسپتال ۾ داخل ٿيڻ برابر آهي . شاھ لطيف جي چوڻي مطابق ته :

    “جي اتر ڊاهي ان جي ته ڪنهن کي ڪارون ڪن؟

    جيڪڏهن اهي“ڪامن فيڪٽرس” جيڪي اسان جي وجود ، حيثيت ۽ تشخص جو سبب آهن . انهن کي اسان پاڻ پنهنجو نه ڪنداسين ته گاڏو ڪيئن گڙندو ؟ پوءِ ڇو نه اسان جو اهڙو حشر ٿئي جيڪوٿي رهيو آهي . منهنجي خيال ۾ فرد جي انفرادي تعمير ۽ تڪميل لاءِ “داخلي ڪامن فيڪٽرس” ۽ قوم جو اجتماعي تعمير ۽ تڪميل لاءِ “خارجي ڪمن فيڪٽرس” هر دور هڪ جهڙي حيثيت ۽ اهميت رکن ٿا .

     

    انهن ٻنهي قسمن جي “ڪامن فيڪٽرس” کان نفرت ۽ بي رُخي جو وڏي کان وڏو ڪارڻ اهو آهي جو انهن “ڪامن فيڪٽرس” جي تبليغ ۽ تشهيري غلط ٽولن جي هٿ ۾ اچي چڪي آهي . جيڪي پنهنجي گروهي مفادن خاطر اخلاق ، مذهب ، انسان ، ڌرتي ، ٻولي ، تاريخ ۽ ثقافت جو غلط استعمال ڪن ٿا . جڏهن مذهب ۽ اخلاق جي ڳالهه ڪندڙ ۾ مذهب ۽ اخلاق جي ڪا بوءِ ئي نه هجي . جڏهن ڌرتيءَ سان دوستي جي دعويٰ ڪندڙ غداري کي روزگار بڻائي . جڏهن ٻولي جي ترقي لاءِ ٻاڪاريندڙ انسان ڌارين ٻولين جي جهولين ۾ گل وجهي، جڏهن تاريخ جا ورق ورائيندڙ هر هڪ صفحي تي فقط ۽ فقط پهنجي ذات پات، رنگ نسل ۽ دين ڌرم کي ڏسي سگهي ، جڏهن ثقافت جي تحفظ ۽ ترقيءَ جي اوني ۾ اکيون آليون ڪندڙ انسان پنهنجي ئي رهڻي ڪهڻي ۽ اٿڻي ويهڻي کان ڪرڀ اچي ته پوءِ باقي ڪهڙا “ڪامن فيڪٽرس” بچن ٿا جن سان اسان سڃاڻي سگهون ٿا ، ۽ جيڪي اسان جي سوچ ۽ لوچ پنهنجي ڇاپ هڻي سگهن ٿا . 

  • منگهارا ملڪاڻي

    مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي  ۽ ساڻس  ٿيل خط و ڪتابت

            ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    موت جا بي رحم هٿ، جڏهن ڪنهن جانيءَ جي جدائيءَ جو باعث بڻيا آهن ، تڏهن چاهيندڙن جو من به نپوڙيو محسوس ٿيندو آهيپروفيسر منگهارام ملڪاڻي جي موت جو ٻڌي هڪ نه پر هزارين ماڻهن کي ڏک رسيو هوندو . سنڌ ۽ هند جي هي ادبي شخصيت پرلوڪ پتار جڻ کان پوءِ به اسان جي ادبي دنيا ۾ عزت ۽ احترام سان ياد ڪئي ويندي . هيءَ فاني جهان ته سڀني کي ئي ڇڏڻو آهي ، پر پوءِ به ڪيترا ماڻهو  موت کي مات ڏئي ڇڏيندا آهن . منگها رام ملڪاڻيءَ لڳ ڀڳ مني صدي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا گهڙ اڀريا آهن . سرڳواسيءَ ادبي چمن جي جا آبياري ڪئي آهي ، اها ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿي سگهجي . هن جا لڳايل ادبي گل ۽ ٻوٽا اڻ ڄاتي مدي تائين علم ادب جي دنيا کي هڳاءُ بخشيندا رهندا . گذريل پنج سال ڄڻ ڪالهوڪي ڳالهه لڳن ٿا .

    مون کي  ياد ٿو پئي ته ڊاڪٽري جي مقالي کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ سنڌ کانسواءِ هند جي عالمن ، اديبن ۽ دانشورن  سان رابطو قائم ڪيو هيم . هڪ مفصل سوالنامو ٺاهي پنهنجي دوست جسونت ڪمار ۽ ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻي ڏانهن موڪليو هيم . هن منهنجي سوالنامي کي سائيڪلو اسٽائيل ڪري سموري ڀارت جي سنڌي بزرگ عالمن ۽ اديبن ڏي ڏياري موڪليو هو .

    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ انهيءَ سوالنامي جي موٽ ۾ مون سان لکپڙھ ڪئي هئي . اها لکپڙھ مونپر ڏيهي عالمن جا خطجي سري مان هفتيوارآزاد۾ شايع ڪرائي هئي .

    منگهارام ملڪاڻيءَ کي جيتوڻيڪ مون ڪڏهن ڏٺو به ڪونه . پر پوءِ به جڏهن خط پٽ لکندو هو ، تڏهن اهو تاثر ملندو هوم  ته اسان  ڄڻ هڪ پورو جڳ گڏجي گذاريو آهي .

    ڪاليج ۾ استاد هئڻ واري نسبت مان کيس اڻ ڄاتو سڪون ملندو هو ، آئون ته  وري ڪراچيءَ جي ڪاليج جو استاد آهيان ، جنهن شهر ۾ هن پوري جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن گذاريا هئا . سندس سڪ ۽ محبت جو اهو عالم هو جو وقت بوقت جي سندس ڪتاب ڀارت ۾ شايع ٿيندا هئا ،

    انهن جي هڪ هڪ ڪاپي ڏياري موڪليندو هو . مون هڪ خط ۾ کيس ٻڌايو هو ته هند توڙي سنڌ جا ڪيترا سنڌي عام ۽ اديب اڪثر ڪري اڌوريون ۽ هڪ طرفيون تاريخون مرتب ڪري رهيا آهن . هندو عالم جڏهن قلم هٿ ۾ کڻي ٿو ته مسلمان ليکڪن کي نظر انداز ڪري وڃي ٿو ۽ ساڳي نموني مسلمانن کي وري ادبي تاريخ کي پاڪ صاف ڪرڻ جو گهڻو اونو آهي . انهيءَ ڪري اسان جون ادبي تاريخون اڌوريون ۽ اڻ پوريون ٿي پيون آهن . تاريخ کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ مون سوچيو آهي ته آئون هتي ورهاڱي کان اڳ جي غير مسلم ليکڪن جي ادبي خدمتن کي ڪتابي صورت ڏيان. مون کيس اها صلاح به ڏني هئي ته هند ۾ جڏهن ڪا ادبي تاريخ لکي وڃي ۽ ان ۾ سنڌ جي مسلمان ليکڪن کي مناسب جاءِ نه ملي سگهي ته ان کي پوري ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ ساڳي منصوبي تي ڪم ٿيڻ گهرجي ۽ پوءِ ادبي تاريخ جو هڪ گڏيل ڇاپو ڪڍڻ گهرجي . سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي  منهنجي تجويز جي پوئين حصي سان ته اصولي طور اتفاق ڪيو ، پر پهرين حصي سان شديد اختلاف ڏيکاريو . انهي سلسلي ۾ اتم ڏانهن خط لکي کانئس به منهنجي منصوبي تي راءِ ڏيڻ جي دعوت ڏني . شري اتم ته اهو خط پنهنجي اخبار ۾ شايع ڪري ، پنهنجي ڪا راءِ نه ڏني . پر منگهارام ملڪاڻي مسلسل انهي ڳالهه تي زور ڏيندو رهيو ته مون کي ادبي تاريخ ، مذهبي بنيادن تي مرتب ڪرڻ نه گهرجي . انهي کان اڳ جو آئون ساڻس راءِ تي متفق ٿيان ، ورهاڱي کان اڳ جي هڪ سئو چوڏهن غير مسلم شاعرن جو ڪلام ۽ احوال مرتب ڪري چڪو هوس .

    انهيءَ ڪتاب تيجهڙا گل گلاب جانالو رکي هڪڙي ڪاپي سنڌ الاجيءَ جي حوالي ڪري چپ ڪري ويهي رهيس . پوِءِ اهو فيصلو ڪري ڇڏيم ته سنڌ ۾ جڏهن جامع ادبي تاريخ مرتب ڪئي وئي ته پاڻ وٽ گڏ ڪيل غير مسلم ليکڪن جي معلومات کڻي انهيءَ ڪم ۾ ڪتب آڻبي . پر افسوس سان چوڻو ٿو پئي ته سنڌ ۾ رڳو ڳالهيون ڪبيون آهن ، عمل ڪرڻ اسان سکيو ئي ڪونهي . انهيءَ جي ڀيٽ ۾ ڀارتي سنڌي پهرين ڪم ڪندا آهن، ۽ پوءِ به ڳالهيون نه پر ڳالهه ! مثال اسان جي اڳيان آهي ، سنڌ ۾ اها چئو پچو هلي ته هن سال کي سنڌي ڊرامي جي هڪ صدي پوري ٿيڻ ڪريڊرامي جو سالڪري ملهائجي . اسان ڳالهه ڪري ويهي رهياسين . خير سان ڊسمبر به گذري ويو . ليڪن ڀارت ۾ هن سال ۾ ڊرامي تي سيمينار ٿيا  ۽ اتي عالمن ۽ اديبن وڏي ڌام ڌوم سان ڊرامي جو سئو ساله جشن ملهائيو. هڪڙو ٻيو مثال به ڏسو . پنهنجي تحقيقي ڪم دوران مان رڳو اهڙن ڀارتي عالمن ،شاعرن ۽ ايڊيٽرن سان رابطو قائم ڪري نه سگهيس . جن جي ايڊريس ڪانه هئي . يا جي پرلوڪ پڌاري چڪا هئا. پر گهڻو ڪري منهنجا خط اتان جي ڪيترن ئي عالمن کي پهتا ۽ ڪيترين ئي اخبارن ۾ شايع ٿيا . آئون ائين ته ڪونه چوندس ته مون ڀارتي عالمن ۽ اديبن کي نوان موضوع ڏنا . پر ايترو ضرور چوندس ته جنهن منصوبي ۽ مقصد کي آڏو رکي مون ، ڏانهن خط لکيا هئا، هنن انهيءَ ڏس ۾ ڪتاب لکي ڇپرايا . اتي تازي شايع ٿيل ڪتابساهتيهڪلا درسني ،انهيءَ جو هڪ مثال آهي . اتي ورهايل منهنجيسوالنامي ،مختلف اخبارن ۾ شايع ٿيل منهنجي خطن ۽ هن ڪتاب کي هڪ ئي وقت ذهن ۾ رکي ڏسڻ سان ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي .

    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي به انهي ساٿ جي سرواڻن مان هڪ هو ، جيڪي ڳالهين بدران ڪم ڪندا آهن ، جن جي زندگي ادب هوندو آهي ۽ ادب زندگي هوندي آهي . منگهارام ملڪاڻي جون لياقتون ۽ صلاحيتون علم ادب جي رڳو هڪ صنف تائين محدود نه هيون . جيتوڻيڪ هو بنيادي طور تي ڊرامي جي دنيا جو هيرو هو ، پر شاعري ، مضمون ، صحافت ۽ تنظيم جي ميدانن ۾  به پاڻ ملها يائين .

    سندس زندگي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تاريخ ۽ جي ڪهاڻي هئي . هو مني صديءَ تائين اسان جي علم ادب جي عظميت جو مينار بڻيو رهيو ۽ آخرڪار موت جي آغوش ۾ لڪي ويو .

    منگهارام ملڪاڻيءَ 24 ڊسمبر 1896 ع تي حيدرآباد ۾  اڌارام ملڪاڻيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو . پرائمري ۽ ثانوي تعليم حيدرآباد مان ئي ورتائين ، جنهن جو ذڪر پنهنجي هڪ ڪتابساهتڪارن جون سمرتيون۾ به ڪيو اٿس ، هن ڪتاب ۾ پنهنجي هندو توڙي مسلمان استادن جو ذڪر اهڙي ته نموني ڪيو اٿس ، جو پڙهڻ کانپوءِ منگهارام ملڪاڻي جي من وارو ماڻهو ظاهر ٿي بيهي ٿو . پاڻ مئٽرڪ جي امتحان  ۾ سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر ۽ پنهنجي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيو . ان کانپوءِ ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ جيڊي . جي . سنڌ ڪاليجمان ورتائين . گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان زراعت جي عملي تعليم به ورتائين .

    منگهارام ، ملڪاڻين جي هڪ مڇي مانيءَ لائق خاندان جو فرد هو . هن تعيلم پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ نه پرانسان بڻجڻ لاءِ  ورتي هئي . انهيءَ ڪري گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ پورا پنج سال پنهنجيون ٻنيون سنڀاليائين . پرزمينداري ڪٽنب جو فرد زمينداري رعب ۽ خصوصيت کان بلڪل خالي هيڪاري ڪلا ۽ ادب جو  شيدائيڪيئن پيو اتي گهاري سگهي ؟ نيٺ سندس من جي مراد پوري ٿي ۽ڊي . جي . سنڌ ڪاليججي انتظاميه وارن کيس پنهنجي ڪاليج ۾ انگريزي جي استاد ٿيڻ جي آڇ ڏني ، ۽ هن وڃي اتي ملازمت جو آغاز ڪيو . ورهاڱي ٿيڻ وقت پاڻ اتي اسسٽنٽ پروفيسر هيو . 1947 ع کانپوءِ جڏهن ڀارت لڏي ويو ته بمبئي جيجئه هند ڪاليج۾ پهريون پروفيسر ۽ پوءِ انگريزي شعبي جو اڳواڻ ٿيو . جملي اٺٽيهه سالن جي ملازمت ڪرڻ کانپوءِ 1962 ع ۾ رٽائر ڪيائين.

    سنڌ ۽ هند جي سنڌي ناٽڪ جي اوسر ۾ منگهارام ملڪاڻيءَ جو وڏو هٿ هو . سنڌ ۾ جڏهنرابيندر ناٿ ٽئگور ڊراماٽڪ ڪلب”  ٺهي ۽ خود ٽئگور اچي ان جو مهورت ڪيو ته منگهارام ملڪاڻيءَ هن عظيم فنڪار جو لکيل ناٽڪچتراڪري ڏيکاريو. منگهارام  ملڪاڻي هن  ڪلب جي مکيه منتظمين ، هدايتڪارن ۽ فنڪارن مان هڪ هو . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ بمبئي ۾سنڌي ساهت منڊلقائم ڪيائين . جنهن جو پاڻ ڀريا چوڏهن سال صدر ٿي رهيو . هن منڊل اڌ ڊزن کن ڊراما به ڪري ڏيکاريا . کيس سنڌي اڪانڪي ناٽڪ جي جنم داتا جي حيثيت مليل هئي . 1934 ع ۾رابيندر ناٿ ڊراماٽڪ ڪلبجي ڪراچي واري شاخانڊسنالي انگريزي سنڌي سالياني مخزن جاري ڪئي ته منگهارام ملڪاڻي کي ان جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو . ڀارت وڃڻ کان پوءِ اتيفلم نيوزنالي مخزن جاري ڪئي هيائون.

    منگهارام ملڪاڻيءَ جا جملي ايڪهه ڪتاب شايع ٿيا . انهن جو وچور هن ريت ٿئي . ٿو : “گم ٿيل صندوقڙي”  ( ترجمو ٿيل ناول -1924 ع) ،گونگي ڪنوار ۽ ٻن ديوي” (بنگالي ڪهاڻيون  -1924) ،قسمت” (ترجمو ٿيل ناٽڪ – 1926)،شانتا” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)،ايڪتا جو آلاپ” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)،دلسوز داستان ” (شيڪسپيئر جو ترجمو 1929)  ،کن جي خطا” (ناٽڪ -1930)،انارڪلي” (ناٽڪ – 1930) ،پنج ننڍا ناٽڪ” (ايڪانڪيون – 1937) ،پنگتي پڙدا” (ايڪانڪيون– 1938) ،پريت جا گيت” (ٽئگور جو ترجمو– 1940) ،گيتا نجلي” (ٽئگور جو ترجمو -1940)،ادبي اصول” (تنقيد-1950) ،جيون چهچٽا” (ايڪانڪيون-1957)،پاپ ڪين پڃ” (ناٽڪ-1962) ،پڇمي ياترا” (سفرنامو-1963)،کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن” (ايڪانڪيون-1967) ،سنڌي نثر جي تاريخ” (تاريخ– 1968)،آخرين ڀيٽ” (ناٽڪ-1975)،جوانيءَ جا جذبا پيريءَ جون ياديون” (شاعري-1975)، ۽ ساهتيڪارن جون سمرتيون” (سوانح-1979).

    منگهارام ملڪاڻي پنهنجي حياتي ۾ ئي پنهنجي محنت جو ڦل ماڻيو . 1929 ع ۾ کيسايڪتا جو آلاپناٽڪ جي ترجمي ڪرڻ تي انعام مليو . 1969 ع ۾ وري ڀارت جيساهت اڪاڊمي” “سنڌي نثر جي تاريختي انعام ڏنس . پاڻ 1972 کان وٺي انهيءَ اڪاڊميءَ جو فيلو ٿي رهيوسندس ڪتابادبي اصولڀارت جي يونيورسٽين ۽ اسڪولن لاءِ درسي ڪتاب طور تسليم ڪيل آهي . ان کان سواءِ پاڻ بمبئي يونيورسٽيءَ ۾  سنڌي خواھ انگريزيءَ جيبورڊ آف اسٽڊيزجو ميمبر ٿي رهيو .

    1924 ع کان وٺي 1980 ع تائين سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَپنهنجي زندگي ڪلاڪاري نموني ۾ بسر ڪري ان مان ڪلاڪار وارو آنند ماڻيو. جيون کي ئي سڀ ڪجهه ڏئي ۽ جيون مان ئي سڀ ڪجهه ماڻيائين.” هو پنهنجي زندگي ڪارائتي ۽ ڪارگر نموني سان گذاري ٻين لاءِ مثال ڇڏي ويو آهي . ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته طبعي طور سندس موت واقع ٿيو آهي ، ليڪن هو بي مثال خدمتن ڪري اڄ به امر آهي ۽ سڀاڻي به امر رهندو .

    هو پهرين ڊسمبر 1980 ع تي گذاري ويو .

     

    منگها رام ملڪاڻي

    منگها رام ملڪاڻي، سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا جي هڪ ڄاتل سڃاتل شخصيت آهي. پاڻ ادبي کيتر ۾ ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ گل ڀريا اٿن، تن کي ڪڏهن به فراموش ڪري نٿو سگهجي. جيئن ته پاڻ پنهنجي زندگيءَ جو احوال هيٺ ايندڙ خطن ۾ تفصيل سان ڏنو اٿن، انهيءَ ڪري اڳ ۾ دهرائڻ اجايو آهي. “ڪراچي ضلعي جو سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقيءَ ۾ حصو’’ جي موضوع تي جڏهن پي. ايڇ. ڊي لاءِ کوجنا جي شروعات ڪيم ته معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ سرحد جي هن پار ڏي به هٿ وڌائڻو پيو. ڀاءُ جسونت ڪمار جي معرفت پروفيسر منگها رام ملڪاڻي جي ايڊريس ملي ۽ ائين اسانجي وچ ۾ خط و ڪتابت جو آغاز ٿيو. جسونت ڪمار، ڀارتي اديبن جي ڏس پتي ڏيڻ جو وسيلو بڻيو، ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻيءَ وري  ادبي ۽ علمي معلومات وٺي ڏيڻ جو ڪارڻ بڻي ۽ ڪاڪو منگها رام ملڪاڻي  وري هڪ ٻيو محاذ سنڀاليو. اهو محاذ هو منهنجي ادبي منصوبن جي تاريخي ۽ ادبي اهميت جو جائزو.

    سائين منگها رام ملڪاڻيءَ منهنجي ادبي ڪم ۾ نهايت دلچسپي ڏيکاري ۽ مونکي سختيءَ سان منع ڪئي ته آئونفرقيوار ادبي تاريخ’’ لکڻ کان باز اچان. آئون پي. ايڇ. ڊي کان سواءِ غير مسلم اديبن تي تفصيل سان ڪم ڪرڻ ٿو چاهيان ۽ ان لاءِ مون وٽ جواز به آهي. بهرحال ڪاڪي منگها رام ملڪاڻي منهنجي ادبي منصوبن تي ڀارتي اديبن سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي، اخبارن ۾ رايا ڏنا ۽ ٻين دوستن خاص ڪرياتم’’ کي هن ڏس ۾ راءِ ڏيڻ تي زور ڀريو. پاڻ جيڪي خط لکيائون اهي هيٺ ڏجن ٿا:

     

    5A/1 علي پور، ڪلڪتو 27  

    26 جنوري 1976

    سدا سلامت

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    توهان جو خط پڙهي بيحد خوشي ٿي ته توهين ورهاڱي کان اڳ واريغير مسلم ادب’’ تي تحقيقات ڪري رهيا آهيو. افسوس آهي جو صحت سالم نه هئڻ ڪري جواب ڏيڻ ۾ دير وڌي اٿم. ساڳي پيريءَ ۽ بيماريءَ ڪارڻ آئون اوهان کي ان تحقيقات ۾ مدد ڪرڻ کان مجبور آهيان ۽ معافي طلب آهيان.

    آئون نهايت شڪرگذار آهيان جو اوهان منهنجيسنڌي نثر جي تاريخ’’ جي قدر شناسي ڪئي آهي ۽ ان مان ڪجهه مواد حاصل ڪيو آهي. ان ڪتاب ۾ مون اديبن ۽ سندن تصنيف سان گڏو گڏ، پبلشرن، مگزينن ۽ سندن ايڊيٽرن وغيره جو به ذڪر ڪيو آهي. وڌيڪ معلومات ڏيڻ کان لاچار آهيان، جنهن لاءِ وري به معافي وٺان ٿو، پر هڪ ادبي دوست جو نالو ۽ سرنامو موڪليان ٿو، جنهن سنڌي ادب جي اونهي کوجنا ڪئي آهي ۽ توهان کي مدد ڪري سگهندو.

    مسٽر اي جي اتم 4- اي هيرا آباد مينشن،

    سيتلديو روڊ، ماهم بمبئي 16 (انڊيا)

    ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ’’ تي پي. ايڇ. ڊي لاءِ مقالو تيار ڪري رهيا آهيو، تنهن جي ڪاميابيءِ لاءِ دعائون!

    توهان ڪراچي ڪاليج ۾ ليڪچرار آهيو، تنهن ناتي منهنجا ڌنڌي ڀائي ٿيا. آئونڊي جي سنڌ ڪاليج’’ ۾ انگريزيءَ پروفيسر هوس.

    وڌيڪ قرب سان منگهارام ملڪاڻي

     سدا خوش هجو.

     

    5A/1 ٻلديو روڊ علي پور، ڪلڪتو، 27- 25 فيبروري 1926

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    توهان جو ٻيو خط پڙهي مونکي گهڻو افسوس ٿيو آهي ته ٽپالي سرشتو جاري ٿيڻ بعد به، توهان جي پهرين خط جو جواب توهان کي ڪونه پهتو آهي، جو مون بروقت ڏنو آهي. توهان کي منهنجي پيريءَ ۽ بيماريءَ جو اونو آهي، تنهن لاءِ احسانمند آهيان پر تنهن هوندي به مان توهان جي کوجنا جي ڪارج ۾ مدد ڪريان ها. پر حقيقت هيءَ آهي ته مون وٽ ڪوبه وڌيڪ مصالحو موجود نه آهي. جيڪا به تحقيقات مون سالن جا سال ڪئي هئي ساسنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ ڏيئي ڇڏي اٿم. ان ۾ ليکڪن ۽ سندن تصنيفن سان گڏو گڏ ميگزنن، ايڊيٽرن، پبلشرن ۽ ادبي ادارن جي جيڪا معلومات مونکي ملي سگهي سا درج ڪئي اٿم. ان ڪتاب مان توهان کي ڪجهھ واهر حاصل ٿي آهي، سو ٻڌي خوش ٿيو آهيان. پر وڌيڪ تفصيلوار حقيقتن لاءِ هيٺين شخصن جا نالا ۽ سرناما ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجھه ڪرڻ کان مجبور آهيان.

    1-                   مسٽر موتي رام رامواڻي معرفتڀارتواسي’’ ايڊيٽر گاجرا 36-38 اگياري لين، فورٽ بمبئي -1 (انڊيا)

    2-                   مسٽر گوبند مالهي 6- بي، راکي بلڊنگ ايم جي روڊ، ڪانڊيولي بمبئي 27 (انڊيا)

     توهين انهن دوستن کي لکندا ته اميد آهي ته چڱو ئي کوجنا ڀريو مواد ملي ويندو.

    وڌيڪ قرب سان،

    منگها رام ملڪاڻي

    سدا سلامت

     

    ڪلڪتو ستين مئي 1976

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    اميد ته منهنجو ٻيو ڪارڊ به اوهان کي پهتو هوندو ۽ ٻن وڌيڪ عالمن جا سرناما موڪليا هئم (خاص ڪري موتيرام رامواڻي) تن وٽان توهان کي ڪجھه گهربل تفصيل مليا هوندا. تنهن بعد توهان جو ٻيو خط به مونکي مليو آهي، جنهن ۾ پروفيسر پنجواڻي ماڙيوالا کي سفارش ڪرڻ لاءِ لکيو اٿو. پر انهن پروفيسرن، توڙي پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻيءَ کي ادبي تاريخ جي ايتري معلومات نه آهي جو توهان کي مدد ڪري سگهن. مالهي، اتم ۽ رامواڻي ئي توهان جي گهرج ڪي قدر پوري ڪري سگهندا، جنهن کان مان  پڻ نا واقف آهيان. توهان وڌيڪ لکيو آهي ته مان پنهنجي حياتيءَ جو احوال لکي موڪليان، جو هن خط رستي موڪليان ٿو ۽ ان سان گڏ سنڌ ۾ نڪتل پنهنجو فوٽو به موڪليان ٿو. اصلي فوٽو مون وٽ موجود نه آهي، جنهن ڪري اخباري فوٽو ٿو موڪليان.

    پر مون توهان جي رٿيل غيرمسلم اديبن جي تاريخ تي غور ڪيو آهي ۽ سمجهان ٿو ته توهان جي رٿا بيحد ڪشادي ۽ غير عملي آهي، هڪڙو ته غير مسلم اديبن بابت لکڻ سان ڪتاب جو تاريخي سلسلو ڪٽجي ويندو ۽ اهو اڻ پورو رهجي ويندو. ڇو جو مسلم ۽  غير مسلم ليکڪن جون تصنيفون هڪ ٻئي سان ڳنڍيون پيون آهن ۽  هڪ ٻئي جي پورت ڪندڙ (Complementary) آهن ۽ الڳ ڪري نٿيون سگهجن. صرف غير مسلم اديبن جي تاريخ اڌوري ٿيندي، نه مڪمل. توهان جي تاريخ ڪن چند اديبن جو احوال ٿيندو ۽ نه ادبي تاريخ. ٻيو ته اوهين ليکڪن جون سوانح عمريون اهڙيون تفصيلوار ڏيڻ  چاهيو ٿا جو اهو رسالو تاريخ  ((History سان گڏو گڏ (Biographies) بنجي پوندو ۽ مقدار کان ٻاهر نڪري ويندو. ادبي تاريخ ۾ ليکڪن جي حياتيءَ تي مختصر چٽڪا لکڻ ضروري آهن. پر توهان ته زندگيءَ جي احوال سان گڏ ڪٽنب ۽ اولاد جو احوال به گهريو آهي، جو موڪليان ٿو. اهي صرف منهنجون صلاحون آهن ته ادب تي وڌيڪ زور ڏيو، سوانح، پبلشر، ڇاپخانا، ادارا وغيره ڪتاب ۾ آڻڻ گهٽايو. آخرين فيصلو وري به توهان تي ئي ڇڏيل آهي، مرضيءَ جا مالڪ آهيو.

    منهنجو جنم حيدرآباد سنڌ ۾، 24 ڊسمبر 1896 ع ۾ ٿيو هو. منهنجو ڏاڏو ديوان شيوڪرام ان زماني جي روايت موجب، دٻدٻي وارو مختيارڪار هوندو هو ۽  پوءِ حيدرآباد جو پهريون ديسي سٽي مئجسٽريٽ بڻيو. سندس رهڻي ڪهڻي شاندار هوندي هئي ۽ جيڪب روڊ تي سرڪاري هاءِ اسڪول سان لڳو لڳ هڪ شاهي حويلي اڏايائين جنهن ۾  چيروليءَ جي چٽساليءَ جو ڪم فنڪار ڪاريگرن کان ڪرايائين. طارق اشرف کان معلوم ٿيو اٿم ته ان مڪان ۾ هاڻ (Art Exhibition) برپا ڪيل آهي. منهنجو پتا ديوان اڌارام هڪ زبردست زميندار هوندو هو، جنهن جون ٻنيون ٽنڊي محمد خان ڀرسان ٽن تپن ۾ چار هزار ايڪڙن تي پکڙيل هيون. هو نئين زماني جو زميندار هو جنهن پنهنجي ديهن ۾ زرعي سڌارا ڪيا ۽ هارين کي سهولتون ڏنيون.

    سنڌي تعليم مون گهر جي سامهون، پرئڪٽسنگ اسڪول ۾ حاصل ڪئي، جتي شاعر محمد صديقمسافر’’ منهنجو استاد هوندو هو. انگريزي تعليم گهر جي ڀرسان، سرڪاري هاءِ اسڪول ۾ ورتيم، جتي منهنجا آدرشي استاد هوندا هئا: نانا غلام علي صاحب ۽ مسٽر وليرام ٿڌاڻي، جي مئٽرڪ پاس ڪيل هوندي به انگريزيءَ ۾ ماهر هوندا هئا. آئون ٻنهي جو لاڏلو شاگرد هوندو هوس ۽ جيڪا به انگريزيءَ جي ڄاڻ پرايم سا ٻنهن استادن کان. غلام علي صاحب کي پوءَخانبهادر’’ جو لقب عطا ٿيو، ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال مقرر ٿيو ۽ آخر ۾ تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر بڻيو. وليرام صاحب ماستري ڇڏي وڪالت پاس ڪئي ۽ حيدرآباد جو قابل وڪيل هو. عجب آهي ته وڏي هوندي، ٻنهي استادن سان منهنجو گهاٽو دوستيءَ جو ناتو ٻجهي ويو ۽ سندن آخرين دم تائين هڪ ٻئي سان اڪثر ملندا جهلندا هئاسون ۽  خط ڪتابت ڪندا هئاسون.

    مئٽرڪ امتحان ۾ مان سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر آيو هوس، ۽ پنهنجي هاءِ اسڪول ۾ پهريون نمبر، جنهن لاءِ مون کي انعام مليو هو. ان روڪڙ انعام سان مون (S.J Co-operative Society) تان ويهه انگريزي ڪتاب چونڊي خريد ڪيا ۽ پتا وٽان مليل ڪن ڪتابن سان گڏي پنهنجيهوم لئبرري’’ ٺاهيم، جا رفتي رفتي وڌي هزارن جي تعداد کي پهچي ويئي.

    ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ واري ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ پرايم، جتي مونکي ٽيون آدرشي استاد ملي ويو: پروفيسر صاحب سنگهه شاهاڻي، جنهن کي اسان شاگردن هڪ انگريز پرنسپال خلاف اسٽرائيڪ ڪرائي، پهريون ديسي پرنسپال ڪرايو. شاهاڻي صاحب نه صرف مشهور قلمدان هو، پر انگريزيءَ ۾ خاص مهارت رکندڙ هو. انگلش لٽريچر ڪلاس روم ۾ ٿيندو هو، هن جو به لاڏلو شاگرد هوندو هوس. هن پرنسپاليءَ جي ايام ۾ آرٽس ۽ سائنس کان سواءِ انجنيئرنگ ڪاليج ڪڍيو، لا ڪاليج کوليو، ڪامرس ڪاليج برپا ڪيو. مطلب ته چڱي چوکي سنڌ يونيورسٽي قائم ڪري ڇڏيائين!

    گريجوئيٽ ڪرڻ بعد ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان عملي تعليم وٺي، پنج سال مون پتا جون زمينون سنڀاليون، پر اَن جي چورين ۽ پرائين زالن ڀڄائڻ جا نبيرا ڪري آئون بيزار ٿي پيس. جيتوڻيڪ پڙهڻ جو ڪم ان اڪيلائي ۾ ئي شروع ڪيم ۽ لاڙي محاورو به چڱوئي سکي ورتم. هڪ ڏينهن اوچتو پرنسپال شاهاڻيءَ وٽان نوتو آيم ته پنهنجي جهوني ڪاليج ۾ اچي انگريزيءَ ۾ فيلو بڻج. انڌو گهري الله کان ٻه اکيون! آئون ٺهه پهه وڃي نوڪريءَ تي چڙهيس ۽ ڪجهه وقت بعد مون کي ليڪچرار مقرر ڪيائين. پرنسپال بوٽاڻيءَ پنهنجي ايام ۾ مونکي اسسٽنٽ پروفيسريءَ جو اضافو ڏنو ۽ بمبئيءَ ۾ لڏڻ کانپوءِ پرنسپال آڏواڻيءَ پنهنجي برپا ڪيل جئه هند ڪاليج ۾ پروفيسر ۽ آخر انگريزي شعبي جو اڳواڻ مقرر ڪيم. ڪي سال بمبئي يونيورسٽيءَ جي انگريزي توڙي سنڌي بورڊ آف اسٽڊيز جو چونڊيل ميمبر ٿي ڪم ڪيم. اهڙي طرح 37 سال پنهنجي پسنديءَ واري پيشي ۾ ڪاٽي، 1926ع ۾ رٽائر ڪري، هاڻي ڪلڪتي ۾ مربي پٽ جي ڪٽنب ۾ اچي پيري ۾ آسائش ورتي اٿم. ڌيءَ مئنا گهوٽ سوڌي لنڊن ۾ نوڪري ڪندي آهي.

    ادبي پيشي کانسواءِ، منهنجو ٻيو شغل ناٽڪ آهي، ننڍيءَ ڄمار کان وٺي مون ڪيترين ئي ٻولين ۾ سوين ناٽڪ ڏٺا آهن. 40 ننڍا ناٽڪ سنڌيءَ ۾ لکيا آهن، انهن ۾ اداڪاري ڪئي اٿم، هدايتڪاري ڪئي اٿم، ناٽڪ لاءِ خاص شونق تڏهن جاڳم جڏهن 1923ع ۾ حقيقت پسند ناٽڪ جي باني خانچند درياڻيءَ سان ٻانهن ٻيلي ٿي، حيدرآباد ۾رابندرناٿ ناٽڪ منڊليبرپا ڪئي سون، جنهن جو مهورت مها ڪويءَ ٽاگور پنهنجي مبارڪ هٿن سان ڪيو هو. اين. ايڇ. اڪيڊمي جي هال ۾، ٽاگور جي حضوريءَ ۾، سندس ئي انگريزي ناٽڪ چترا (Chitra) ڪري ڏيکاريم، جنهن ۾ مون سان گڏ دوست ٽهلرام آڏواڻي پارٽ ڪيو هو. ٻئي صبح سويل ڄيٺمل پرسرام نياپو مُڪو ته ڪوي اسان ٻنهي کي نيرڻ لاءِ نينڍ ڏني آهي! ڏڪندا، ٿڙڪندا، نارائڻ محل ۾ پهتاسون ته ڪويءَ ناشتو ڪندي فرمايو؛مون پنهنجوچتراانگريزي ۾ گهڻن ئي هنڌ اسٽيج تي آندل ڏٺو آهي، پر توهان جنهن اتساهه ۽ نزاڪت ۽ مشڌ اچارن سان ڪري ڏيکاريو، اهڙو اڳ ڪونه ڏٺو اٿم! شل وڌو ويجهو!” اهو شڀ موقعو عمر ڀر وسرڻ جو نه آهي. ان کانپوءِ مون کيايڪتا جو آلاپترجمو ڪرڻ لاءِ رابندرناٿ منڊليءَ وٽان انعام مليو ۽ پڻکن جي خطاناٽڪ دليان جوڙڻ لاءِ تازو ڪلڪتي ۾ منهنجي ننڍي ناٽڪپريم جي سيجاکي چٽاڀيٽيءَ ۾ انعام جڙيو. 1929ع ۾سنڌي نثر جي تاريخلاءِساهتيه اڪاڊميوٽان پنج هزار انعام مليو ۽ 1972ع ۾ ساڳيءَ اڪاڊميءَ مونکي فيلوشپ جو خطاب ڏنو.

     

     

  • منگهارا ملڪاڻي

    مُنهنجو دوست منگهارا ملڪاڻي  ۽ ساڻس  ٿيل خط و ڪتابت

            ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    موت جا بي رحم هٿ، جڏهن ڪنهن جانيءَ جي جدائيءَ جو باعث بڻيا آهن ، تڏهن چاهيندڙن جو من به نپوڙيو محسوس ٿيندو آهيپروفيسر منگهارام ملڪاڻي جي موت جو ٻڌي هڪ نه پر هزارين ماڻهن کي ڏک رسيو هوندو . سنڌ ۽ هند جي هي ادبي شخصيت پرلوڪ پتار جڻ کان پوءِ به اسان جي ادبي دنيا ۾ عزت ۽ احترام سان ياد ڪئي ويندي . هيءَ فاني جهان ته سڀني کي ئي ڇڏڻو آهي ، پر پوءِ به ڪيترا ماڻهو  موت کي مات ڏئي ڇڏيندا آهن . منگها رام ملڪاڻيءَ لڳ ڀڳ مني صدي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا گهڙ اڀريا آهن . سرڳواسيءَ ادبي چمن جي جا آبياري ڪئي آهي ، اها ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه ٿي سگهجي . هن جا لڳايل ادبي گل ۽ ٻوٽا اڻ ڄاتي مدي تائين علم ادب جي دنيا کي هڳاءُ بخشيندا رهندا . گذريل پنج سال ڄڻ ڪالهوڪي ڳالهه لڳن ٿا .

    مون کي  ياد ٿو پئي ته ڊاڪٽري جي مقالي کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ سنڌ کانسواءِ هند جي عالمن ، اديبن ۽ دانشورن  سان رابطو قائم ڪيو هيم . هڪ مفصل سوالنامو ٺاهي پنهنجي دوست جسونت ڪمار ۽ ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻي ڏانهن موڪليو هيم . هن منهنجي سوالنامي کي سائيڪلو اسٽائيل ڪري سموري ڀارت جي سنڌي بزرگ عالمن ۽ اديبن ڏي ڏياري موڪليو هو .

    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَ انهيءَ سوالنامي جي موٽ ۾ مون سان لکپڙھ ڪئي هئي . اها لکپڙھ مونپر ڏيهي عالمن جا خطجي سري مان هفتيوارآزاد۾ شايع ڪرائي هئي .

    منگهارام ملڪاڻيءَ کي جيتوڻيڪ مون ڪڏهن ڏٺو به ڪونه . پر پوءِ به جڏهن خط پٽ لکندو هو ، تڏهن اهو تاثر ملندو هوم  ته اسان  ڄڻ هڪ پورو جڳ گڏجي گذاريو آهي .

    ڪاليج ۾ استاد هئڻ واري نسبت مان کيس اڻ ڄاتو سڪون ملندو هو ، آئون ته  وري ڪراچيءَ جي ڪاليج جو استاد آهيان ، جنهن شهر ۾ هن پوري جوڀن ۽ جوانيءَ جا ڏينهن گذاريا هئا . سندس سڪ ۽ محبت جو اهو عالم هو جو وقت بوقت جي سندس ڪتاب ڀارت ۾ شايع ٿيندا هئا ،

    انهن جي هڪ هڪ ڪاپي ڏياري موڪليندو هو . مون هڪ خط ۾ کيس ٻڌايو هو ته هند توڙي سنڌ جا ڪيترا سنڌي عام ۽ اديب اڪثر ڪري اڌوريون ۽ هڪ طرفيون تاريخون مرتب ڪري رهيا آهن . هندو عالم جڏهن قلم هٿ ۾ کڻي ٿو ته مسلمان ليکڪن کي نظر انداز ڪري وڃي ٿو ۽ ساڳي نموني مسلمانن کي وري ادبي تاريخ کي پاڪ صاف ڪرڻ جو گهڻو اونو آهي . انهيءَ ڪري اسان جون ادبي تاريخون اڌوريون ۽ اڻ پوريون ٿي پيون آهن . تاريخ کي مڪمل ۽ جامع بنائڻ لاءِ مون سوچيو آهي ته آئون هتي ورهاڱي کان اڳ جي غير مسلم ليکڪن جي ادبي خدمتن کي ڪتابي صورت ڏيان. مون کيس اها صلاح به ڏني هئي ته هند ۾ جڏهن ڪا ادبي تاريخ لکي وڃي ۽ ان ۾ سنڌ جي مسلمان ليکڪن کي مناسب جاءِ نه ملي سگهي ته ان کي پوري ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ ساڳي منصوبي تي ڪم ٿيڻ گهرجي ۽ پوءِ ادبي تاريخ جو هڪ گڏيل ڇاپو ڪڍڻ گهرجي . سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي  منهنجي تجويز جي پوئين حصي سان ته اصولي طور اتفاق ڪيو ، پر پهرين حصي سان شديد اختلاف ڏيکاريو . انهي سلسلي ۾ اتم ڏانهن خط لکي کانئس به منهنجي منصوبي تي راءِ ڏيڻ جي دعوت ڏني . شري اتم ته اهو خط پنهنجي اخبار ۾ شايع ڪري ، پنهنجي ڪا راءِ نه ڏني . پر منگهارام ملڪاڻي مسلسل انهي ڳالهه تي زور ڏيندو رهيو ته مون کي ادبي تاريخ ، مذهبي بنيادن تي مرتب ڪرڻ نه گهرجي . انهي کان اڳ جو آئون ساڻس راءِ تي متفق ٿيان ، ورهاڱي کان اڳ جي هڪ سئو چوڏهن غير مسلم شاعرن جو ڪلام ۽ احوال مرتب ڪري چڪو هوس .

    انهيءَ ڪتاب تيجهڙا گل گلاب جانالو رکي هڪڙي ڪاپي سنڌ الاجيءَ جي حوالي ڪري چپ ڪري ويهي رهيس . پوِءِ اهو فيصلو ڪري ڇڏيم ته سنڌ ۾ جڏهن جامع ادبي تاريخ مرتب ڪئي وئي ته پاڻ وٽ گڏ ڪيل غير مسلم ليکڪن جي معلومات کڻي انهيءَ ڪم ۾ ڪتب آڻبي . پر افسوس سان چوڻو ٿو پئي ته سنڌ ۾ رڳو ڳالهيون ڪبيون آهن ، عمل ڪرڻ اسان سکيو ئي ڪونهي . انهيءَ جي ڀيٽ ۾ ڀارتي سنڌي پهرين ڪم ڪندا آهن، ۽ پوءِ به ڳالهيون نه پر ڳالهه ! مثال اسان جي اڳيان آهي ، سنڌ ۾ اها چئو پچو هلي ته هن سال کي سنڌي ڊرامي جي هڪ صدي پوري ٿيڻ ڪريڊرامي جو سالڪري ملهائجي . اسان ڳالهه ڪري ويهي رهياسين . خير سان ڊسمبر به گذري ويو . ليڪن ڀارت ۾ هن سال ۾ ڊرامي تي سيمينار ٿيا  ۽ اتي عالمن ۽ اديبن وڏي ڌام ڌوم سان ڊرامي جو سئو ساله جشن ملهائيو. هڪڙو ٻيو مثال به ڏسو . پنهنجي تحقيقي ڪم دوران مان رڳو اهڙن ڀارتي عالمن ،شاعرن ۽ ايڊيٽرن سان رابطو قائم ڪري نه سگهيس . جن جي ايڊريس ڪانه هئي . يا جي پرلوڪ پڌاري چڪا هئا. پر گهڻو ڪري منهنجا خط اتان جي ڪيترن ئي عالمن کي پهتا ۽ ڪيترين ئي اخبارن ۾ شايع ٿيا . آئون ائين ته ڪونه چوندس ته مون ڀارتي عالمن ۽ اديبن کي نوان موضوع ڏنا . پر ايترو ضرور چوندس ته جنهن منصوبي ۽ مقصد کي آڏو رکي مون ، ڏانهن خط لکيا هئا، هنن انهيءَ ڏس ۾ ڪتاب لکي ڇپرايا . اتي تازي شايع ٿيل ڪتابساهتيهڪلا درسني ،انهيءَ جو هڪ مثال آهي . اتي ورهايل منهنجيسوالنامي ،مختلف اخبارن ۾ شايع ٿيل منهنجي خطن ۽ هن ڪتاب کي هڪ ئي وقت ذهن ۾ رکي ڏسڻ سان ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي .

    سرڳواسي منگهارام ملڪاڻي به انهي ساٿ جي سرواڻن مان هڪ هو ، جيڪي ڳالهين بدران ڪم ڪندا آهن ، جن جي زندگي ادب هوندو آهي ۽ ادب زندگي هوندي آهي . منگهارام ملڪاڻي جون لياقتون ۽ صلاحيتون علم ادب جي رڳو هڪ صنف تائين محدود نه هيون . جيتوڻيڪ هو بنيادي طور تي ڊرامي جي دنيا جو هيرو هو ، پر شاعري ، مضمون ، صحافت ۽ تنظيم جي ميدانن ۾  به پاڻ ملها يائين .

    سندس زندگي سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تاريخ ۽ جي ڪهاڻي هئي . هو مني صديءَ تائين اسان جي علم ادب جي عظميت جو مينار بڻيو رهيو ۽ آخرڪار موت جي آغوش ۾ لڪي ويو .

    منگهارام ملڪاڻيءَ 24 ڊسمبر 1896 ع تي حيدرآباد ۾  اڌارام ملڪاڻيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو . پرائمري ۽ ثانوي تعليم حيدرآباد مان ئي ورتائين ، جنهن جو ذڪر پنهنجي هڪ ڪتابساهتڪارن جون سمرتيون۾ به ڪيو اٿس ، هن ڪتاب ۾ پنهنجي هندو توڙي مسلمان استادن جو ذڪر اهڙي ته نموني ڪيو اٿس ، جو پڙهڻ کانپوءِ منگهارام ملڪاڻي جي من وارو ماڻهو ظاهر ٿي بيهي ٿو . پاڻ مئٽرڪ جي امتحان  ۾ سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر ۽ پنهنجي اسڪول ۾ پهريون نمبر آيو . ان کانپوءِ ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ جيڊي . جي . سنڌ ڪاليجمان ورتائين . گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان زراعت جي عملي تعليم به ورتائين .

    منگهارام ، ملڪاڻين جي هڪ مڇي مانيءَ لائق خاندان جو فرد هو . هن تعيلم پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ نه پرانسان بڻجڻ لاءِ  ورتي هئي . انهيءَ ڪري گريجوئيٽ ٿيڻ کانپوءِ پورا پنج سال پنهنجيون ٻنيون سنڀاليائين . پرزمينداري ڪٽنب جو فرد زمينداري رعب ۽ خصوصيت کان بلڪل خالي هيڪاري ڪلا ۽ ادب جو  شيدائيڪيئن پيو اتي گهاري سگهي ؟ نيٺ سندس من جي مراد پوري ٿي ۽ڊي . جي . سنڌ ڪاليججي انتظاميه وارن کيس پنهنجي ڪاليج ۾ انگريزي جي استاد ٿيڻ جي آڇ ڏني ، ۽ هن وڃي اتي ملازمت جو آغاز ڪيو . ورهاڱي ٿيڻ وقت پاڻ اتي اسسٽنٽ پروفيسر هيو . 1947 ع کانپوءِ جڏهن ڀارت لڏي ويو ته بمبئي جيجئه هند ڪاليج۾ پهريون پروفيسر ۽ پوءِ انگريزي شعبي جو اڳواڻ ٿيو . جملي اٺٽيهه سالن جي ملازمت ڪرڻ کانپوءِ 1962 ع ۾ رٽائر ڪيائين.

    سنڌ ۽ هند جي سنڌي ناٽڪ جي اوسر ۾ منگهارام ملڪاڻيءَ جو وڏو هٿ هو . سنڌ ۾ جڏهنرابيندر ناٿ ٽئگور ڊراماٽڪ ڪلب”  ٺهي ۽ خود ٽئگور اچي ان جو مهورت ڪيو ته منگهارام ملڪاڻيءَ هن عظيم فنڪار جو لکيل ناٽڪچتراڪري ڏيکاريو. منگهارام  ملڪاڻي هن  ڪلب جي مکيه منتظمين ، هدايتڪارن ۽ فنڪارن مان هڪ هو . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ بمبئي ۾سنڌي ساهت منڊلقائم ڪيائين . جنهن جو پاڻ ڀريا چوڏهن سال صدر ٿي رهيو . هن منڊل اڌ ڊزن کن ڊراما به ڪري ڏيکاريا . کيس سنڌي اڪانڪي ناٽڪ جي جنم داتا جي حيثيت مليل هئي . 1934 ع ۾رابيندر ناٿ ڊراماٽڪ ڪلبجي ڪراچي واري شاخانڊسنالي انگريزي سنڌي سالياني مخزن جاري ڪئي ته منگهارام ملڪاڻي کي ان جو ايڊيٽر مقرر ڪيو ويو . ڀارت وڃڻ کان پوءِ اتيفلم نيوزنالي مخزن جاري ڪئي هيائون.

    منگهارام ملڪاڻيءَ جا جملي ايڪهه ڪتاب شايع ٿيا . انهن جو وچور هن ريت ٿئي . ٿو : “گم ٿيل صندوقڙي”  ( ترجمو ٿيل ناول -1924 ع) ،گونگي ڪنوار ۽ ٻن ديوي” (بنگالي ڪهاڻيون  -1924) ،قسمت” (ترجمو ٿيل ناٽڪ – 1926)،شانتا” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)،ايڪتا جو آلاپ” (ترجمو ٿيل ناٽڪ 1929)،دلسوز داستان ” (شيڪسپيئر جو ترجمو 1929)  ،کن جي خطا” (ناٽڪ -1930)،انارڪلي” (ناٽڪ – 1930) ،پنج ننڍا ناٽڪ” (ايڪانڪيون – 1937) ،پنگتي پڙدا” (ايڪانڪيون– 1938) ،پريت جا گيت” (ٽئگور جو ترجمو– 1940) ،گيتا نجلي” (ٽئگور جو ترجمو -1940)،ادبي اصول” (تنقيد-1950) ،جيون چهچٽا” (ايڪانڪيون-1957)،پاپ ڪين پڃ” (ناٽڪ-1962) ،پڇمي ياترا” (سفرنامو-1963)،کڙ کٻيتا پيا ٽمڪن” (ايڪانڪيون-1967) ،سنڌي نثر جي تاريخ” (تاريخ– 1968)،آخرين ڀيٽ” (ناٽڪ-1975)،جوانيءَ جا جذبا پيريءَ جون ياديون” (شاعري-1975)، ۽ ساهتيڪارن جون سمرتيون” (سوانح-1979).

    منگهارام ملڪاڻي پنهنجي حياتي ۾ ئي پنهنجي محنت جو ڦل ماڻيو . 1929 ع ۾ کيسايڪتا جو آلاپناٽڪ جي ترجمي ڪرڻ تي انعام مليو . 1969 ع ۾ وري ڀارت جيساهت اڪاڊمي” “سنڌي نثر جي تاريختي انعام ڏنس . پاڻ 1972 کان وٺي انهيءَ اڪاڊميءَ جو فيلو ٿي رهيوسندس ڪتابادبي اصولڀارت جي يونيورسٽين ۽ اسڪولن لاءِ درسي ڪتاب طور تسليم ڪيل آهي . ان کان سواءِ پاڻ بمبئي يونيورسٽيءَ ۾  سنڌي خواھ انگريزيءَ جيبورڊ آف اسٽڊيزجو ميمبر ٿي رهيو .

    1924 ع کان وٺي 1980 ع تائين سرڳواسي منگهارام ملڪاڻيءَپنهنجي زندگي ڪلاڪاري نموني ۾ بسر ڪري ان مان ڪلاڪار وارو آنند ماڻيو. جيون کي ئي سڀ ڪجهه ڏئي ۽ جيون مان ئي سڀ ڪجهه ماڻيائين.” هو پنهنجي زندگي ڪارائتي ۽ ڪارگر نموني سان گذاري ٻين لاءِ مثال ڇڏي ويو آهي . ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته طبعي طور سندس موت واقع ٿيو آهي ، ليڪن هو بي مثال خدمتن ڪري اڄ به امر آهي ۽ سڀاڻي به امر رهندو .

    هو پهرين ڊسمبر 1980 ع تي گذاري ويو .

     

    منگها رام ملڪاڻي

    منگها رام ملڪاڻي، سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا جي هڪ ڄاتل سڃاتل شخصيت آهي. پاڻ ادبي کيتر ۾ ٻوليءَ جي جهوليءَ ۾ گل ڀريا اٿن، تن کي ڪڏهن به فراموش ڪري نٿو سگهجي. جيئن ته پاڻ پنهنجي زندگيءَ جو احوال هيٺ ايندڙ خطن ۾ تفصيل سان ڏنو اٿن، انهيءَ ڪري اڳ ۾ دهرائڻ اجايو آهي. “ڪراچي ضلعي جو سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقيءَ ۾ حصو’’ جي موضوع تي جڏهن پي. ايڇ. ڊي لاءِ کوجنا جي شروعات ڪيم ته معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ سرحد جي هن پار ڏي به هٿ وڌائڻو پيو. ڀاءُ جسونت ڪمار جي معرفت پروفيسر منگها رام ملڪاڻي جي ايڊريس ملي ۽ ائين اسانجي وچ ۾ خط و ڪتابت جو آغاز ٿيو. جسونت ڪمار، ڀارتي اديبن جي ڏس پتي ڏيڻ جو وسيلو بڻيو، ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻيءَ وري  ادبي ۽ علمي معلومات وٺي ڏيڻ جو ڪارڻ بڻي ۽ ڪاڪو منگها رام ملڪاڻي  وري هڪ ٻيو محاذ سنڀاليو. اهو محاذ هو منهنجي ادبي منصوبن جي تاريخي ۽ ادبي اهميت جو جائزو.

    سائين منگها رام ملڪاڻيءَ منهنجي ادبي ڪم ۾ نهايت دلچسپي ڏيکاري ۽ مونکي سختيءَ سان منع ڪئي ته آئونفرقيوار ادبي تاريخ’’ لکڻ کان باز اچان. آئون پي. ايڇ. ڊي کان سواءِ غير مسلم اديبن تي تفصيل سان ڪم ڪرڻ ٿو چاهيان ۽ ان لاءِ مون وٽ جواز به آهي. بهرحال ڪاڪي منگها رام ملڪاڻي منهنجي ادبي منصوبن تي ڀارتي اديبن سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي، اخبارن ۾ رايا ڏنا ۽ ٻين دوستن خاص ڪرياتم’’ کي هن ڏس ۾ راءِ ڏيڻ تي زور ڀريو. پاڻ جيڪي خط لکيائون اهي هيٺ ڏجن ٿا:

     

    5A/1 علي پور، ڪلڪتو 27  

    26 جنوري 1976

    سدا سلامت

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    توهان جو خط پڙهي بيحد خوشي ٿي ته توهين ورهاڱي کان اڳ واريغير مسلم ادب’’ تي تحقيقات ڪري رهيا آهيو. افسوس آهي جو صحت سالم نه هئڻ ڪري جواب ڏيڻ ۾ دير وڌي اٿم. ساڳي پيريءَ ۽ بيماريءَ ڪارڻ آئون اوهان کي ان تحقيقات ۾ مدد ڪرڻ کان مجبور آهيان ۽ معافي طلب آهيان.

    آئون نهايت شڪرگذار آهيان جو اوهان منهنجيسنڌي نثر جي تاريخ’’ جي قدر شناسي ڪئي آهي ۽ ان مان ڪجهه مواد حاصل ڪيو آهي. ان ڪتاب ۾ مون اديبن ۽ سندن تصنيف سان گڏو گڏ، پبلشرن، مگزينن ۽ سندن ايڊيٽرن وغيره جو به ذڪر ڪيو آهي. وڌيڪ معلومات ڏيڻ کان لاچار آهيان، جنهن لاءِ وري به معافي وٺان ٿو، پر هڪ ادبي دوست جو نالو ۽ سرنامو موڪليان ٿو، جنهن سنڌي ادب جي اونهي کوجنا ڪئي آهي ۽ توهان کي مدد ڪري سگهندو.

    مسٽر اي جي اتم 4- اي هيرا آباد مينشن،

    سيتلديو روڊ، ماهم بمبئي 16 (انڊيا)

    ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ’’ تي پي. ايڇ. ڊي لاءِ مقالو تيار ڪري رهيا آهيو، تنهن جي ڪاميابيءِ لاءِ دعائون!

    توهان ڪراچي ڪاليج ۾ ليڪچرار آهيو، تنهن ناتي منهنجا ڌنڌي ڀائي ٿيا. آئونڊي جي سنڌ ڪاليج’’ ۾ انگريزيءَ پروفيسر هوس.

    وڌيڪ قرب سان منگهارام ملڪاڻي

     سدا خوش هجو.

     

    5A/1 ٻلديو روڊ علي پور، ڪلڪتو، 27- 25 فيبروري 1926

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    توهان جو ٻيو خط پڙهي مونکي گهڻو افسوس ٿيو آهي ته ٽپالي سرشتو جاري ٿيڻ بعد به، توهان جي پهرين خط جو جواب توهان کي ڪونه پهتو آهي، جو مون بروقت ڏنو آهي. توهان کي منهنجي پيريءَ ۽ بيماريءَ جو اونو آهي، تنهن لاءِ احسانمند آهيان پر تنهن هوندي به مان توهان جي کوجنا جي ڪارج ۾ مدد ڪريان ها. پر حقيقت هيءَ آهي ته مون وٽ ڪوبه وڌيڪ مصالحو موجود نه آهي. جيڪا به تحقيقات مون سالن جا سال ڪئي هئي ساسنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ ڏيئي ڇڏي اٿم. ان ۾ ليکڪن ۽ سندن تصنيفن سان گڏو گڏ ميگزنن، ايڊيٽرن، پبلشرن ۽ ادبي ادارن جي جيڪا معلومات مونکي ملي سگهي سا درج ڪئي اٿم. ان ڪتاب مان توهان کي ڪجهھ واهر حاصل ٿي آهي، سو ٻڌي خوش ٿيو آهيان. پر وڌيڪ تفصيلوار حقيقتن لاءِ هيٺين شخصن جا نالا ۽ سرناما ڏيڻ کان سواءِ ٻيو ڪجھه ڪرڻ کان مجبور آهيان.

    1-                   مسٽر موتي رام رامواڻي معرفتڀارتواسي’’ ايڊيٽر گاجرا 36-38 اگياري لين، فورٽ بمبئي -1 (انڊيا)

    2-                   مسٽر گوبند مالهي 6- بي، راکي بلڊنگ ايم جي روڊ، ڪانڊيولي بمبئي 27 (انڊيا)

     توهين انهن دوستن کي لکندا ته اميد آهي ته چڱو ئي کوجنا ڀريو مواد ملي ويندو.

    وڌيڪ قرب سان،

    منگها رام ملڪاڻي

    سدا سلامت

     

    ڪلڪتو ستين مئي 1976

    دوست مهربان پٺاڻ صاحب

    اميد ته منهنجو ٻيو ڪارڊ به اوهان کي پهتو هوندو ۽ ٻن وڌيڪ عالمن جا سرناما موڪليا هئم (خاص ڪري موتيرام رامواڻي) تن وٽان توهان کي ڪجھه گهربل تفصيل مليا هوندا. تنهن بعد توهان جو ٻيو خط به مونکي مليو آهي، جنهن ۾ پروفيسر پنجواڻي ماڙيوالا کي سفارش ڪرڻ لاءِ لکيو اٿو. پر انهن پروفيسرن، توڙي پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻيءَ کي ادبي تاريخ جي ايتري معلومات نه آهي جو توهان کي مدد ڪري سگهن. مالهي، اتم ۽ رامواڻي ئي توهان جي گهرج ڪي قدر پوري ڪري سگهندا، جنهن کان مان  پڻ نا واقف آهيان. توهان وڌيڪ لکيو آهي ته مان پنهنجي حياتيءَ جو احوال لکي موڪليان، جو هن خط رستي موڪليان ٿو ۽ ان سان گڏ سنڌ ۾ نڪتل پنهنجو فوٽو به موڪليان ٿو. اصلي فوٽو مون وٽ موجود نه آهي، جنهن ڪري اخباري فوٽو ٿو موڪليان.

    پر مون توهان جي رٿيل غيرمسلم اديبن جي تاريخ تي غور ڪيو آهي ۽ سمجهان ٿو ته توهان جي رٿا بيحد ڪشادي ۽ غير عملي آهي، هڪڙو ته غير مسلم اديبن بابت لکڻ سان ڪتاب جو تاريخي سلسلو ڪٽجي ويندو ۽ اهو اڻ پورو رهجي ويندو. ڇو جو مسلم ۽  غير مسلم ليکڪن جون تصنيفون هڪ ٻئي سان ڳنڍيون پيون آهن ۽  هڪ ٻئي جي پورت ڪندڙ (Complementary) آهن ۽ الڳ ڪري نٿيون سگهجن. صرف غير مسلم اديبن جي تاريخ اڌوري ٿيندي، نه مڪمل. توهان جي تاريخ ڪن چند اديبن جو احوال ٿيندو ۽ نه ادبي تاريخ. ٻيو ته اوهين ليکڪن جون سوانح عمريون اهڙيون تفصيلوار ڏيڻ  چاهيو ٿا جو اهو رسالو تاريخ  ((History سان گڏو گڏ (Biographies) بنجي پوندو ۽ مقدار کان ٻاهر نڪري ويندو. ادبي تاريخ ۾ ليکڪن جي حياتيءَ تي مختصر چٽڪا لکڻ ضروري آهن. پر توهان ته زندگيءَ جي احوال سان گڏ ڪٽنب ۽ اولاد جو احوال به گهريو آهي، جو موڪليان ٿو. اهي صرف منهنجون صلاحون آهن ته ادب تي وڌيڪ زور ڏيو، سوانح، پبلشر، ڇاپخانا، ادارا وغيره ڪتاب ۾ آڻڻ گهٽايو. آخرين فيصلو وري به توهان تي ئي ڇڏيل آهي، مرضيءَ جا مالڪ آهيو.

    منهنجو جنم حيدرآباد سنڌ ۾، 24 ڊسمبر 1896 ع ۾ ٿيو هو. منهنجو ڏاڏو ديوان شيوڪرام ان زماني جي روايت موجب، دٻدٻي وارو مختيارڪار هوندو هو ۽  پوءِ حيدرآباد جو پهريون ديسي سٽي مئجسٽريٽ بڻيو. سندس رهڻي ڪهڻي شاندار هوندي هئي ۽ جيڪب روڊ تي سرڪاري هاءِ اسڪول سان لڳو لڳ هڪ شاهي حويلي اڏايائين جنهن ۾  چيروليءَ جي چٽساليءَ جو ڪم فنڪار ڪاريگرن کان ڪرايائين. طارق اشرف کان معلوم ٿيو اٿم ته ان مڪان ۾ هاڻ (Art Exhibition) برپا ڪيل آهي. منهنجو پتا ديوان اڌارام هڪ زبردست زميندار هوندو هو، جنهن جون ٻنيون ٽنڊي محمد خان ڀرسان ٽن تپن ۾ چار هزار ايڪڙن تي پکڙيل هيون. هو نئين زماني جو زميندار هو جنهن پنهنجي ديهن ۾ زرعي سڌارا ڪيا ۽ هارين کي سهولتون ڏنيون.

    سنڌي تعليم مون گهر جي سامهون، پرئڪٽسنگ اسڪول ۾ حاصل ڪئي، جتي شاعر محمد صديقمسافر’’ منهنجو استاد هوندو هو. انگريزي تعليم گهر جي ڀرسان، سرڪاري هاءِ اسڪول ۾ ورتيم، جتي منهنجا آدرشي استاد هوندا هئا: نانا غلام علي صاحب ۽ مسٽر وليرام ٿڌاڻي، جي مئٽرڪ پاس ڪيل هوندي به انگريزيءَ ۾ ماهر هوندا هئا. آئون ٻنهي جو لاڏلو شاگرد هوندو هوس ۽ جيڪا به انگريزيءَ جي ڄاڻ پرايم سا ٻنهن استادن کان. غلام علي صاحب کي پوءَخانبهادر’’ جو لقب عطا ٿيو، ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال مقرر ٿيو ۽ آخر ۾ تعليم کاتي جو ڊائريڪٽر بڻيو. وليرام صاحب ماستري ڇڏي وڪالت پاس ڪئي ۽ حيدرآباد جو قابل وڪيل هو. عجب آهي ته وڏي هوندي، ٻنهي استادن سان منهنجو گهاٽو دوستيءَ جو ناتو ٻجهي ويو ۽ سندن آخرين دم تائين هڪ ٻئي سان اڪثر ملندا جهلندا هئاسون ۽  خط ڪتابت ڪندا هئاسون.

    مئٽرڪ امتحان ۾ مان سڄيءَ سنڌ ۾ چوٿون نمبر آيو هوس، ۽ پنهنجي هاءِ اسڪول ۾ پهريون نمبر، جنهن لاءِ مون کي انعام مليو هو. ان روڪڙ انعام سان مون (S.J Co-operative Society) تان ويهه انگريزي ڪتاب چونڊي خريد ڪيا ۽ پتا وٽان مليل ڪن ڪتابن سان گڏي پنهنجيهوم لئبرري’’ ٺاهيم، جا رفتي رفتي وڌي هزارن جي تعداد کي پهچي ويئي.

    ڪاليجي تعليم ڪراچيءَ واري ڊي. جي. سنڌ ڪاليج ۾ پرايم، جتي مونکي ٽيون آدرشي استاد ملي ويو: پروفيسر صاحب سنگهه شاهاڻي، جنهن کي اسان شاگردن هڪ انگريز پرنسپال خلاف اسٽرائيڪ ڪرائي، پهريون ديسي پرنسپال ڪرايو. شاهاڻي صاحب نه صرف مشهور قلمدان هو، پر انگريزيءَ ۾ خاص مهارت رکندڙ هو. انگلش لٽريچر ڪلاس روم ۾ ٿيندو هو، هن جو به لاڏلو شاگرد هوندو هوس. هن پرنسپاليءَ جي ايام ۾ آرٽس ۽ سائنس کان سواءِ انجنيئرنگ ڪاليج ڪڍيو، لا ڪاليج کوليو، ڪامرس ڪاليج برپا ڪيو. مطلب ته چڱي چوکي سنڌ يونيورسٽي قائم ڪري ڇڏيائين!

    گريجوئيٽ ڪرڻ بعد ڇهه مهينا پوني واري زرعي ڪاليج مان عملي تعليم وٺي، پنج سال مون پتا جون زمينون سنڀاليون، پر اَن جي چورين ۽ پرائين زالن ڀڄائڻ جا نبيرا ڪري آئون بيزار ٿي پيس. جيتوڻيڪ پڙهڻ جو ڪم ان اڪيلائي ۾ ئي شروع ڪيم ۽ لاڙي محاورو به چڱوئي سکي ورتم. هڪ ڏينهن اوچتو پرنسپال شاهاڻيءَ وٽان نوتو آيم ته پنهنجي جهوني ڪاليج ۾ اچي انگريزيءَ ۾ فيلو بڻج. انڌو گهري الله کان ٻه اکيون! آئون ٺهه پهه وڃي نوڪريءَ تي چڙهيس ۽ ڪجهه وقت بعد مون کي ليڪچرار مقرر ڪيائين. پرنسپال بوٽاڻيءَ پنهنجي ايام ۾ مونکي اسسٽنٽ پروفيسريءَ جو اضافو ڏنو ۽ بمبئيءَ ۾ لڏڻ کانپوءِ پرنسپال آڏواڻيءَ پنهنجي برپا ڪيل جئه هند ڪاليج ۾ پروفيسر ۽ آخر انگريزي شعبي جو اڳواڻ مقرر ڪيم. ڪي سال بمبئي يونيورسٽيءَ جي انگريزي توڙي سنڌي بورڊ آف اسٽڊيز جو چونڊيل ميمبر ٿي ڪم ڪيم. اهڙي طرح 37 سال پنهنجي پسنديءَ واري پيشي ۾ ڪاٽي، 1926ع ۾ رٽائر ڪري، هاڻي ڪلڪتي ۾ مربي پٽ جي ڪٽنب ۾ اچي پيري ۾ آسائش ورتي اٿم. ڌيءَ مئنا گهوٽ سوڌي لنڊن ۾ نوڪري ڪندي آهي.

    ادبي پيشي کانسواءِ، منهنجو ٻيو شغل ناٽڪ آهي، ننڍيءَ ڄمار کان وٺي مون ڪيترين ئي ٻولين ۾ سوين ناٽڪ ڏٺا آهن. 40 ننڍا ناٽڪ سنڌيءَ ۾ لکيا آهن، انهن ۾ اداڪاري ڪئي اٿم، هدايتڪاري ڪئي اٿم، ناٽڪ لاءِ خاص شونق تڏهن جاڳم جڏهن 1923ع ۾ حقيقت پسند ناٽڪ جي باني خانچند درياڻيءَ سان ٻانهن ٻيلي ٿي، حيدرآباد ۾رابندرناٿ ناٽڪ منڊليبرپا ڪئي سون، جنهن جو مهورت مها ڪويءَ ٽاگور پنهنجي مبارڪ هٿن سان ڪيو هو. اين. ايڇ. اڪيڊمي جي هال ۾، ٽاگور جي حضوريءَ ۾، سندس ئي انگريزي ناٽڪ چترا (Chitra) ڪري ڏيکاريم، جنهن ۾ مون سان گڏ دوست ٽهلرام آڏواڻي پارٽ ڪيو هو. ٻئي صبح سويل ڄيٺمل پرسرام نياپو مُڪو ته ڪوي اسان ٻنهي کي نيرڻ لاءِ نينڍ ڏني آهي! ڏڪندا، ٿڙڪندا، نارائڻ محل ۾ پهتاسون ته ڪويءَ ناشتو ڪندي فرمايو؛مون پنهنجوچتراانگريزي ۾ گهڻن ئي هنڌ اسٽيج تي آندل ڏٺو آهي، پر توهان جنهن اتساهه ۽ نزاڪت ۽ مشڌ اچارن سان ڪري ڏيکاريو، اهڙو اڳ ڪونه ڏٺو اٿم! شل وڌو ويجهو!” اهو شڀ موقعو عمر ڀر وسرڻ جو نه آهي. ان کانپوءِ مون کيايڪتا جو آلاپترجمو ڪرڻ لاءِ رابندرناٿ منڊليءَ وٽان انعام مليو ۽ پڻکن جي خطاناٽڪ دليان جوڙڻ لاءِ تازو ڪلڪتي ۾ منهنجي ننڍي ناٽڪپريم جي سيجاکي چٽاڀيٽيءَ ۾ انعام جڙيو. 1929ع ۾سنڌي نثر جي تاريخلاءِساهتيه اڪاڊميوٽان پنج هزار انعام مليو ۽ 1972ع ۾ ساڳيءَ اڪاڊميءَ مونکي فيلوشپ جو خطاب ڏنو.

  • توبن جاني! هيءُ جهان – بشر آهين يا تون باهه؟

    توبن جاني! هيءُ جهان – بشر آهين يا تون باهه؟

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

     

      دين ڌرم جي چواڻي اسان آهيون ته مٽيءَ مان جوڙيل، پر لڳي ٿو ته باهه وري اسان مان پيدا ٿي آهي. سدائين مٽ سجيل، اکيون ڳاڙهيون ۽ ڳالهائينداسين ته لفظن بدران ٽانڊا پيا وات مان ڪرندا. چڙ، غصو ۽ ڪاوڙ جھڙوڪه اسان جي فطرت بڻجي وئي آهي. نه وڏن جي شناس ۽ نه ننڍن جو خيال. جيڪو آيو. تنهنجو پٽڪو سلامت نه هوندو. گهٽين ۽ شهرن ۾ ماڻهن جون حياتيون غير محفوظ ۽ اسان جي ڪچهرين ۾ ماڻهن جون عزتون غير محفوظ!.

    هڪ اداري ۾ آئون انتظامي عهدي تي ڪم ڪندو هيس ته منهنجو وڏو صاحب گهڙيءَ پلڪ پيو صلاحون ڏيندو هو ته زير دستن سان منهن بڇڙو ڪري ڳالهاءِ. منهن تي مرڪ آندئي ته انتظامي وهنوار هلائي نه سگهندي.مثال ڏيندو هو ته سرڪاري عملدار جيڪڏهن رعيت آزار نه ٿيندو ته سندس رعب تاب نه هلندو، ڪامورن کي اهو ئي سيکاريو ويندو آهي ته پنهنجن يارن دوستن ۽ عزيزن اڪابرن جو ڪم اصلي نه ڪيو.ڇو ته انهن جي گلا ۽ شڪايت اوهان جي نيڪ نامي، ايمانداريءَ ۽ سخت گيريءَ جو سبب بڻبي. مان هن جي منهن ڏي پيو ڏسندو هئس. واقعي هن کي سانڊي جيان رنگ بدلائڻ ايندا هئا.

    اها اڳي حڪمراِنيءَ جي حڪمت عملي هوندي هئي، پيرن ۽ وڏيرن جي روش هوندي هئي. پر هاڻي انسان-دشمنيءَ واري اها بدعت جهڙوڪه اسان ۾ به جن وانگر واسو ڪري وئي آهي. بس موقعو پيو ڳولهبو ته اندر جي باهه ڪڍجي. ان ڪري اسان ”انڪاري فطرت“ جا پوئلڳ بڻجي ويا آهيون. ڪنهن به چڱي ڳالهه کي نه مڃينداسين. ڪو کڻي اڏندو رهي، پر پوءِ به ان مان عيب ڪڍي وٺنداسين ته اڏي ته برابر ٿو،  پر پاسيرو ٿو اڏي!

    پر جيڪڏهن ڪنهن کي وجھه ڏنوسين ته پوءِ اسان جو الله واهي آهي. مونکي اهڙاکوڙ سارا کٽا متا تجربا ۽ مشاهدا نصيب ٿيا آهن. مان مرحوم شخصيتن جي وفاتن جون تاريخون ۽ زندهه شخصيتن جي ڄمڻ جون تاريخون اخبارن ۾ ڏيندو آهيان. ڪا غلطي ٿي ويندي آهي ته مرحوم ميار ڪو نه ڏيندا آهن، باقي حال حيات اهڙا احوال ڪندا آهن جو ڇٺيءَ جو کير ياد اچي ويندو آهي.

    اهي ڪم ادارن جا آهن.مغربي دنيا ۾ بايوگرافيڪل سوسائٽيون آهن. انگريزن جي زماني ۾ مقامي ادرا ڄم موت جو رڪارڊ رکندا هئا. اسانجي ڄمار ۾ جڏهن اسان ننڍا هئاسين ته پرائمري اسڪولن جا هيڊ ماستر ڄم موت جو رڪارڊ رکندا هئا. هاڻي اهو ڪم ڪو به ادارو نه ٿو ڪري، ڇو ته اسان جا اڪثر ادارا هوندي به الله کي پيارا ٿي چڪا آهن. آئون هڙئون ڏئي، همت ڪري اهو ڪم ڪندو آهيان. پر مڃتا وري اهڙي جو ڪڏهن لاهه ڪڍجي وڃن ته ڪڏهن لاک لهي وڃي. ڪنهن ڪابل يا قابل جو نالو رهجي ويو ته تن ڀون ڀون ڪري وٺي ويندو. هڪ دفعي ڪنهن همراهه جو مواد جي غلط پيسٽنگ سبب نالو مرحومن ۾ لکجي ويو. اهڙي ته فون تي ڇنڊ پٽايائين ۽ گاريون ڏنائين جيڪي ڪنهن ڊڪشنريءَ ۾ ئي ڪونهن. مرحوم علي احمد بروهي اڃا زندهه هئو ته ڪن اخبارن ۾ سندس مرڻ جي خبر ڇپي. مرحوم ناراض ته نه ٿيو، پر پاڻ تي هڪ ڪالم لکيائين، جيڪو هڪ شاندار ۽ شاهوڪار ڪالم هو.

    مون پنهنجا مشاهدا ۽ تجربا هن ڪري ٻڌايا ته جيئن پاڻ هوا ۾ لٺيون هڻڻ ۽ مفروضن تي ٻڌل ڳالهين ڪرڻ بدران ٺوس ۽ کريون ڳالهيون ڪيون ۽ ٻڌون. اسان جي معاشري ۾ ماڻهوءَ جو ملهه ان ڪري ڪري پيو آهي ته انساني عزت ۽ احترام اسان مان موڪلائيندو وڃي ٿو. هر ڪو پاڻ کي عقل جو اڪابر ۽ ٻين کي بي عقل يا بي علم ڄاڻي ٿو. ڪو ٻڌڻ لاءِ تيار ڪونهي، پر ٻڌائڻ لاءِ ور گهنجيو بيٺو آهي. ڪو سڻڻ، ٻڌڻ ۽ سمجھڻ لاءِ تيار ڪونهي، پر اسانکي پنهنجي صراط مستقيم تي هلائڻ لاءِ بي تاب آهي. اسان خود شناسيءَکي خودي ۽ خود پرستيءَ ۾ بدلائي ڇڏيو آهي. ان لاءِ ماڻهو اسان لاءِ ماڻهو رهيو ئي ڪونهي. ماڻهو مندرن ۾ هجن يا مسجدن ۾، امام بارگاهن ۾ هجن يا ڪليسائن ۾، اسان جڏهن به چاهيون ۽ جيئن به چاهيون تن کي ماري سگهون ٿا. سو به بنا ڪنهن ڏوهه عذر جي، بنا ڪنهن سبب جواز جي. ڪڏهن پنهنجي مرضيءَ تي ڪڏهن پرائي مرضيءَ تي! ڪنهن وڏيري ننڍيري جي چوڻ تي اسان ڪنهن جي منڍي لڻي سگهون ٿا. پنهنجي مرضِيءَ تي ڀيڻ يا نياڻيءَ کي ڪاري چئي ماري سگهون ٿا. دنيا جا سڀ دين ڌرم ماڻهو مارڻ کان منع ڪندا. پر اسان انهن دينن ڌرمن جي نالن تي پيا ماڻهو مارينداسين. هن سائنس ۽ ٽيڪنالاجيءَ واري دور ۾ جتي دنيا چنڊ ستارن تي پهتي آهي. اتي اسان انساني عزت يا حياتي وٺڻ جا نت  نوان تجربا ڪري رهيا آهيون. بشر آهيون، مٽيءَ جا جڙيل آهيون، پوءِ جنت جهڙيءَ ڌرتي-ماتا دوزخ بڻائي رهيا آهيون.

     

     

  • Bhagat kanwar ram and other articles

    شخصيت

    ڀڳت ڪنور رام : هڪ انسان دوست فنڪار

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    27-06-1996

              امر ڀڳت ڪنور رام جي مرتبي کي اڌ صديءَ کان مٿي عرصو گذري چڪو آهي . هن سنگيتڪارن جي سردار تي انهي عرصي دوران ايترو نه لکيو ويو آهي ، جيترو غالباََ سنڌ ۽ هند جي ٻئي ڪنهن سنگيت ڪار تي لکيو ويو آهي . شري شامداس پهريون ليکڪ هو جنهن 1941 ع ۾ ڪتاب لکيو ،1957 ع ۾ تيرٿ بنست ۽ 1964 ع ۾ تلسيداس تلريجا جن معياري ڪتاب لکيا . تازو ڪنيا لعل تلريجا جيڪو قلمي پورهيو ڪيو آهي ، ان جو ته مثال ئي ڪونهي .

    ڀڳت ڪنور رام 1885 ۾ ڄائو ۽ نومبر 1939 ع ۾ ، 54 سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪيائين .1939 ع کان وٺي اڄوڪي ڏينهن تائين مٿس ڪيترا مقالا لکيا ويا ،

    اخبارن رسالن ايڊيٽوريل لکيا ۽ شاعرن ڪلام چيا . سندس سوانح نگارن هن جي حياتي جي هر روپ تي لکيو آهي ، بلڪ خوب لکيو آهي . انهيءَ تي مواد اٿلائڻ مان هر ڪو آساني سان اندازو لڳائي سگهي ٿو ته ڀڳت ڪنور رام اهو امر انسان هو ، جنهن کي جيڪڏهن سنڌي ماڻهپي جو مظهر رکي انسانن جو دلدار سچو سنت ۽ ڀلارو ڀڳت چئجي ته ڪو به وڌاءُ ڪونه ٿيندو . راءِ ڏياچ ساز ، سر ۽ آواز تي سر ڏنو پر ڀڳت ڪنور رام ساز وڄائي ۽ سر ٻڌائي پاڻ سر ڏنو هو . يعني راءِ ڏياج به پاڻ ٿيو ته منڱتو به پاڻ ٿيو.

    ڀڳت ڪنور رام جي درويشي ۽ انساني دوستي جون ڳالهيون اڄ به ماڻهو وڏي واڪ ٻڌائن ٿا . هو ذات پات جي مت ڀيد کان تمام گهڻو مٿي هئو . هو انسان دوست هئو ، ان ڪري دين ڌرم جا ويڇا وساري ڇڏيا هيائين . مسلمانن جي مدد ڪرڻ ۾ به گهڻن مسلمانن کان اڳرو هو . هو عجيب انسان هو ، جڏهن به ڪنهن ڏانهن چٺي چپاٽي لکندو هو ته نالي کان اڳ “اوهان جو داس” ضرور لکندو هو . دنيا کان اهڙي ته دل کنيل هئس جو شادي جي موقعي تي جيڪي لٽا ڪپڙا تحفي ۾ مليس سي ڏياريءَ جي ڏينهن تي غريبن کي ڏئي ڇڏيائين . ڪو سوالي وڙهي پوندو هئس ته پرڀاتي پل ڀريندو هئس . هن سادي ۽ سچي ماڻهو پاڻ کي اهڙي طرح ته عام ماڻهن جهڙو ڪيو ، جو اڪثر ڪري اوپرا ۽ اڻ ڏٺل ماڻهو کيس سڃاڻي به ڪونه سگهندا هئا ۽ کانئس اچي پڇندا هئا ته ڀڳت ڪنور رام ڪٿي آهي ؟

    ساڻس ملڻو آهي .

    حقيقت اها آهي ته اوپرا ماڻهو ته ڇا پر کيس پنهنجن به ڪونه سڃاتو . سچ پچ ته سنڌين کيس ڪونه سڃاتو. جي سڃاڻنس  ها ته ائين نه ماريو وڃي ها . منهنجي خيال ۾ امر ڀڳت انهن عظيم انسانن مان هڪ هئو ، جيڪي پاڻ ماري کي زندھ ڪندا آهن ، جيڪي قوم مان هوندا  آهن ، قوم لاءِ هوندا آهن ، پر قوم  هنن جي ويري بڻجي پوندي آهي . اهو انساني تاريخ الميو رهيو آهي .

    ڀڳت ڪنور رام جي حياتي ۽ خدمتن تي لکڻ ۽ ڳالهائڻ کان علاوھ هڪ اهم موضوع ٻيو آهي ، جنهن تي گهٽ لکيو ۽ ڳالهايو ويو آهي . اهو موضوع ۽ مسئلو هي آهي ته ڀڳت ڪنور رام ڇو ماريو ويو ۽ سندس ڏوھ ڪهڙو  هو؟

    حقيقت هي آهي ته سنڌ ۾ هندو ۽ مسلمان جڏهن جڏهن هڪ سڪي  جا ٻه پاسا ٿي رهيا تڏهن دنيا وارن سنڌ ۽ سنڌين کي کوٽو سڪو ڪو نه ڄاتو . مذهبي رواداري ۽ انسان دوستي سنڌ جو خمير ۽ ضمير رهيو آهي . هن ڌرتي تي هندو ۽ مسلمان جڏهن به کير کنڊ ٿي رهيا آهن تڏهن دنيا سندن قدر ڪيو آهي .

    انگريزن جي ابتدائي دور بلڪ خلافت تحريڪ جي خاتمي تائين سنڌ جي سمورن سپوتن ايڪي ۽ اتحاد پيار ۽ ڀائيچاري جا مثال قائم ڪيا . انگريزن جي چرچ تي تنهن زماني ۾  چرچ مشن

     سوسائٽي اسلام خلاف ڪتاب ڇپرائڻ شروع ڪيا ته هندن به هن ناپاڪ تحريڪ جو منهن ٽوڙ جواب ڏنو. شري لالچند امر ڏني مل انهي ڪري ئي “ محمَد  رسو ل الله صه” نالي ڪتاب لکيو . سنڌ جي ڪيترن غير مسلم ليکڪن جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا ، جن اسلام ، اسلامي تعليم ۽ تاريخ تي  مثالي ڪم ڪيو . ليلارام وطڻمل کان وٺي ڊاڪٽر گربخشاڻي تائين ليکڪن جا اڻ ڳڻيا ڪتاب موجود آهن جن ۾ قرآن حديث ۽ تصوف تي بهتر نموني سان لکيو ويو آهي . سنڌ جي ڪيترن مسلمان ليکڪن اهڙي ريت هندو ڌرم ۽ ان جي پوئلڳن جي حق ۾ لکيو آهي .صدين کان وٺي سنڌ جي هندو  توڙي مسلمانن جا زيارت گاھ ۽ احترام جون گاديون ساڳيون رهيو آهن ، مذهبي ڪٽر پڻو هتان ڪڏهن به نه گذريو آهي .

    انگريز سرڪار نه فقط سنڌ جي مذهبي رواداري ۽ انسان دوستي جي روايتن کي پنهنجي لاءِ ڪنڊو  ڄاتو ، پر هي ڳالهه به نوٽ ڪيائون ته ننڍي کنڊ جي سموري سياست جو ذهن سنڌ مان فراهم ٿئي ٿو . جڏهن ڪانگريس ٿي جُڙي ته ان جي پهرين گڏجاڻي ۾ سنڌي موجود آهن ، جيڪڏهن مسلم ليگ قائم ٿئي ته به اڳواڻي سنڌين کي ملي ٿي .هنن جتي سيٺ هرچند راءِ  وشنداس کي ڏٺو اتي رئيس غلام محمد ڀرڳڙي به نظرآين . انگريزن ڏٺو ته جليانه والا باغ جو ڪيس ٿيو ته سنڌ جا هندو توڙي مسلمان اسپيشل ٽرين ڪرائي پنجابين جي دلداري ۽ مدد ڪرڻ ويا . انگريزن ڏٺو ته سندن سرڪار  خلاف پهريون عدم تعاون نالي فيصلو سنڌ ۾ ٿيو ، نه فقط فيصلو ٿيو ، پر سنڌين انهي تي عمل به ڪري ڏيکاريو . خلافت تحريڪ ، هجرت تحريڪ ۽ عدم تعاون واري تحريڪ ۾ هندو مسلم اتفاق ۽ اتحاد ڏسي انگريزن جون ننڊون ڦٽي ويون . پوِءِ اسان کي انهن جي نظر کائي وئي. هنن“ ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو” واري حڪمت عملي اختيار ڪئي . اسان جي وڏڙن مان ڪيترا هندو توڙي مسلمان هنن جي  ڳالهين ۾ اچي ويا . ڏسندي ڏسندي رهبري ۽ رهنمائي ڪندڙ قوم پاڻ کي ٻين جو مريد بڻائي ويٺي . اسان جي وڏڙن پنهنجون ڏاڙهيون ۽ چوٽيون ٻين جي هٿن ۾ ڏنيون ، پنهنجا ۽ پنهنجي گهر جا مسئلا ٻين کي نبيرڻ لاءِ ڏنا . سنڌ جي بمبئي کان علحدگي جو  مسئلو هجي يا سنڌ يونيورسٽي قائم ڪرڻ جي ڳالهه هجي ، هر موقعي تي اسان جي وڏڙن ڌارين کي پڪاريو ۽ ٻين کان مدد پني ۽ غيرن کي گهر جا اڱڻ ڏيکاريا  . نتيجو اهو نڪتو ته سنڌ سياسي تجربيگاھ جي صورت اختيار ڪئي ۽ اسان جا اڳواڻ سنڌ ۽ سنڌين جي آواز بدران ٻين جي زبان بڻجي ويا . هنن ٻين لاءِ ٻوليو ۽ ٻين هنن کي پنهنجي مطلبن لاءِ اشارن تي نچايو . تنهن دور جي هندو توڙي مسلمانن اهڙي ئي ناعاقبت انديشي جو مظاهرو ڪيو .

    سنڌ جي تاريخ انهيءَ ڳالهه جي شاهدي ڏئي ٿي ته نه ته شُڌي تحريڪ سنڌ جي سرزمين جي پيداوار هئي ۽ زمين نه وري انجمن حمايت الا سلام جي بنياد ئي ڪو سنڌ ۾ پيو . سنڌين پنهنجي عقل تي پاڻ پٽيون ٻڌي الائي ڪيترن مذهبي ۽ سياسي تنظيمن جون شاخون سنڌ ۾ کوليون . سنڌ ۾ انهن جون شاخون کليون ، ڄڻ پوٽيون ڏاڏين کي ماري ويون . ڏاچي هڻي ڏھ ته توڏو هڻي تيرهن واري ڳالهه ٿي پئي . ننڍي کنڊ ۾ هندن ۽ مسلمانن جتي پاڻ ۾ ڄنڊا پٽ شروع ڪئي ، اسان جي وڏڙن اکيون ٻوٽي ان جو ٻوٽو سنڌ ۾ پوکيو .

    سنڌ جي هندو توڙي مسلمانن جڏهن اڳواڻي ڇڏي پوئلڳي اختيار ڪئي ته اسان جي سياست مذهب ۾ بدلجي وئي ۽ مذهب خواھ ڌرم ڪٽرپڻي جو نالو ٿي پيو . ان کانپوءِ انيڪ قهري ڪيس ٿيا ، قدرن کي پائمال ڪيو ويو  ، اصولن جون اکيون ڪڍيون ۽ نظرين کي پيرن هيٺان لتاڙيو ويو . صديون اڳ سنڌ ۾ وحشتپڻي جو اهڙو دور آيو ته مسلمانن قرآن شريف وچ تي آڻي ٺاھ ڪري شاھ عنايت کي شهيد ڪيو . انگريزن جي دور ۾ وحشتپڻي جو اهو دور آيو جو ڀڳت ڪنور رام  جهڙا ڪونڌر ڪٺا ويا ۽ سنڌ ۾ هندو مسلم فساد ٿيا .     

       ڀڳت ڪنور رام کانپوءِ هاسارام پمناڻي ۽ الله بخش سومري جي شهادت ٽيئي سياسي قتل هئا . آڱرين تي ڳڻڻ جيترن سنڌ جي باشعور هندو توڙي مسلمانن هنن حادثن ۽ سانحن کان سنڌ کي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي پر وقت جي وير وهي چڪي هئي . ماڻهن جي اکين ۽ عقل تي پٽيون ٻڌجي چڪيون هيون .

    ان دور جي هڪ هندو شاعر کيئلداس فاني جون دانهون ته ٻڌو ! چئي ٿو مسلمان توکي نبي جو قسم ، نبي پاڪ جي بندگي جو قسم

    هندو توکي راڌا پتي جو قسم ، اکنڊ آرتي استتي جو قسم

    سڄڻ ساڻ رھ سڪ سلوڪت رکي ، نه ڪر درشٽ کي پرشٽ غيرت رکي .”

    اهڙي ريت ان دور جي هڪ مسلمان شاعر جو آواز ٻڌو . چئي ٿو :

    وطن آھ مشڪل ۾ مشڪل کي ٽار ، مسلمان هندو جو ويڇو وسار،

    سدا ديس جو گهڻگهرو ٿي گذار ، مسلمان هندو جو ويڇو وسار.”

    ڀڳت ڪنور رام نالي ڀڳت ۽ ٺلهو سنت ڪونه هو . هو صحيح معنيٰ ۾ انسان دوست ديش ڀڳت هو . هن هندو ۽ مسلمان کي هڪ نظر سان ڏٺو . هر ڪنهن سان ڳالهايائين ته هٿ جوڙي . هن ۾ ماڻهپو ته هو پر وڏائي ڪانه هئي . هو محسوس ڪري چڪو هو ته جنهن انسان جي هو خدمت ڪري رهيو آهي ان جي حيثيت ۽ عظميت خطري ۾ آهي . هو جنهن امن ۽ سڪون قائم ڪرڻ جا جتن ڪري رهيو آهي انهي خلا ف ڪات ڪهاڙا کنيا پيا وڃن .

    هن عظيم انسان جو روح تڙپڻ لڳو هو . هو هنڌين ماڳين ڳائيندو رهيو ته ڪيئن پرچايان توکي ، ڇير چمڪايان يا گهنگهرو پايان .” پر تنهن دور جا هندو توڙي مسلمان پرچڻ وارا ته هئائي ڪٿي !

    شايد اهو محسوس ڪندي سندس اندر واري انسان ڪانگن کان پڇڻ شروع ڪيو:“ آءُ ڪانگا ڪر ڳالهه ، مون سان پنهنجي ماروئڙن جي” پر مارو ته ٻين جي ڏٽن تي لڳي چڪا هئا . هنن اهي ڪن ئي ڪپائي ڇڏيان هئا .جن سان حق ۽ سچ ٻڌي سگهبو آهي . 11 آڪٽوبر 1937 ع تي سکر ۾ ظفر علي خان تقرير ڪري ٿو ۽ ٻاهران اچي سکر واسي مسلمانن کي ٻڌائي ٿو وڃي ته مسجد منزل گاھ مسلمانن کي ملڻ گهرجي نه ته ٻي صورت ۾ تحريڪ هلائجي . ان کان پوءِ اها تحريڪ هلي ٿي . ساڳيو ئي قربدار سنڌ کان ٻاهر انهي سلسلي ۾ وڏا جلسا ڪندو رهي ٿو ۽ هندستان جي ڏھ ڪروڙ مسلمان کي هن مسئلي تي سول نافرماني ڪرڻ جي تائيد ڪندو رهيو . سنڌ پراونشل مسلم ليگ ڪانفرنس جي موقعي تي شير بنگال فضل الحق تي ظاهر ڪيو ويو ته سنڌ جا هندو اسان وٽ ذمي طور آهن . جيڪڏهن مسلمانن سان ٻين پرڳين ۾ هندن چڱو برتاءُ نه ڪيو ته اسين سنڌ جي هندن کي ستائينداسين “ اهڙي ريت هندو سڀا ۽ ڊاڪٽر ملجئي سکر جي هندن کي چيو ته اوهان سان جيڪي اهنج آهن تن جي ياداشت ڏيو ته اسين مسلمانن کان هندو گهڻائي وارن پرڳڻين ۾ وير وٺون .”

    ايئن اهڙي ريت سنڌ ۽ ماڻهپي کي قرباني جو ٻڪر ٻڻايو ويو . ان لاءِ سکر جي چونڊ ڪئي وئي ۽ مسجد منزل گاھ جو مسئلو اڀاريو ويو . 18 آگسٽ 1939 ع تي سڄي سنڌ ۾ “يوم منزل گاھ مسجد” ملهايو ويو ساڳئي عرصي دوران مولوي عبدالرحيم کي ماريو ويو . حالتن جي ستم ظريفي هن کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي ته مسجد منزل گاھ واري ستياگرھ ۽ ڀڳت ڪنور رام جي شهادت جا ٻئي واقعا ساڳئي ڏينهن تي ٿيا . ان کان پوءِ هن تحريڪ 141 مسلمانن کي اجل جو شڪار بڻايو . 164 گهر سڙيا ۽ 467 گهر لٽيا ويا . ڀڳت ڪنور رام  ان کانپوءِ نفرتن جي ان باھ جو شڪار ٿي ويو . هن مسڪين فنڪار سنت ۽ انسان دوست انسان کي تعصب جي اڏيءَ تي قتل ڪيو ويو . ڀڳت ڪنور رام جو رت اڄ به سندس ڳايل گيتن مان ٻاهر اچي ٿو ۽ باشعور ماڻهن جي روح ڏانهن ريلو ڪري ٿو.

     

    سنڌ جي ڳچيءَ ۾ ون يونٽ جو وبال وجهندڙن جو وچور

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    خلافت تحريڪ کانپوءِ سنڌ ۾ جيڪا وڏي پئماني تي عوامي تحريڪ هلي ، اها ون يونٽ خلاف تحريڪ هئي . هن تحريڪ تي سائين جي ايم سيد کان سواءِ ڪنهن ٻئي سياستدان محقق قلم کڻڻ گوارا نه ڪيو ، ڇو ته اهي ئي پنهنجي پيرن تي ڪهاڙي هڻڻ وارا هئا ۽ پوءِ ڪيئن پنهنجي ڪارنامن تان پڙدو کڻن ها ؟! ون يونٽ ٺاهڻ جو آڳاٽو سرڪاري بيان 22 نومبر 1954 ع تي ، تڏهوڪي ملڪي وزير اعظم ڏنو هو ، ان کانپوءِ سمورين اسيمبلين کان پهرين پنجاب صوبي جي اسيمبليءَ 30 نومبر 1954 ع تي  ٺهراءُ پاس ڪري ، ون يونٽ جي حمايت ڪئي ، ان کانپوءِ 11 ڊسمبر 1954 ع تي سنڌ اسيمبليءَ پير تي دونڪو هڻي ون يونٽ جي نه فقط حمايت ڪئي ، پر سنڌ لاءِ ان کي ترقيءَ ۽ خوشحالي جي بند ٿيل دروازن کولڻ جي ڪنجي قرار ڏنو . 11 ڊسمبر 1954 ع تي اسان جي سياستدانن سنڌي قوم تي ڪهڙا قرب ڪيا ؟ ان کان اڳ ضروري آهي ته پاڪستان ڪانسٽيٽيوئنٽ اسيمبليءَ ۽ مغربي پاڪستان جي اسيمبليءَ جي ڪن ڪاررواين ۽ فيصلن جي به نشاندهي ڪريون . ته جيئن هن موضوع تي وڌيڪ تحقيق ڪندڙن کي اهو مواد ڌيان ۾ رهي ، جيڪو شايد سندن خيال ۾ تڪڙو نه به اچي .

    ·      20 ڊسمبر 1955 ع تي ڪانسٽيٽيوئنٽ اسيمبليءَ ۾ ون يونٽ تي بحث ڪرڻ دوران سردار عبدالرشيد مطالبو ڪيو هو ته قلم ۽ قانون سان “ون يونٽ” مڙهڻ بدران ريفرينڊم  يا ٻئي ذريعي سان عوامي راءِ معلوم ڪئي وڃي .

    ·      23 سيپٽمبر 1955 ع تي انهيءَ اسيمبليءَ پاڪستان جي گورنر جنرل کي ون يونٽ جي حوالي سان مڪمل اختيار ڏنا.

    ·      30 ڊسمبر 1955 ع تي ساڳي اسيمبليءَ ون يونٽ بل پاس ڪيو . بل جي حق ۾ 43 ووٽ ۽ مخالفت ۾ 13 ووٽ پيا .

    ·      آڪٽوبر 1955 ع ۾ ون يونٽ نافذ ڪيو ويو ۽ مشتاق گورماڻي کي پهريون مغربي پاڪستان جو گورنر ۽ ڊاڪٽر خانصاحب کي پهريون وڏو وزير مقرر ڪيو ويو .

    ·      18 ڊسمبر 1957 ع تي مغربي پاڪستان جي اسيمبلي نيشنل عوامي پارٽيءَ جو اهو ٺهراءُ منظور ڪيو ، جنهن ۾ ون يونٽ ٽوڙڻ لاءِ چيو ويو هو ،

    ·      24 ڊسمبر 1957 ع تي مغربي پاڪستان جي وزارت فيصلو ڪيو ته “ون يونٽ” بدران صوبن جي فيڊريشن قائم ڪئي وڃي .

    ·      25 سيپٽمبر 1957 ع تي مرڪزي سرڪار منجهي پئي ته ون يونٽ ٽوڙجي يا نه ؟

    ·      28 سيپٽمبر 1957 ع تي دستاويز پڌرا ڪيا ويا ، جن ۾ اهو ڄاڻايو ويو ته مسلم ليگ جماعت جي ڪهڙن اڳواڻن ون يونٽ جي مخالفت ڪئي ۽ ڪهڙن حمايت ڪئي ؟

    ·      28 نومبر 1969 ع تي چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ۽ صدر جنرل يحيٰ واعدو ڪيو ته هو ون يونٽ کي ٽوڙيندو.

    هنن اشارن ۽ حوالن ڏيڻ جو مقصد اهو هو ته ون يونٽ جي حق ۽ مخالفت ۾ جيڪا صورت حال سنڌ کان ٻاهر سرجي رهي هئي . اها به اسان کي ذهن ۾ رکڻ گهرجي .

    سنڌ جي پهرين اسيمبلي اپريل 1937 ع ۾ وجود ۾  آئي ۽ هن وقت اسان تيرهن اسيمبليءَ جي ڇانو ۾ وسرام ڪري رهيا آهيون ، جيڪا 18 فيبروري 2008 ع تي قائم ٿي هئي . جنهن اسيمبليءَ  اسان تي ون يونٽ مڙهڻ جا قهري قرب ڪيا ، انهيءَ 12 سيپٽمبر 1953 ع تي جنم ورتو ۽ 14 آڪٽوبر 1955 ع تي موڪلائي وئي. ان سلسلي ۾ اها اسان جي چوٿون نمبر اسيمبلي هئي . هن اسيمبليءَ ۾ جملي 112 ميمبر هئا ، ان جي حياتيءَ ۾ پهريون پيرزادو عبدالستار وڏو وزير ٿيو ، جنهنجي وزارت کي ان ڪري ڊاهيو ويو ته جيئن مرڪزي سرڪار کي اسيمبليءَ مان يونٽ جي حق ۾ ٺهراءُ پاس ڪرائڻ ۾ آساني ٿئي . هن کان پوءِ خان بهادر محمد ايوب کهڙو وڏو وزير ٿيو ، جنهن جي وڏ وزارت 9 نومبر 1954 ع کان وٺي 13 آڪٽوبر 1955 ع تائين هلي . سندس ئي ايامڪاريءَ ۾ اسان جي وڏڙن سندس سرپرستيءَ  ۾ ون يونٽ جو ڳٽ ڳچيءَ ۾ وجهڻ قبول ڪيو . خانبهادر محمد ايوب کهڙو ، اهو ارڏو سياستدان هو ، جنهن ڪراچيءَ کي وفاق حوالي ڪرڻ واري مسئلي تي بهادريءَ سان جهيڙو جوٽيو ۽ انهيءَ حوالي سان لياقت علي خان کي اهو چئي ڏنو ته جيڪڏهن اسان کي خبر هجي ها ته پاڪستان ٺاهڻ جي اسان کي ايڏي وڏي سزا ڏني ويندي ۽ سنڌ جي سسي ڌڙ کان ڌار ڪئي ويندي ته شايد اسان ٻيو ڪُجهه سوچيون ها . انهيءَ ارڏي ماڻهوءَ ڌڙ ڏيڻ تي ته جهيڙو ڪيو ، پر سڄي سنڌ کي ون يونٽ جو ويس پهرائي ٻين جي حوالي ڪيو ، ليڊر آف دي هائوس جي حيثيت ۾هن جيڪا ايوان ۾ تفصيلي تقرير ڪئي ، ان ۾ پنجاب جا ڳڻ ڳائيندي چيو ته ، “پنجابي آدم شماريءَ ۾ اسان کان گهڻا آهن ، پر هنن جي اها مهرباني چئبي ته 60 سيڪڙي جي حق بدران فقط اهي 40 سيڪڙو مغربي پاڪستان اسيمبلي ۽ اختيار ۾ حصو وٺندا ” سندس اها تاريخي تقرير ٻيهر ڇپجڻ جي لائق آهي . هن سنڌي ٻوليءَ ۽ ثقافت لاءِ فرمايو ته انهن کي ڪوبه خطرو ناهي . ان جي برعڪس سنڌي ٻولي پاڪستان سڄي جي ٻولي بڻبي .

    اسيمبليءَ مان ون يونٽ جي حق ۾ بل پاس ٿيو . ان ڏينهنن تي هڪ ميمبر شفقت حسين موسوي موڪل تي هو . 98 ميمبرن حق ۾ ۽ چئن ميمبرن بل جي خلاف ووٽ ڏنو . مخالفت ۾ ووٽ ڏيندڙ هئا . عبدالمجيد جتوئي ، غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي ، پير الاهي بخش ۽ خورشيد احمد شيخ جن “ محسنن ۽ مهربانن” دل کولي خوشيءَ خوشيءَ سان ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏنو . اهي هي هئا : عبدالله مهيسر ، عبدالفتاح  ميمڻ ، عبدالمجيد جتوئي ، قاضي عبدالمنان ، ڄام بشير احمد ، احمد خان ٽالپر ، احمد خان راڄپر ، احمد خان ڀٽو، مير احمد خان ، عائشه بيگم ، علي اصغر شيرازي ، مير علي احمد ، نبي بخش ٽالپر ، علي بلاول خان ڊومڪي ، سردار علي گوهر مهر ، علي گوهر کهڙو ، علي حسن  منگي ، پير علي محمد شاھ راشدي ، علي نواز ڌاريجو ، مير علي نواز ٽالپر ، پير علي شاھ ، مير الله بچايو  ٽالپر ، علڻ خان لغاري ، امير بخش مهر ، ڄام امير علي ، آغا بدرالدين ، مير بندھ علي خان ، ڌرمداس موٽومل ، فيض محمد صندل  ، فقير محمد انڙ ، فضل محمد لغاري ، حاجي غلام علي ميمڻ ، حاجي ڄام جان محمد ، غلام حيدر شاھ ولد حاجي پير شاھ ، غلام حيدر نواب شاھ ، حاجي غلام قادر ناريجو ، حاجي غلام نبي ڏهراج ، حاجي غلام رسول جتوئي ، پير سيد غلام رسول شاھ ، غلام رسول ڪيهر ، گل  محمد شاھ ، حاجي گل محمد کيڙو ، گل جي رتن جي مينگهواڙ ، حامد حسين فاروقي ، مير امام بخش ، مير جعفر خان جمالي ، جان محمد خان ، قادر بخش تنيو ، آندل شاھ عرف قرار و شاھ ، موسيٰ  خان ٻگهيو ، حاجي مولا بخش ، سومرو، سيد مبارڪ علي شاھ ، محمد اڪبر ، سردار محمد علي شاھ ، محمد اشفاق صديقي ، ميرمحمد بخش ٽالپر ، محمد بخش سرڪي ، حاجي پير محمد حسن ، محمد حسن اميد علي شاھ ، حاجي محمد حيات جوڻيجو ، سردار محمد جعفر بليدي ، محمد مهدي شاھ ، محمد يوسف چانڊيو ، مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ ، محمد زمان شاھ ، حاجي نجم الدين لغاري ، نصير محمد منڌواڻي ، نور محمد بجاراڻي ، نور محمد راهمون ، سيد نور محمد شاھ ، رحيم بخش سومرو ، رسول بخش جوڻيجو ، روپچند چيلارام ، روپچند لهاڻو ، ڊاڪٽر سعيد الدين صالح ، سيف الله مگسي  ، پير سيد صالح شاھ ، شنڀو مل لوهاڻ ، سوائي سنگهه سوڍو ، شاهنواز  پيرزادو ، نظر حسين شاھ ، شاهل خان کوسو ، سڪندر خان حملاڻي ، سيرو مل ڪرپالداس ، سلطان احمد چانڊيو ، سندر خان سندراڻي ، طاهره آغا ٽيڻو مل نثر مل ، مير محمد توڳاچي ، حاجي عثمان خان ملڪاڻي ، نواب زاهد علي ولد لياقت علي خان ، قاضي فضل الله ۽ عبدالستار پيرزادو غير حاضر رهيا ،ڪاروائي ڊپٽي اسپيڪر هلائي ، ڇو ته اسپيڪر کي اٺن تي چاڙهي ٿراماڻيو ويو هو . ان ڪري هن اسيمبليءَ ۾ پهچڻ ناممڪن هو . ان ڏينهن جي اسيمبليءَ جي ڪارروائي کي ڏسو ته معلوم ٿو ٿئي ته جملي ستن ميمبرن بحث ۾ حصو ورتو ، جيڪي هئا ليڊر آف دي هائوس ، پير علي محمد شاھ راشدي ، پير الاهي بخش ، شاهنواز پيرزادو  سيرومل ڪرپالداس ، محمد اشفاق صديقي ۽ جي ايم ڀرڳڙي ، وقت جي حوالي سان سرڪاري ڌر کي گهڻو  وقت ڏنو ويو ، ان هوندي به ون يونٽ جي مخالفت ڪندڙن ٿورو ڳالهايو ،  پر اهو مقصد جي حساب سان گهڻي کان گهڻو هو . جي ايم ڀرڳڙي ون يونٽ ٺهراءُ جي مخالفت ڪندي چيو ته ، “آنريبل ليڊر آف ڊي هائوس پنهنجي تقرير ۾ چيو آهي ته ون يونٽ اسڪيم ۾ سنڌ جا حق سلامت رهندا . سنڌين لاءِ وڌيڪ نوڪرين ۽ زمين جي اميد ٿيندي ، انهن انجامن کان پوءِ سنڌين جا خطرا ۽ شڪ شبها دور ٿي ويندا انهيءَ لاءِ منهنجو آنريبل هائوس کي عرض آهي ته سنڌ ئي نه رهندي ته پوءِ نوڪرين  ۽ زمينن بابت انجام ڪنهن لاءِ ؟ ستن سالن ۾  ڪهڙا واعدا پورا ڪيا ويا آهن ، جو هاڻي اسان اعتبار ڪريون ؟ ” ڀرڳڙيءَ جي تقرير پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ سنڌ سان ٿيل ويساھ گهاتين جوهڪ تاريخي دستاويز آهي . هن هر هڪ زيادتيءَ جو مثالن سان ذڪر ڪيو آهي ، پير علي محمد شاھ راشديءَ جي تقرير به سنڌ جي هڪ پير ۽ وڏيري جي نفسيات جي جهلڪ برابر هئي . سندس چوڻ هو ته اسان راضي ٿيون يا ناراض ، پر ون يونٽ هر حالت ۾ ٺاهيو ويندو ، ان ڪري اسان کي ڏٺي ٿيڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي . هن جو خيال هو ته هن وقت جيڪي ون يونٽ جا مخالف جيلن ۾ آهن يا وزارتون وڃائي ويٺا آهن ، انهن کان ڪير پڇڻ وارو آهي ؟

    نيٺ گهڻائي ، لٺ ۽ چٺ جي بنياد تي هي ٺهراءُ پا س ٿيو ، خانبهادر محمد ايوب کهڙي ۽ پير علي محمد شاھ راشديءَ ان ۾ ڪليدي ڪردار ادا ڪيو ۽ قاضي فضل الله پاڻ ته غير حاضر رهيو ، پر سندس ڀائٽي قاضي عبدالمنان ون يونٽ جي حق ۾ ووٽ ڏنو ۽ اهو ووٽ قاضي فضل الله جي رضا منديءَ کان سواءِ ڏيڻ ناممڪن هو . انهيءَ گروھ جو  واسطو لاڙڪاڻي سان هو ۽ ان جا دور رس نتيجا اهي نڪتا جو سالن تائين قاضي – کهڙو هاءِ ! هاءَ “ جا نعرا لاڙڪاڻي ۾ گونجندا رهيا ۽ سياسي حوالي سان انهن ٻنهيءَ پير علي محمد شاھ راشديءَ جي لاڙڪاڻي جي سياست مان تڏا ويڙھ ٿي وئي ، ذوالفقار علي ڀٽي ون يونٽ جي خلاف ڪم ڪيو ۽ هن انهيءَ حوالي سان پذيرائي ورتي ڏسندي ئي ڏسندي لاڙڪاڻي جي سياست تي ڀٽي خاندان جي ڇاپ لڳڻ شروع ٿي ،

    سنڌ اسيمبليءَ هن وقت تائين ٽي اهڙا فيصلا ڪيا آهن ، جن جو اثر صدين تائين قائم رهندو . اهي آهن پاڪستان ۾ شامل ٿيڻ ، ون يونٽ ۾ شامل ٿيڻ ۽ تازو ٻٽي مڪاني نظام وارو فيصلو تاريخ ۽ تحقيق جي تقاضاآهي ته انهن فيصلن سان لاڳاپيل سنڌ اسيمبليءَ جون ڪارروايون ، انهن جي پس منظر ۾ پيش منظر سميت وضاحتي ۽ تحقيقي حوالن سان ترتيب ڏئي ڪتابن جي صورت ۾ شايع ڪرايون وڃن . آخر ۾ هتي اها ڳالهه سلڻ  مناسب ٿيندي ته  ان کان وڌيڪ اگر فيصلا ايندڙ دور ۾ ٿي سگهن ٿا ، جنهن جو وڏو ڪارڻ اهو آهي ته سنڌ جا مخصوص خاندان آهن ، جيڪي نسل در نسل اسيبمليءَ جا ميمبر ٿيندا اچن ٿا ۽ انهن جو نعم البدل ، مٽ يا ثاني سنڌ واسي پيدا نه ڪري سگهيا آهن ، ان ڪري جيڪو اهڙو ميمبر ٿيندو يا ايندو . اهو پنهنجي وڏڙن جي روايتن جي پوئواري ضرور ڪندو .

     

    ماندي ٿيءُ نه مارئي

     

    ڊاڪٽر در  محمد پٺاڻ

    26 آڪٽوبر 1991ع

    جن حالتن مان پاڻ گذري رهيا آهيون ، اهي بلاشڪ تشويشناڪ آهن ، شانداز ماضيءَ کي اسان پاڻ وساري ويٺا آهيون . روشن آئيندي جو وري ايترو اونو اٿئون جو زندگيءَ جي ڪنهن به شعبي لاءِ پاڻ کي تيار ڪرڻ لاءِ تيار ڪونه آهيون . امتحان ڏيون ته ڪاپي ڪري ، نوڪريون وٺون ته ڏوڪڙ ڏئي ، صنعت ۽ تجارت سان لڳي ئي ڪانه ، ثقافت سان فقط نعري بازيءَ جي عشق اٿئون . پنهنجن اهڙن پرڪارن جي باھ تي حالتن وري گاسليٽ جو ڪم ڏيکاريو آهي . شهرن ۾ دهشتگرديءَ ۽ ٻهراڙين ۾ ڌاڙيلن نڪ ۾ دم ڏئي ڇڏيو آهي . هڪ طرف باھ آهي ته ٻئي طرف پاڻي . ڪنهن کي ڪا واٽ نٿي ملي . هر ڪنهن جون متيون ئي منهجي پيون آهن . سياسي ڪارڪن پنهنجي قدبت وڌائڻ ۾ مصروف آهن . ملڪ جا مدبر الائي ڪهڙي سياست ۾ مصروف آهن . دانشورن کي دنيا پنهنجو مڃڻ ۽ پنهنجو ڪرڻ لاءِ تيار ڪانهي .

    اهڙين سنگين حالتن کان وڌ ۾ وڌ متاثر ٻهراڙيءَ جو معصوم ، سٻاجهو ۽ سڌو سنئون اهو عوام آهي ،

     جيڪو آباديءَ جي لحاظ کان اڪثريت ۾ آهي . جنهن کي اسان پنهنجي معيشت جو ابو چئون ٿا ۽ جنهن کي اسان جا مدبر قوت جو سرچشمو چون ٿا . بلاشڪ شهرن ۾ رهندڙ عوام به آزار ۾  آهي ، پر دکن ۽ دردن ، سورن ۽ عذابن ۾ ٻهراڙيءَ وارا پنهنجو مٽ پاڻ آهن . سندن سورن جي مذڪور جو اندازو هڪ مثال مان ئي لڳائي سگهجي ٿو ته آئون جنهن ٻهراڙيءَ جي ڳوٺ ۾ رهان ٿو ، اهو ڌاڙيلن جي دهشتگردي جو ڇهه دفعا نشانو بڻجي چڪو آهي ۽ هر دفعي ڌاڙيل  پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿي موٽيا آهن . ٻه دفعا هنن پوليس پارٽين کي نشانو بڻايو ۽ چار دفعا هو ماڻهن کي اغوا ڪري ويا . اغوائن جي وارداتن عوام جي سوچن ۽ لوچن کي ايترو ته متاثر ڪيو آهي جو ٻهراڙيءَ جو ڪوبه ماڻهو پنهنجي جان ، مال ۽ عزت کي محفوظ نٿو ڄاڻي . بيحسي ۽ بي همتيءَ جو اهو عالم نظر اچي ٿو ته ڪا سرڻ ڪنهن ڪڪڙ جا چوزا کڻڻ اچي ٿي ته ڪڪڙ ان سان وڙهڻ جي ڪوشش ڪري ٿي ، پر جڏهن ڌاڙيل ڪنهن گهر ۾ گهڙي ڪو ٻار ٻڍو اغوا ڪرڻ گهرن ٿا ته گهر ڌڻي ڪڇي ، پڇي ۽ لڇي نٿا سگهن . لوڪ ڪهاڻين ۾ پڙهيو اٿئون ته ڪنهن بادشاهيءَ ۾ راڪاس بڙ ۾ باڪاس انساني آبادين کي تباھ ڪري ڇڏيو ۽ روزانو ڪيترا ماڻهو کڻي کائي ويندو هو . پوءِ بادشاھ فرمان جاري ڪيو ته هر ڪو گهر واري وٽيءَ سان پنهنجي رضا خوشيءَ سان راڪاس کي ماڻهو ڏئي .

    لڳي ٿو ته جيڪڏهن حالتون اڃا به ابتر ٿيون ته پوءِ ٻهراڙيءَ جو عوام به اهائي واٽ وٺندو ۽ واري وٽيءَ  سان پاڻ کي اغوا لاءِ پيش ڪندو . اغوائن جي انهيءَ عالم ۾ ٻهراڙيون خالي ٿيڻ لڳيون آهن . ماڻهو محفوظ هنڌن ڏانهن لڏي رهيا آهن. ڌن – ڌڻين جي دولت “ڪاري ناڻي ” ۾ تبديل ٿي رهي آهي . هن موڙ تي ۽ هنن حالتن ۾ جيڪڏهن لطيف سائين ٻيو جنم وٺي پنهنجي ڌرتي ڏسي ها تي وري کيس ساڳيو سٽون ورجائڻيون پون ها ته “ڏسو بازاريون هينئڙو مون لوڻ ٿئي .” انهن حالتن ۾ ڪوبه عوام جو ڀر جهلو ڪونهي . ڪوبه کين آٿت نٿو ڏئي . ڪوبه کين دڳ نٿو لائي . جڏهن وقت جي اها تقاضا آهي ته کين پيغام ڏنو وڃي ته “ماندي ٿيءُ نه مارئي” تنهنجو الله ڀي آهي . ”

    جيڪڏهن اڄ جي حالتن ۾ عوام پنهنجي ئي رنگ نسل بلڪ پنهنجي ئي ڌاڙيلن جي ڏاڍ ڏمر جو نشانو بڻيو آهي ته اها تڪليف ڏيندڙ هئڻ باوجود نئين ڳالهه ڪانهي ، ڇو ته عوام ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ ساڳئي صورتحال کي صدين کان  وٺي منهن ڏيندو آيو آهي ، مٿس ڪنهن ڪنهن ڌاڙا نه هنيا آهن ، سياستدانن جي اڪثريت سندس ويساھ ۽ عقيدت تي ڌاڙا هنيا. عملدارن رعيت آزارن سندس حقن تي ڌاڙا هنيا . واپاري هن جو رت چوسيو ، سماجي ۽ سياسي ڪارڪنن هن جا کيسا خالي ڪيا ، ملان کس نفرت جي نگاهن سان ڏٺو . سندس چڱي مڙس کيس پنهنجي کٽ تي ويهارڻ به پسند نه ڪيو . هو عزت جي زندگي گذارڻ لاءِ صدين کان وٺي آتو آهي . نه کيس تعليم ملي ، نه کيس تربيت ملي . هو عرصي کان وٺي اڪيلو ۽ ڇورو ڇنو آهي ، بي بس ۽ مجبور آهي . انهيءَ عوام تي جڏهن آزارن مٿان آزار ٿين ٿا ۽ عذابن مٿان عذاب اچن ٿا ته ڏک وچان سندس اکيون ڀرجي اچن ٿيون ، جڏهن به اکين ۾ڳوڙها اچي ويندا آهن ، تڏهن ڪابه شئي چٽي ۽ صاف نظر نه ايندي آهي . ڳوڙهن سان ڀريل اکين واري انسان جي هٿ ۾ جڏهن لٺ ، باٺو ، بندوق ۽ ڪلاشنڪوف اچي وڃي ٿي ته پوءِ ائين ئي ٿئي ٿو ، جيئن هاڻي ٿي رهيو آهي . هاڻي ڇا ٿي رهيو آهي ؟ مختصر جواب اهو آهي ته مظلوم ، مظلوم کي نشانو بڻائي رهيو آهي . نشاني بڻائڻ جي شدت ظالمن جي ظلم کان به وڌيڪ گهري ٿئي ٿي.

    هنن حالتن ۾ عوام کي فقط اهو احساس ڏيڻو آهي ته انسان اٽل ۽ اڏول ٿئي ٿو ، حالتون ۽ حادثا ، زلزلا ۽ طوفان ، وبائون ۽ جنگيون ، ڌاڙا ۽ اغوائون اسان جي تاريخ جو بدقسمتيءَ سان اڻمٽ رنگ بڻجي چڪيون آهن . ڪنهن دور  ۾ عوام تي قهر نه ٿيا ؟ ڪن اسان جي وڏڙن کي جيئري گڏھ جي پيٽ ۾ وڌو ته ڪن سندن کلون لهرايون ، ڪن کين گهاڻن ۾ پينهرايو ته ڪن تتل ڪڙاهن ۾   وڌو ، پوءِ به اسان جو نسل ختم ڪونه ٿيو ، پوءِ به اسان جا وڏڙا حياتيءَ کان مايوس نه ٿيا . بلڪ هنن موت جي بازار ۾ زندگيءَ جو رقص ڪري ڏيکاريو . ڏکن جا ڏونگر ڏاري ڏيکاريا ، تڪليفن جا آسمان سر تي کڻي پنهنجي منزل طرف وڌي ڏيکاريو ، ان ڪري مايوس ٿيڻ جي ڳالهه ڪانهي . ليڪن تدبر ۽ تحمل سان ، بردباريءَ  ۽ بهادريءَ سان حالتن کي بدلائڻو آهي . جيڪڏهن عوام ڪجهه به نه ڪري ته به زندھ رهي سگهي ٿو ۽ دنيا جي ڪابه قوت کيس ختم ڪري نٿي سگهي ، پر جيڪڏهن هن ڪک ڀڃي ٻيڻو ڪيو ، هن حالتن جي پس منظر ۽ پيش منظر کي پرکيو ، ڌاڙيلن پيدا ٿيڻ ۽ ڌاڙيلن پيدا ڪرڻ جون حالتون بدلائي ورتيون ، رٺلن کي پرچائي ورتو ۽ پرتلن کي پنهنجو ڪري ورتو ته اسان جا هن ڏکيا ڏينهن ختم ٿي سگهن ٿا . ٻنهي صورتن ۾  عوام اڳرو ٿيندو ۽ اڳرو آهي . نه فقط ايترو  پرعوام اڏو ل آهي ، ۽ عظيم آهي . کيس نه ته مايوس ٿيڻ جي ضرورت آهي ۽ نه وري خوف ۽ دهشت جي احساس جو  ٻل ٿيڻو آهي .

     

    ڌرتي –   ڌرتتي…

    “مفروضن جا ماريل ماڻهو”

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

     

    1994/9/27

    حيلا ، وسيلا ۽ ذريعا انسان کي پنهنجين لياقتن ۽ صلاحيتن کي اڀارڻ ۽ اجاگر ڪرڻ ۾ وڏي مدد فراهم ڪندا آهن . اياز ٻڪرار هئو ، پر جڏهن کيس محمود جي روپ ۾ حيلا وسيلا ۽ ذريعا ملي ويا ته وڏو ماڻهو بڻجي ويو ۽ هن جون ذاتي صلاحيتون نکري بيٺيون.

    سنڌ ل ۽ سنڌواسين جي نصيب ۾ حيلن ، وسيلن ۽ ذريعن جي کوٽ رهي آهي ۽ ڪنهن  قوم جو اهڙو حشر ٿيندو آهي  يا ڪيو ويندو آهي ته پوءِ اها قوم اڻ ڏٺين قوتن ۽ معجزن ۾ ايمان رکڻ شروع ڪندي آهي . هن جي لوچ گهٽجي ويندي آهي ۽ سوچ ۾ اضافو  اچي ويندو آهي  ، پر انهيءَ سوچ جو بنياد وهم  ۽ وسوسا بڻجي پوندا آهن ۽ هر ڪنهن فرد جي بصيرت مفروضن تائين محدود ٿي ويندي آهي . اسان جو اهوئي حشر آهي ۽ اسان  انهيءَ موڙ تي پهچي چڪا آهيون .

    مفروضا ، وسوسا ۽ وهم اسان جي زندگيءَ جي هر هڪ شعبي ۾ واهيرا ڪري ويٺا آهن . ان ڪري اسان حالتن ، واقعن ۽ فردن جي جاچ پڙتال سائنسي بنيادن تي ڪري نه ٿا سگهون ، پر ان جي برعڪس انهن بابت پاڻ ڪو مفروضو ٺاهي ، انهيءَ تي ڳنڍ ٻڌي بيهي رهون ٿا .

    تاريخ ۽ تحقيق جي صحت ۽ سند اسان جي انهيءَ مفروضا تي سوچ مرجهائي ڇڏي آهي . سنڌي ٻوليءَ جو بڻ بڻياد اسان انهن مفروضن جو نشانو بڻائي ڇڏيو . اسان جي انهيءَ مفروضاتي سوچ جو اهو عالم آهي جو سابق وزيراعظم پاڪستان ذوالفقار علي ڀٽي کان زندھ رهڻ جو حق کسيو ويو ، سندس مزار جڙي وئي ، پر ڪيترا ماڻهو اڄ ڏينهن تائين اهو مڃڻ لاءِ تيار ڪونه آهن ته ڪو سابق وزيراعظم هاڻي هن دنيا ۾ ڪونه رهيو آهي . ڌاڙيل پرو چاندئي تي مئي کان پوءِ پڙ پون ٿا ۽ هن جي حياتيءَ تي فلم ٺهي ٿي . اهو سڀ ڪجهه اسان جي مفروضا تي سوچ جو نتيجو آهي . اسان جي انهيءَ سوچ الائي ڪيترن آدرشي انسانن کي سٽي معمولي انسان بڻائي ڇڏيو آهي ۽ ڪيترن ڏوهارين کي متقي ماڻهن کان به مٿانهون ماڻهو ڪري ڇڏيو آهي .

    پڙهيل هجي يا اڻ پڙهيل ، ٻئي اهڙي سوچ رکن ٿا ۽ انهيءَ سوچ جي بنياد تي قائم ڪيل نظرين ، قدرن ۽ اصولن لاءِ وڏيون وڏيون قربانيون ڏين ۽ وٺن ٿا . ڪن حالتن ۾ ته ڳالهه ويڙھ ۽ ڄنڊا پٽ تي به پهچي وڃي ٿي .

    مفروضا تي سوچ رکڻ اسان جي ڄاڻ سڃاڻ ٿي پئي ، بلڪ اسان انهيءَ سوچ جا غلام بڻجي چڪا آهيون . اهوئي سبب آهي جو ڪنهن ڳالهه جو آڳو پيڇو ڪونه ٿا جاچيون ۽ عقل جون اکيون ٻوٽي ويهي ٿا پاڻ مرادو ان جا روحاني راز ڳولهيون . اسان ڪنهن ماڻهو کي ڏسڻ کانسواءِ ۽ ملڻ کانسواءِ هن سان انتها درجي جي محبت يا نفرت ڪيون ٿا . اسان انهيءَ موڙ تي اچي پهتا آهيون . جو هاڻي عقل به اسان تي ماتم ڪري ٿو.

    هن عذاب مان جند ڇڏائڻ کانسواءِ اسان انفرادي ۽ اجتماعي طور تي ڪنهن به قسم جي ترقي ڪري نه ٿا سگهون ۽ ڪنهن به صورت ۾ سچ ۽ ڪوڙ ، حق ۽ ناحق ، ظلم ۽ رحم بلڪ تضادن جي تميز ڪري نه ٿا سگهون . اسان کي اها ڳالهه ڌيان ۾ رکڻي آهي ته پاڻ کي ئي اڻ هوند مان هوند ڪرڻي آهي ، ۽ پاڻ کي ئي پنهنجو محتسب ٿي جيءَ ۾ جهاتي پائي ڏسڻو آهي . اسان کي پنهنجي سوچ ۽ لوچ ۾ توازن پيدا ڪرڻو آهي . پاڻ کي فقط ۽ فقط سوچڻ تي ئي سندرو ٻڌڻو ڪونهي ، بلڪ ان کان ٻيڻو ٽيڻو لوچڻو آهي . اسان جيترو  کي مصروف رکنداسين ، اوتروئي مفروضي تي ٻڌل سوچ جو معيار  ۽ انداز گهٽبو ويندو . بلڪ اهڙيءَ صورت ۾ اسان پنهنجي ڏاهن ، مدبرن ۽ مفڪرن کي به ٻڌڻ ۽ سمجهڻ شروع ڪنداسين . هاڻي ته هرڪو پاڻ کي  عقل جو اڪابر بلڪ “عقل ڪل” ڄاڻي ٿو ۽ ڪنهن جي ڪا چڱي ڳالهه ، صلاح ۽ نصيحت ٻڌڻ لاءِ تيار ڪونهي .

    مغربي ملڪن ۾ صلاح مشورو ئي زندگيءَ جي هر ڪنهن شعبي ۾ بنيادي حيثيت کي ٿو ، وڏا  وڏا سرمائيندا. عملدار ۽ سياستدان قانوني ، سياسيءَ اقتصادي ماهرن کان مشورا وٺندا آهن . اهي ڪي ايڏا بي وقوف ڪونه آهن ۽ نه وري سندن عقل تي تالا لڳل آهن . هنن وٽ ڏاهپ ۽ عقلمنديءَ جو قدر آهي ۽ پاڻ کي  “عقل ڪل” نه ٿا ڄاڻن . اسان جيڪي پاڻ کي عقل جا اڪابر ڄاڻو ٿا ڪنهن کي ٻه ٻڌڻ لاءِ تيار ڪونه آهيو ، مغربي ماڻهن جي ڀيٽ ۾ اسان زندگيءَ جي هر هڪ شعبي ۾ پٺتي آهيون ، بلڪ مغرب وارن جا پوئلڳ بڻجي چڪا آهيون .

    اسان جو ڇوٽڪارو انهيءَ ۾ آهي ته اسان جنهن شعبي ۾ آهيون ، فقط انهيءَ شعبي جي دائري تائين سوچون ۽ ٻئي شعبي ۾ ڄنگهه نه اٽڪايون . اسان جيڪڏهن شاگرد آهيون ته پنهنجون سوچون به شاگرديءَ جي حدن تائين محدود هجن . اسان جيڪڏهن استاد آهيون ته اسان جون سوچون به انهيءَ رنگ جون هجن .

    لطيف سائين جي ڏوراپي “جي ڪوڙو تون ڪفرسين ته ڪافر ڪيو سڏاءِ ” کان بچڻ لاءِ اسان پنهنجي قول ، فعل ۽ ڪردار ۾ اهي نظر اچون ، جيڪي آهيون . اهڙيءَ ئي صورت ۾ اسان ٻهروپي ۽ ڏهروپي ٿيڻ کان بچي وينداسين ۽ اسان جي شخصيت اڌ ڪاٺ جي اڌ لوھ جي نظر نه ايندي . ائين ڪرڻ سان اسان نه فقط مفروضاتي سوچ رکندڙ شخصيت ٿيڻ کان بچي پونداسين ، بلڪ حقدار کي حق به ڏينداسين . اهو هن روپ ۾ ته استاد کي استاد ڄاڻينداسين ،  والدين کي والدين تسليم ڪنداسين ، سياستدان کي سياست ڪرڻ ڏينداسين ۽ ڏاهي کي ڏاهو ڄاڻينداسين . پاڻ .“عقل ڪل” جي عذاب کان بچي وينداسين ۽ هڪ اڌوري اڻپوري وجود ۾ اڻ ڳڻين شخصيتن کي جن جيان واسو ڪرڻ نه ڏاينداسين .

     

    ڌرتي- ڌرتتي…

    اچو ته کوھ مان ٻلو ڪڍئون

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    جاڳو : 1994/10/11

    هن دور ۾ جيڪا تعليمي ترقي ٿي آهي ۽ تعليم يا فتن جو تعداد وڌي ويو آهي ، ان جو مثال ملڻ  مشڪل آهي . پر پوءِ به هر ڪنهن جي وات اهائي وائي آهي ته اسان ۾ “لکيل پڙهيل جاهلن” جو طبقو وڃي ٿو مضبوط ۽ منظم ٿيندو . سنڌ ۽ سنڌ واسين جيڪي به سور ڏٺا ۽ سٺا آهن ، اهي کيس لکيل پڙهيل جاهل طبقي ئي ڏٺا آهن . ڪنهن اڻپڙهئي غريب هاريءَ  ۽ مسڪين ڪڏهن به سنڌ لاءِ ڪو مامرو پيدا نه ڪيو آهي . هرڪا مصيبت هٿ ٺوڪئي معتبر ۽ بي عمل ڊگري يافته ماڻهن جي غلط ڪارين جو نتيجو ٿئي ٿي.

    اسان اٺ ڪتابن جا ته پڙهي ويا آهيون ، پر حاصل ڪيل علم کي پنهنجي عمل تي اثر انداز ٿيڻ نه ڏنو آهي . ويتر علم کي اوٽ بنائي پنهنجي مفاد پرستيءَ ، استحصالي حرفت ۽ دوکي بازيءَ جي اوڳڻن کي انوکو روپ ڏنو آهي . چيو ويندو آهي ته بارش جا ڦڙا جڏهن سمنڊ جي سِپِ ۾ پوندا آهن ته موتي بڻجي  پوندا آهن ۽ اهي جڏهن ڪنهن برپٽ بيابان جي سِپِ  (نانگ) جي منهن ۾ پوندا آهن ته زهر بڻجي پوندا آهن . علم جي بارش به اسان تي ايئن اثر انداز ٿي آهي . اسان جي اڪثريت رڻ پٽ جي انهن نانگن برابر آهي ، جن علم جي قطرن مان زهر ٺاهڻ کي ئي سڀ ڪجهه ڄاتو آهي .

    ملان کي ٻه اکر اچن ٿا ته هو دعا ڦيڻي ذريعي پنهنجي معجزن جو واپار ڪري ٿو . وڪيل کي ٻه اکر اچن ٿا ته هو ڏوڪڙن جي ڪمائي ۽ پيشوارانه مجبوريءَ جو بهانو ڏئي انهيءَ ماڻهوءَ جو به ڪيس وڙهڻ ۽ کڻڻ لاءِ تيار ٿي ويندو ، جنهن سندس ئي پٽ کي اغوا ڪيو هجي يا سندس ئي گهر کي کاٽ هڻڻ واري ڏوھ ۾ عدالت تائين پهتو هجي . استاد کي ٻه اکر اچن ٿا ته هو ڪلاس روم ۾ علم کي عام ڪرڻ بدران ٽيوشن تي مارو ڪري ٿو . مطلب ته زندگيءَ جي هر هڪ شعبي ۾ اهڙن ماڻهن جي ڪابه ڪمي ڪانهي ، جيڪي پنهنجي علم کي پنهنجي مفادن ، استحصالي حرفت ۽ دوکي بازيءَ لاءِ ڪم نه آڻيندا هجن .

    اسان پڙهيو آهي ته ”سچ ته بيٺو نچ” پر پاڻ اهڙو سچ چونداسين جو پاڻ بدران ٻين کي نچائينداسين . علم سيکاريو ته حق جي واٽ وٺو ، پر اسان انهيءَ سنگلاخ ۽ پر خطر رستي تي هلڻ لاءِ ڪڏهن به تيار ڪونه ٿينداسين . ان جي برعڪس حق ٻڌائڻ ۽ حق بچائڻ بدران پاڻ بچائڻ تي زور ڏينداسين . اسان علم کي فقط پڙهڻ تائين محدود ڪري ڇڏيو آهي . انهيءَ علم جو اسان جي عمل ۽ عملي زندگيءَ سان تر جيترو به تعلق ڪونهي . اسان علم ٻين لاءِ حاصل ڪندا آهيون ۽ ٻين کي پنهنجي احترام ڪرڻ ۽ علم تي عمل ڪرڻ جو تاڪيد ڪندا آهيون .  علم اسان کي بدلائي نه سگهيو آهي . اسان انهيءَ کوھ جي مثال آهيون ، جنهن ۾ ٻلو ڪري پيو هجي . اسان انهيءَ کوھ مان ٻه ٽي سئو دلا پاڻيءَ جا ڪڍي ، اهو ڄاڻي ويٺا هجون ته کوھ پاڪ ٿي ويو ، پر انهيءَ کوھ ۾ ٻلو ساڳيوئي موجود هجي ۽ اسان ان کي ٻاهر نه ڪڍون ته کوھ پاڪ ڪونه ٿيندو . اسان ڪانه ڪا ڊگري وٺي کوھ مان پاڻي ڪڍڻ وارو ڪم ته پورو ڪيون ٿا . پر پنهنجي اندر واري گند غير کي ٻاهر نه ٿا ڪڍون . اهوئي سبب  آهي جو  علم اسان کي ۽ اسان جي اندر کي اجاري نه ٿو سگهي . اسان اوڳڻ نه فقط اپنايون ٿا ، پر اوڳڻائپ کي پنهنجو بنيادي حق ڄاڻو ن ٿا .

    جيڪڏهن علم اسان تي تر جو به اثر ڇڏيو هجي ها ته هوند پنهنجي اولاد ۽ شاگردن کي ڪاپي ڪلچر جو غلام نه بڻايون ها . جيڪڏهن علم اسان تي اثر انداز ٿيو هجي ها اسان پارت ۽ سفارش تي ڪن نه ڏيون ها . جيڪڏهن علم کي اسان دل و جان سان قبول ڪيون ها ته پوءِ رشوت نه وٺون ها .جيڪڏهن اسان علم ٽين اک طور قبول ڪيون ها ته ذات پات جا زنجير پائي ننڍ وڏائي جي بتن کي سجدا نه ڪيون ها . جيڪڏهن علم اسان لاءِ ڪا اهميت رکي ها ته اسان پنهنجي ماروئڙن سان غير مشروط پيار ڪيون ها . جيڪڏهن ڪو رسي پئي ها ته هن کي پاڻ وڃي پرچايون ها . پنهنجي وطن کي “ڌرتي ماتا” سمجهون ها . جيڪڏهن علم اسان لاءِ معنيٰ رکندو هجي ها ته پنهنجي عالمن ۽ دانشورن جو قدر ڪيون ها. اسان ته پنهنجو قدر پاڻ به ڪونه ٿا ڪيون . جيڪڏهن پنهنجو قدر ڪرڻ اچي ها ته .اوڳڻن کان پاسو ڪيون ها. اسان جي عمل ، زبان ۽ هٿ کان ٻيو محفوظ هجي ها ، پر حقيقت ائين ڪونه  آهي . اسان کان ڪير به محفوظ ڪونهي ، بلڪ اسان پاڻ به پاڻ کان محفوظ ڪونه آهيون .

    علم انسان کي بي حس ۽ بي وس نه بڻائيندو آهي .علم انسان جي نفرت ، چڙ ، ڏمر ۽ ارڏائپ کي ختم نه ڪندو آهي بلڪ انهن کي مثبت موڙ ڏيندو آهي . علم اسان کي ناحق سان نفرت ڪرڻ جو حوصلو ڏئي ٿو ، پنهنجي اوڳڻن تي چڙهڻ سيکاري ٿو ، ظلم تي ڏمر ڪرڻ جو تاڪيد ڪري ٿو ۽ ڏاڍ سان ارڏائپ ڪرڻ جي سگهه ڏئي ٿو . پر انهيءَ صورت ۾ جڏهن اسان پنهنجي عمل کي حاصل ڪيل علم سان ملايون . اهو تڏهن ٿي سگهي ٿو ، جڏهن پهريون پنهنجي وجود واري کوھ مان مئل ٻلو ٻاهر ڪڍون ۽ پوءِ ان کي پاڪ ڪرڻ لاءِ ٻه ٽي سئو دلا پاڻيءَ جا ڪڍون . پر جيڪڏهن ٻلو کوھ ۾ پيو هوندو ته سڄي کوھ خالي ڪرڻ سان به کوھ پاڪ نه ٿيندو.

    ڌرتي– ڌرتتي…

    قومي آسمان جي اوزون تهه بچايو

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    جاڳو  1994/7/12

    ڌرتي جي آسمان سان جيڪا زيادتي ترقي يافته ملڪن ڪئي آهي ، آسمان وارا ان جو بدلو اسان جي ايندڙ نسلن کان وٺندا . سائنسدانن جو چوڻ آهي ته ترقي يافته ملڪن جي ڪارخانن جي دونهين ، ايٽمي تجربن ۽ بارود جي استعمال جي اثر ، آلودگي ۽ ٻين سببن ڪري اوزون جو تهه ڦاٽي رهيو آهي . هي تهه صدين کان وٺي انسان ذات ۽ ٻئي مخلوق جي صحت ۽ سونهن جو ضامن پئي رهيو آهي .

    جيڪڏهن هن تهه کي وڌيڪ ڇيهو رسيو ته پوءِ انسان جي سونهن ۽ سندرتا ختم تي ويندي .اوزون جو تهه سج جي روشني ۽ گرميءَ کي روڪي نه سگهندو . پوءِ نتيجي ۾ ايتري گرمي وڌي ويندي جو هر ڪنهن کي يقين ٿي ويندو ته سج نيزي پاند اچي ويوآهي .

     پوءِ چمڙيءَ جون بيماريون عام ٿي وينديون اڳتي هلي انسان جي چمڙي جانورن جي چمڙي کان به وڌيڪ سخت ۽ کهري ٿي پوندي . پوءِ ايندڙ دور جا شاعر اسان وانگر پنهنجي محبوب کي ڪنهن گل سان تشبيهه نه ڏيندا . ڪنهن جا ڳل بخمل جهڙا نرم نه هوندا . ايندڙ دور جا شاعر وڏي فخر سان چوندا ته منهنجي محبوب جي کل اهڙي نرم آهي جهڙي ڪنهن هاٿي يا گڏھ جي کل نرم آهي . سچ پچ ته آڱرين تي ڳڻجڻ جيترا ترقي يافته ملڪ انسان ذات جي وڏي انگ جي مستقبل ، سونهن ۽ خوشين جا ويري آهن . هو اوزون جي تهه کي نقصان پهچائي ، جهڙوڪ اڀ کي ڦاڙي رهيا آهن ۽ باقي قومون ڦاٽي اڀ کي ٽوپا ڏئي نه ٿيون سگهن .

    بنهه اهڙيءَ ريت هر قوم جي هر ڪنهن شعبي ۾ به ڪي آڱرين تي ڳڻجڻ جيترا فرد ٿيندا  آهن ، جيڪي وري پنهنجي قول ۽ فعل ۽ فطرت ۽ ذهنيت شخصيت ۽ ڪردار سان قومي اتحاد ، ترقي ۽ خوشحالي واري آسمان جي اوزون وارن تهن کي نقصان رسائيندا آهن . سندن ڪرتوتن جو به قوم جي آئيندي تي اهڙو غلط اثر پئي ٿو . جهڙو آسمان جي اوزون واري تهه ڦاٽڻ سبب انسانن تي اثر پوندو . هن ڪري قومي ڪردار جي چمڙي کي بيماريون وڪوڙي وينديون آهن . قدرن ۽ نظرن جي سونهن متاثر ٿيندي آهي . سوچن مان سرهاڻ ختم ٿيڻ لڳندي آهي . لوچن جي رفتار سست ٿي ويندي آهي .

    قومون جيڪڏهن اجتماعي طور تي غلط فيصلو ڪن ته ڊڄڻ جي ڳالهه ڪانهي ڇو ته تاريخ ٻڌائي ٿي ته اهڙين قومن ۾ جيڪڏهن پاڻ کي ۽ پنهنجي عمل کي درست ڪرڻ جي ساڃاھ آئي ته اهي مثالي قومون بڻجي ويون . چيني قوم اجتماعي غلطي ڪري پاڻ کي آفيمي قوم بڻائي ڇڏيو . هيءَ قوم سالن جا سال انهيءَ آپگهاتي وهنوار ۾ مصروف رهي . تباهي جي انهيءَ عاشق قوم کي جڏهن عزت ڀريئي انداز سان زندھ رهڻ جو احساس ٿيو ، تڏهن هرڪو بدلجي ويو ۽  هر ڪا شيءَ بدلائي ڏيکاريائون .

    پر تاريخ جا ورق انهيءَ ڳالهه جي شاهدي ڏين ٿا ته جڏهن به ڪنهن قوم جي مختلف شعبن ۾ ڪي آڱرين تي ڳڻجڻ جيترا فرد ڪاريون رڍون بڻجي پيون ۽ پنهنجي غلط سوچ ۽ لوچ سان قومي آسمان جي اوزون واري تهه کي ڇيهو رسائڻ شروع ڪيو ته نتيجي ۾ قوم جو اجتماعي سڌارو ناممڪن ٿي پيو .

    آسمان جي اوزون وارو تهه سج جي گرمي کي روڪي ٿو ۽ ڌرتي تائين اوتري گرمي پهچائي ٿو ، جنهن جي ڌرتي ۽ ان تي پلجندڙ جيوت کي ضرورت ٿئي ٿي . اهڙي نموني ۾ آدرش ، آدرشي شخصيتون ، آدرشي اصولن ، نظرين ۽ قدرن جا پرچاري قومي آسمان جي اوزون جي حيثيت رکن ٿا . جيڪڏهن ڪنهن قوم جي آدرش ، آدرشي شخصيتن ۽ انهن جي مبلغن خلاف رڻ ٻاريو ويو ته ان قوم کي وقت ۽ حالتن جي سج واري گرمي کان ڪير به بچائي نه سگهندو .

    اسان پڻ بنهه اهڙين حالتن مان گذري رهيا آهيون . اسان جا آدرشي انسان ، اسان جا آدرشي قدر ، نظريا ۽ اصول ، انهن جي پرچار ڪندڙ علم ڌڻي ۽ قلم ڌڻي ۽ انهن جا مرڪز يعني ادارا هاڻي اوزون جي تهه وانگر تباھ ڪيا پيا وڃن . اهو ڪو سموري قوم جو گڏيل فيصلو ڪونهي . انهن کي تباھ ڪندڙ ڪا آسماني مخلوق به ڪانهي . نه وري ڪو ڌاري ۽ دشمن قوم جي اها سازش آهي . پر آڱرين تي ڳڻجڻ جيترن هٿ ٺوڪين قومي هڏ ڏوکين ، نام نهاد ڏات ڌڻين ۽ مفاد پرست نقلي باشعورن جو ڪم آهي . اهي ياجوج  ماجوج جيان اسان جي قومي آسمان جي اوزون واري تهه کي چٽي رهيا آهن . اهي اسان جي آدرشن جا دشمن ، ادارن جا ويري ۽ اديبن خواھ شاعرن جا مخالف آهن .

    اديبن جي مخالفت کان ڪير ٿو ڪنهن کي روڪي؟ اديب ۽ شاعر جڏهن واري جا ڪوٽ بڻجي ۽ حالتن جي تيز رفتار درياھ کان جيڪڏهن پنهنجو پاڻ ، قوم  ۽ قومي قدر بچائي نه سگهن ته پوءِ واريءَ جا اهڙا ڪوٽ ڪهڙي ڪم جا ؟قوم کي اعتماد ۾ وٺي ، بلڪ قوم کي ساڻ کڻي انهن خلاف “اجتماعي تحريڪ” هلائڻ وقت جي ضرورت بڻجي پوندي آهي . اهڙي نموني سان ادارا جڏهن الله کي پيارا ٿي وڃن يا ڪيا وڃن ته انهن خلاف به اهڙي طريقي ڪار سان تحريڪ هلائي سگهجي ٿي .

    پر جڏهن ذاتي گروهي مفادن کي آڏو رکي ڪنهن اداري آدرشي اصولن يا شخصيت خلاف تحريڪ هلي ته ان  کي اسرڻ کان اڳ وائکو ڪيو وڃي ٻي صورت ۾ اهڙي تحريڪ اسان جي آسمان واري اوزون جي تهه کي ڇيهو رسائيندي .

    ڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي ته اسان جي سچن ڏات ڌڻين کي ڪوئي ڌاريو لٺ ۽ چٺ سان جهڪائي نه سگهيو کين ڪنهن عهدي ۽ رتبي جي پنجوڙ  ۾ ڪونه ڦاسايو . هنن ڪنهن کان ڪجهه ورتو به ڪونه مگر ان جي برعڪس قوم کي ڏنو هن پنهنجي حياتي جي خوشيءَ ،  ذريعن ۽ وسيلن کي ميڙي چونڊي قوم کي واپس ڏني . انهن خلاف هاڻي نقلي دانشورن کي ئي ڪم  آندو پيو وڃي .

    اڄ ڪلهه اسان وٽ اهڙيون ئي تحريڪون هلي رهيون آهن . اسان کي ادارا بچائڻا ڪونهن پر ڦٽائڻا آهن . ان ڪري اهڙي تحريڪ هلندي ، جهڙي “سنڌي ادبي بورڊ” لاءِ هلائي سُون . آهي ڪو انهي تحريڪ هلائڻ وارن کان پڇڻ  وارو ته “سنڌي ادبي بورڊ” جو هن وقت ڪهڙو حشر ۽ حال آهي ؟ هن وقت “سنڌي ادبي بورڊ” نه تعليم کاتي ۾ آهي ۽ نه وري “ثقافت کاتي” ۾  سيڪريٽري جو منهن هڪ طرف آهي ته بورڊ جي ميمبرن جو منهن ٻئي طرف آهي . “مهراڻ ” رسالي جا ڪيترا پرچا ڇپيا آهن ۽ ڪهڙا ڪتاب ڇپيا آهن ڪوئي آهي جو انهن سوالن جا جواب ڏئي ؟

    اهڙي ريت اسان خلاف جيڪا تحريڪ هلي ٿي ، يا جئين تحريڪ هلي ٿي ، اها اجتماعي نوعيت جي نه انهن ياجوجن ماجوجن جي هلايل تحريڪ آهي . ڇا اسان جا اهي آڱرين تي ڳڻجڻ جيترا فرد قومي آسمان واري اوزون جي تهه کي ائين ڇيهي رسائڻ بدران قومي جرڳا سڏائي ادارن ۽ فردن خلاف ڪيس هلا ئي نه ٿا سگهن ؟ ڀلي ڪو ٻيو انهن کي اهڙي آڇ نه ڏئي ، پر آئون پاڻ کي “قومي جرڳي” اڳيان پيش ٿي آڇ ڏيان ٿو . ان لاءِ ته اهي ياجوج ماجوج ڪنهن سان دشمني دڳ ، طريقي ۽ اصول واري ڪرڻ سکن .

     

    سنڌ ۾ فڪري ۽ نظرياتي ارتقا جو گهوٽالو

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    برسات : سومر پهرين مئي 1995

    پنهنجي دور تي جهُلون ڪرڻ ، ڪج بحثيءَ تي سندرو ٻڌي هر ڳالهه مان وڏون ڪڍڻ ۽ هر ڳالهه کان منڪر ٿيڻ ، پنهنجي ئي عقل جي ڏيوالي ڪڍڻ برابر ٿيندو آهي . پر پنهنجي دور جي دک ۽ درد ۾ شريڪ ٿي ، ڪن ٺوس ويچارن کي آڏو رکي . سڄي دور سان مهاڏو اٽڪائڻ به ڪا بري ڳالهه ڪانهي . تاريخ جي هر دور ۾ قومن کي جهُلون به سهڻيون پونديون آهن ۽ ڪن اٽل انسانن جو مهاڏو به برداشت ڪرڻو پوندو آهي . تاريخ جو تيز وهڪرو پوءِ بنا روڪ ٽوڪ جي اڳتي وهي ويندو آهي . اهو ڪنهن جو انتظار نه ڪندو آهي . پر اڪيلن ۽ اٽل انسانن جا مهاڏا صدين تائين ياد ڪيا ويندا آهن .

    سقراط اڪيلي سر پنهنجي دور سان مهاڏو اٽڪايو . هن  کي ڪنهن به نه ٻڌو ، تاريخ جو وهڪرو به اڳي جيان تيزيءَ سان وهندو ويو . ڪنهن به سقراط جو انتظار نه ڪيو ، خود سقراط به وقت ۽ حالتن کي روڪي نه سگهيو ، ليڪن تاريخ اهو فيصلو ڏنو ته سقراط سچ تي هو . انساني تاريخ نئين سج نوان سقراط پيدا ڪندي رهي آهي . مذهب ، سياست ، ادب ۽ زندگي جي هرهڪ شعبي ۾ روزبروز اڪيلا ، اٽل ۽ مهاڏو اٽڪائيندڙ انسان پيدا ٿيندا رهن ٿا ۽ اسان ملي جلي سندن موت آڻيندا رهون ٿا ، پر جيڪڏهن ٻڌو وڃي ، دوست ۽ دشمن جي ڳالهه کي هنئين سان هنڊايو وڃي ته هوند هڪ طرف اسان جي ڊڪشنري مان ڪج بحثي جو خاتمو ٿي وڃي ۽ ٻئي طرف پاڻ کي ڏسڻ پرکڻ جو به موقعو ملي وڃي.

    تنقيد ۽ مخالفت ڀلي ته سچ تي مبني نه هجي ،  بي شڪ فقط سچ ئي ڪوڙو نه ٿيندو آهي .  تنقيد ۽ مخالفت ۾ به زهر جهڙي ڪڙاڻ ٿئي ٿي . پر اها به اڪارتي ڪونه ٿيندي آهي . ڇو ته دوست سدائين عيبن تي پڙدو وجهندا آهن . پر دشمن کي سدائين غلطين ، ڪمزورين ۽ براين جي تلاش هوندي آهي .ا هوئي ته پنهنجي تنقيد ۽ مخالفت جي آرسي ڏيکاري ، اسان کي پنهنجي اوڳڻن ، عيبن ، غلطين ۽ ڪمزورين کان باخبر ڪندو آهي . واقعي اهي انسان بدنصيب هوندا آهن ، جن کي ڪڏهن به دشمن نه ٿا ملن، مخالفت مان ئي ته “وجود” ۽ “حيثيت” جي شاهدي ۽ تصديق ٿيندي آهي . “ڪارو” نه هجي ته “اڇي” کي ڪير سڃاڻي ؟ “تنقيد” ۽ “مخالفت” نه هجي ته پنهنجي جيءَ ۾ جهاتي پائڻ  جو موقعو ئي ڪونه ملي .

    آئون ڪنهن ڪج بحثي جو آغاز ڪرڻ نه ٿو گهران ، نه وري پاڻ کي پنهنجي دور جو اڪيلو ۽ اٽل انسان ڄاڻي پوري دور سان مهاڏو اٽڪايان ٿو ، نه وري دشمن ۽ ڌاريي جو ڪردار ادا ڪري ، اجايو وڏن ڪڍڻ تي سندرو ٻڌان ٿو.

    نه رڳو ايترو ، پر اهو به ايمان اٿم ته هن دور هزارها مصيبتن ،  مشڪلاتن ، مسئلن  ۽ مجبورين باوجود حق ۽ سچ جون انيڪ روايتون قائم ڪيون آهن ، ڪيترين نظرياتي ڳالهين ۾ پيش رفت ڪئي آهي . سوچ جا نت نوان زاويا ڳولهي لڌا آهن . ذهني ۽ فڪري ارتقا جو سفر جاري آهي . هن دور جو هراول دستو پنهنجي پنهنجي منزل طرف اڳتي وڌي رهيو آهي . پر موجودھ حالتن جو جائزو ڪنهن ٻئي رخ کان به وٺي سگهجي ٿو .جيڪڏهن ارتقا جي هن سفر جو ڪو  مسافر اهو  سوال ڪري  ته “اسان جي رفتار ڪهڙي آهي  ۽ اسان ڪنهن طرف پيا وڃون ؟”  ته هن تي ميار رکي نه ٿي سگهجي . ڇو ته هن کي “ڄاڻ حاصل ڪرڻ ” جو فطري حق حاصل آهي . هن کي جيڪڏهن ڪو خدشو ، وهم يا غلط فهمي ٿي پئي آهي ته اهي ڳالهيون پڻ عين انساني فطرت جي مطابق آهن . ان ڪري هن کي اطمينان بخش جواب نه ڏيڻ سان نه ته ارتقا جو سفر رڪجي ويندو ۽ نه وري ڪنهن سرواڻ جي صحت يا  حيثيت تي اثر پوندو . پر جيڪڏهن اختلاف يا سوال ڪندڙ جو خدشو ڪن ٺوس شاهدين ، حقيقتن ۽ بنيادن تي ٻڌل آهي ته پوءِ ٻڌي اڻ ٻڌي ڪرڻ “اجتماعي آپگهات” ڪرڻ برابر ٿيندو .

    مفروضو:

    اسان موجوده دور ۾ جيڪا نظرياتي ترقي ڪئي آهي، ان ته فقط ڳاٽ اوچي ڪرڻ سان ڳالهه نٿي جــُڙي ، انهي ڪاميابي جي جائزي وٺڻ لاءِ هيئن به مفروضو قائم ڪري سگهجي ٿو ته اسان جو دور نظرياتي گهوٽالي جو شڪار آهي .

    اسان نظرياتي طور ترقي ڪرڻ بدران تنزل طرف وڌي رهيا آهيون . اسان جي ذهني ، فڪري ۽ نظرياتي ارتقا جو عمل ته جاري آهي . پر ان جو رخ  صحيح طرف ڏانهن ڪونهي . ان ڪري انديشو آهي ته اسان اهي “گڏيل مقصد” ماڻي نه سگهو ن ، جنهن لاءِ هر ڪو لکيو پڙهيو ، با شعور ۽ “روشن آئيندي جومتوالو” ڪوشش ڪري رهيو آهي .

    منهنجي خيال ۾ نظرياتي ارتقا جي سفر ۾ اقتدار ۾ آيل سياستدان ، حڪومت ، اقتدار کان ٻاهر سياستدان ، استاد ، شاگرد ۽ قلم ڪار اهم ڪردار ادا ڪندا آهن . اهي به شڪ نظرين جا محرڪ ڪونهن پر نظرياتي سفر ۾ پنهنجي پنهنجي حيثيت رکن ٿا . هو مختلف يا ڪن حالتن ۾ متضاد محاذن جا سرواڻ ٿيندا آهن.

     

    سنڌ ۾ فڪري ۽ نظرياتي ارتقا جو گهوٽالو

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    انهن سرواڻن مان اسان هتي فقط اديب ، ليکڪ ، شاعر ، محقق ۽ صحافي جي ڪردار ۽ خدمتن جي حوالي سان پنهنجي مفروضي کي پرکڻ جي ڪوشش ڪنداسين . اسان جي انهي مفروضي جي ٻيو جز  هي آهي ته “سنڌ ۾ نظرياتي گهوٽالي” جو اهم ڪارڻ اسان جا اهي قلم ڌڻي ، ادبي دنيا ۽ انهن جا صول آهن . اسان وٽ جيترو نظرياتي ڪم ٿيو آهي . ان جا بهتر نتيجا نڪري ٿي سگهيا ، پر جيڪڏهن اسان جي قلم ڌڻين باهمي افهام تفهيم ۽ سهڪار کان ڪم ورتو هجي ها ۽ انهن اوڻاين کي پنهنجي نگريءَ مان خارج ڪيو هجي ها ، جن جو مختصر ذڪر هنن ئي ورقن ۾ ڪيو ويندو .

    ائين ڪو نه آهي ته هن قلمي ڪوشش ذريعي ڪو قلم ڌڻين خلاف ڪات ڪهاڙا استعمال ڪيا ويا آهن ، پر هي مطالعو نظرياتي گهوٽالي وارين حالتن ۾ سندن ڪردار ، مجبورين ۽ مسئلن کي به سمجهڻ ۾ مدد ڏيندو .

    گهوٽالي جا اهڃاڻ:

    تضادن جي هن دنيا ۾ اسان جي قوم پاڻ کي ستن نظرياتي ڪئمپن ۾ ورهايل نظر اچي ٿي . اهي آهن، مذهب پسند ، قوم پرست ، ترقي پسند ، موقعي پرست، مايوس ، غير جانبدار ۽ غير نظرياتي ڪئمپون . انهن ڪئمپن مان ٽن جي حيثيت مختلف ۽ متضاد مڪتب فڪرن جي آهي . جيڪي آهن . مذهب پسند ، ترقي پسند ، ۽ قوم پرست . اهي ٽئي مڪتب فڪر پنهنجي پنهنجي حساب ۽ طريقي سان سنڌ ۾ نظرياتي تبليغ ۾ مصروف آهن ۽ قوم جي لکيل پڙهيل طبقي جي اڪثريت انهن مڪتبه فڪر سان لاڳاپيل آهي . اهي ٽئي مڪتبهءِ فڪر پنهنجي پنهنجي طريقي ڪار ، رنگ ڍنگ ۽ آئيندي جي منصوبن جي حوالي سان ايترا ته پڌرا ، چٽا ۽ واضح آهن ، جو  هرڪو ماڻهو آسانيءَ سان  انهن جو خاڪو چٽي سگهي  ٿو  . باقي چار ڪئمپون وضاحت طلب آهن . “موقعي پرستن” مان منهنجي مراد انهن ماڻهن جي آهي ، جيڪي پنهنجي ذاتي مفادن خاطر وقت ۽ حالتن سان گڏ سانڊي جيان رنگ بدلائي سگهندا آهن . “موقعي پرستي” اڄوڪي دنيا ۾ پڻ هڪ مقبول نظريي جو روپ وٺندي پئي وڃي . “موقعي پرست ، زندگي جي ڪنهن مخصوص مڪتب فڪر سان واسطو نه ٿا رکن . پر هر هنڌ ۽ هر شعبي ۾ موجود آهن . انهن جي ڄاڻ سڃاڻ اها ئي آهي ته کين ڪڏهن به ڪوسو واءُ نه لڳندو  آهي . مادي طور تي هو روز بروز وڌندا  ويندا آهن . انا ، عزت نفس ، اصل ۽ نظريو هنن لاءِ  بي معنيٰ ڳالهيون هونديون آهن . هنن جي نظر فقط ۽ فقط ڌن ، عهدي يا رتبي تي هوندي آهي .

    “مايوسي جي ڪئمپ” وري اهڙن ماڻهن جي پناھ جي جاءِ هوندي آهي ، جيڪي “قدرت” کي اٽل ڄاڻيندي ، انسان کي فرشتو سمجهي ويهندا آهن . هو پنهنجي شخصيت جي تعمير اخلاقي يا مذهبي قدرن مطابق ڪندا آهن . يقين ، ڀروسي ، وفاداري ۽ بي لوثي کي ئي سڀ ڪجهه ڄاڻندا آهن . پر ان سان گڏ اميدن ۽ آسرن مان به جان آجي نه ڪري سگهندا آهن . انساني فطرت ۾ سمايل خاميون جهڙوڪ : دوکو ۽ مطلب پرستي کي وساري ويهندا آهن ، پر انهن اوڳڻن جو  نشانو بڻجي مايوس ٿي ويندا آهن . “غير جانبدار” ۽ “مايوس”  ۾ اهو فرق آهي ته “غير جانبدار ” انسان کي انسان ڪري سمجهندو آهي . پنهنجي تجربن ۽ مشاهدن جي بنيادن تي امد ۽ آسري تي گهٽ ڀاڙيندو آهي .

    هو جتي ٻين جي چڱائي جو منڪر نه ٿو ٿئي ، اتي اهو به ڌيان ۾ رکي ٿو ته ساڳيو انسان مدائي به ڪري سگهي ٿو . مطلب ته تصوير جا ٻئي رخ هن اڳيان هوندا آهن . هو ڪنهن به ڳالهه کي اکيون ٻوٽي قبول نه ڪندو آهي . پنهنجو پير ڇنڊي ڦوڪي کڻندو آهي . توازن قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ، پر اها غير جانبداري ويڙهاند وارين حالتن ۾ کيس ڳچي ۾ پوندي آهي . ڇو  ته ڪوبه هن کي پنهنجو ڪونه ڄاڻندو آهي . بلڪ متضاد گروهن جي عذاب ۽ عتاب جو پهريو نشانو هي بڻبو آهي . امن وارين حالتن ۾ پڻ ٻئي ڌريون کيس نظر انداز ڪنديون رهنديون آهن . هو نظرياتي تبليغ ۽ تحريڪ ۾ سڌو سنئون ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ بدران نقاد جو ڪردار ادا ڪندو آهي .

    “غير نظرياتي ڪئمپ” ۾ وري اهي ماڻهو اچي وڃن ٿا ، جيڪي وقت ۽ حالتن تي نظر نه ٿا رکن يا ته هو معاشي طور تي پاڻ هرتو زندھ رهي سگهن ٿا ، يا وري معاشي طور تي ايترو ته ڪنگال آهن جو نظرين ، قدرن ۽ اصولن بدران نعرن ۽ وعدن پٽاندڙ پنهنجون وفاداريون بدلائيندا رهندا آهن ۽ هنن جو نظرياتي بنياد مطالعو يا مشاهدو نه هوندو آهي . البت سندن فطرت ۾ طبقاتي شعور جو دٻيل يا دٻايل احساس ضرور موجود هوندو آهي . ان ڪري سنجيدھ فڪري ۽ نظرياتي تربيت کين غير نظرياتي ڪئمپ کان ٻاهر ڪڍي سگهندي آهي .

     

    اسان جي ڌرتيءَ جا ٽئي مکيه مڪتب فڪر ، يعني “قوم پرست” مذهب پرست” ۽ “ترقي پسند” انهيءَ حقيقت کي مڃن يا نه مڃن ، پر سنڌ ۾ اهي باقي چار نظرياتي ڪئمپون هر حالت ۾ موجود آهن . بلڪ نظرين جي اها ست رنگي انڊلٺ ، نه رڳو هرهڪ مڪتب فڪر ۾ موجود آهي . پر اسان جي معاشري جو هرهڪ فرد پنهنجي زندگي جي مختلف موڙن تي انهن متضاد نظرين جي پلصراط تان به گذري ٿو. 

  • شطرنج جي مهرن جي مٽاسٽا ڇو ۽ ڇا لاءِ؟

    شطرنج جي مهرن جي مٽاسٽا ڇو ۽ ڇا لاءِ؟

     

     

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

    سج ۽ سچ ته وڻندا سڀني کي آهن، پر انهن ڏانهن اک کڻي ڏسڻ کان هر ڪو لهرائيندو آهي. ان ڪري ڪوئي ڏانهن ڏسي ئي ڪو نه. ڪڏهن ڪڏهن سج به نظر ڪو نه  ايندو اهي ته سچ به نظر ڪونه ايندو آهي. پوءِ واتن ۽ کوهن جا منهن بند ڪري نه سگهبا آهن، صورتحال اهڙي ٿي بيهندي آهي جو ان لاءِ لاکيڻي  لطيف جو اهو بيت ذهن تي تري بيهندو آهي، جنهن ۾ فرمايو اٿس ته، انڌا ماڻهو مئي هاٿي جي ڪنن، سونڊ ۽ ٽنگن کي هٿ لائي پيا هڪ ٻئي کي هاٿيءَ جي وصف ٻڌائيندا آهن. ڪو ڪنن کي هاٿي سمجھندو ته ڪو سونڊ کي! ويچارن کي اکيون هجن ته ٻڌائي سگهن ته هاٿي ڪيئن ۽ ڪهڙو ٿيندو آهي.

    ڪيترن حالتن ۾ اسان جي عقل جون اکيون به ائين ٻوٽجي وينديون آهن ۽ جيڪو وهندو واپربو آهي، ڪو ان جي ڪن کي پڪڙيندو ته ڪو ان جي پڇ کي پڪڙي پيو پنهنجي عقل جا واهڙ وهائيندو ته ائين ڇو ٿيو ۽ هاڻي ڇا ٿيندو. حالانڪه اها ڳالهه جي نه ته منڍي هوندي ۽ نه وري پڇ، پر هوا ۾ لٺيون هڻڻ کان ڪو ڪنهن کي جھلي ته نه ٿو سگهي.

    اسان جي اردگرد جيڪو وهي واپري ٿو، ان کي اسان منطق ۽ سائنس جي بنياد تي ڏسڻ پرکڻ جي ڪوشش گهٽ ئي ڪندا آهيون. ان جي بدران وقتي حالتن ۽ وقتي نتيجن تي ڳنڍ ٻڌي بيهي رهندا آهيون. جڏهن ته واقعن جي پس منظر ۽ تسلسل کي نظر ۾ رکبو ته وقتي حالتون ۽ وقتي نتيجا ٻي ۽ مختلف مطلب وٺي بيهندا.

    ”نيو ورلڊ آرڊر“ جي اعلان ٿيڻ کانپوءِ اسان وٽ يا اسان جي ڀرپاسي ۾ واقعا رونما ٿيا آهن، اهي اوچتو ۽ اچانڪ نه ٿيا آهن.

    ذوالفقار علي ڀٽي جهڙوڪه گهر-ڀاتيءَ جي حيثيت ۾ نيو ورلڊ آرڊر جي پيش منظر کي سمجھي ورتو هو. ان ڪري هن ٿرڊ ورلڊ ۽ مسلم ورلڊ جي ڳالهه ڪئي. وڏڙن جي انحرافي ۽ بغاوت لاءِ هن کي ڀوڳڻوپيو. عراق جو ڪويت تي قبضي وارو ڊرامو عراق تي حملو، ورلڊ ٽريڊ سينٽر جي تباهي، افغانستان ۾ اوپرين ڌرين جي آمد، طالبان جو قيام ۽ ان کان اڳ پوءِ وارن سمورن واقعن ۾ هڪ تسلسل موجود آهي، بي مطلب ڪونهن ۽ گهربل نتيجن حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ واقعي پٺيان ٻئي واقعي کي جنم ڏنو ويو اهي. بنهه اهڙن نتيجن حاصل ڪرڻ ۽ حالتن کي پنهنجي مرضيءَ موجب هلائڻ لاءِ ٿوري وقفي کانسواءِ لڳاتار ٻه مارشلائون نافذ ٿيون.

    اترين علائقن کان وٺي بلوچستان جي طول عرض ۾ متضاد ڌرين جون عسڪري سرگرميونڏ بين الاقوامي سياست ۽ نيو ورلڊ آرڊر تي عمل پذيرائيءَ واري حڪمت عملي جي پس منظر ۽ اثر کان خالي ڪو نه آهن، اهڙيءَ ريت طالبان سان ڳالهيون، ڳالهيون روڪي انهن خلاف قدم کڻڻ، اترئين علائقن ۾ طويل ۽ اڻ کٽ آپريشن ۽ ڪراچيءَ ۾ لات منات جي بتن کي ڊاهڻ وارين ڳالهين مان صاف صاف ظاهر آهي، ته اڳ رچايل شطرنج واري راند جا مهرا مٽايا پيا وڃن ۽ انهن جي پيش منظر جي ڪک مان ڪا وڏي تبديلي جنم وٺڻ واري آهي.

    ڪراچيءَ ۾ جيئن تڏا ويڙهه ڪئي پئي وڃي، اها ڪنهن ڳالهه جي انتها نه آهي، پر ابتدا آهي، تڏا ويڙهه جي سنت ٻين کي به فرض سمجھي ادا ڪرڻي  پوندي. هن تناظر ۾ جيڪڏهن ”ذوالفقار آباد“ ۾ چين جي مفادن جو عمل دخل آهي ته بين الاقوامي سياسي تناظر ۾ ۽ نيوز ورلڊ آرڊر جي حڪمت عملي جي حساب سان انهيءَ پيش رفت کي ڀلو نه ڀانئيو ويندو ۽ اها ڳالهه بعيد ڪونهي ته اهڙيءَ جلد بازيءَ تي ڪنهن نه ڪنهن جي ڪن-مهٽ به ڪئي وڃي.

    حالتون بي نيازيءَ سان پنهنجي رخ سان هلي رهيون آهن ۽ اسان به بي فڪريءَ سان اکيون ٻوٽي آواز ۽ گجگوڙ تي پنهنجا پاسا مٽائيندا رهون ٿا. اڳي ٽي وي تي جيڪي به غير سنڌي ڊراما هلندا هئا ۽ هاڻي به هلن ٿا، ان ۾ مسئلو فقط ڇوڪريءَ جي شاديءَ جو هوندو هو، هر ڪنهن ڊرامي۾ جي اها ڳالهه نه هوندي هئي ته اهو جهڙوڪه ڊرامو ئي ڪو نه هوندو هو. بنهه اهڙيءَ ريت اسان جي قوم پرستن کان وٺي وفاق-پرست سياستدانن جي مخصوص ايجنڊا آهي. اسان مان ڪيترا چاڪيءَ جي ڏاند وانگر سالن کان پيا انهيءَپڙ ۽ پٽ تي پيا ڦرون، مٿان جڏهن حالتن جو طوفان آيو ته پوءِ شايد اٺ-پکيءَ وارو ڪم ڪيون. چوندا آهن ته طوفان ايندو آهي ته اٺ-پکي ٻوڙن ۾ منهن لڪائي پاڻ کي پڪ ڏياريندو آهي ته طوفان آيو ئي ڪونهي. پر هيءَ ڳالهه اسان کي ڪير سمجھائي ته مهرا مٽجن پيا ۽ ڪا نئين راند رچجڻ واري آهي.

     

     

  • وري واچوڙو پهتو اچي يمن ۾

    وري واچوڙو پهتو اچي يمن ۾

     

     

    نهرسئز بند ٿيڻ کانپوءِ ٻن اهم مسئلن جن منهن ڪڍيو، انهن مان پهريون هيءُ هيو ته مغربي ملڪن جي مفادن جو خطي ۾ تحفظ ڪيئن ٿيندو ۽ ڪير ڪندو؟ ٻيو هيءُ هيو ته ڪميونسٽ ملڪن کي باقي بحري رستن جي آسانيءَ سان استعمال ڪرڻ کان ڪيئن روڪيو وڃي؟ مغربي قوتن پنهنجي مفادن جي تحفظ لاءِ ملڪي نه پر حڪومتي سلامتيءَ جي خوف جو ٻج ڇٽيو ۽ پنهنجي بااعتماد ساٿي ملڪن کي کائڻ ڪمائڻ جا موقعا فراهم ڪيا، جن پنهنجي فوجي جٿن ۽ عسڪري تربيت جي نالي سان خوب ڪمايو به ۽ يارن جي مفادن جو تحفظ به ڪيو.هر انهيءَ اڀرندڙ قوت کي ڪچلڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو، جيڪا اڳتي هلي، غير ملڪي مفادن کي ڇيهو رسائي پئي سگهي. اهڙي ريت ڪميونسٽ ملڪن کي بحري سهولتن کان پري رکڻ لاءِ سندن رستن روڪڻ لاءِ ٽانڊا رکيا ويا۔

    پر اهو بندوبست جهڙوڪه ٺيڪي تي ڪرايو پئي ويو. ذوالفقار علي ڀٽي ۽ ٻين اهڙن مسلم اڳواڻن انهيءَ اهم ۽ تيل جي دولت ۾ مالا مال خطي کي پاڻ-سڃاڻڻ ۽ پنهنجي پيرن تي بيهڻ جون ڳالهيون ڪيون ته ڪن قوتن کي اهو فيصلو ڪرڻو پيو ته هن خطي ۾ ٺيڪيداري ڪرڻ بدران پاڻ وڃي جمعداري ۽ چوڪيداري ڪجي. ان لاءِ سندن ئي وفادارن هنن لاءِ اهڙو ماحول پيدا ڪري ڏنو جو هو اهم ملڪن ۾ پاڻ اچي خيما کوڙي ويهي رهيا۔

    هن خطي ۾ ڪيترن ملڪن کي ته سياسي ۽ اقتصادي طور تي ماري مات ڪرائڻ واري حڪمت عملي ته ڪم اچي سگهي ٿي، پر ايران جي روين هنن لاءِ ڪيترا مونجھارا پيدا ڪري ورتا، ايران کي ڏينهن جا تارا ڏيکارڻ لاءِ صدام حسين جي صورت ۾ مٿن طويل جنگ مسلط ڪئي وئي، پر ڪنهن جي تريءَ تيل نه لڳو، ايران ان کان پوءِ به پاڻ سنڀالي ائٽمي قوت بڻجڻ طرف ڪر کڻي اڳتي وڌڻ لڳو ۽ ڪيترين ڳالهين ۾ اکيون ٻوٽي ڳالهيون مڃڻ لاءِ تيار نه ٿيو۔

    هن صورتحال خطي جي سياسي مستقبل لاءِ نئين حڪمت عملي جوڙڻ جون راهون کوليون. خطي کي متضاد ڪئمپن ۾ تقسيم ڪرڻ جو واحد طريقو اهو ڳولهيو ويو ته جيئن ته ايران اهل تشيعت فرقي جو پوئيوار ۽ مبلغ آهي، ان ڪري جيڪڏهن خطي کي شيعت ۽ غير شيعت ڪئمپن ۾ ورهايو ويندو ۽ اهڙا تضاد اڀاريا ويندا ته ايران کي اڪيلي ڪرڻ ۾ آساني پيدا ٿي پوندي۔

    اسلامي تاريخ ته الڳ ڳالهه آهي،پر مسلمانن جي تاريخ کوڙ سارن واقعن سان ڀري پئي آهي ته مسلمان کي ٻين جي ڀيٽ ۾ مسلمان کان خطرو لاحق رهيو آهي. چئن خليفن مان فقط هڪ خليفي جي طبعي رحلت ٿي، باقي اڳواڻن کي مسلمانن ئي شهيد ڪيو. مسلمان حاڪم ئي ڪربلا جي ميدان ۾ نبي ڪريم جن جي ڏوهٽي کي ڪٺو. اسان جي ملڪ ۾ مسجدن ۽ امام بارگاهن، رستن ۽ اسڪولن ۾ مسلمان ئي مسلمانن کي مارن ٿا۔

    انهيءَ ساڳي ئي نسخي کي يمن ۾ آزمايو ۽ استعمال ڪيو پيو وڃي، ڪي نقلي يا اصلي دين-دوست اقتدار جي جنگ جو ناد وڄائي چڪا آهن. ظاهر آهي ته ڪانءَ کي لڙ ۾ مزو ايندو ۽ جتي لوڀي پيدا ٿي پوندا، اتي ٺوڳي بک نه مرندا. پوءِ پريت جي ريت نڀائجڻ شروع ٿيندي. پروانا پاڻ-هرتو ته نه، پر اشارن ۽ احڪامن تي هن ٻرندڙ مچ ۾ ٽپي پوندا. ڪي روزگار ڪندا ۽ ڪي وفاداريون نڀائيندا. مچ ته ضرور ٻرندو، پر من انهيءَ باهه جي ڀڙڪن ۾ اسان جا ذهن سجاڳ ٿي پون ته هن خطي کي شيعت ۽ غير شيعت جي واضح تضادن جي ور چاڙهيو پيو وڃي ۽ اها باهه هتي به گهر گهر، شهر شهر ۾ ڀڙڪي پوندي. ان ڪري هيءَ يمن جي چمن جو قصو ڪونهي، ۽ اهو واچوڙو فقط اوسيتائين محدود نه رهندو۔۔

     

     

  • Part-3

    پر ڏيهي عالمن جا خط

    ڊاڪٽر دُر محمد پٺاڻ

    پرڏيهي عالمن جا خط (31 مارچ 1980ع)

    موتي پرڪاش

    موتي پرڪاش 15، مئي 1931 ع تي دڙو، ضلعي ٺٽي ۾ ڄائو. بي. اي (آنرس) ڪيل اٿس. 1947 ع کان پوءِ سنڌ ڇڏي وڃي بمبئي ۾ آباد ٿيو ۽ تعليم کاتي ۾ ملازمت ڪيائين. سندس لکيل ڪتابن ۾ “انڌيرو اجالا’’ (ناول 1954 ع)، “ادبي گل’’ (مضمون 1957)، “ادينه’’ (انگريزي مان ترجمو ڪيل ناول 1952ع) ۽ “ڪلندي’’ (ترجمو ڪيل ناٿول 1953 ع) ذڪر ڪرڻ لائق آهن. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو:

     

    دبئي 10-اپريل 1977 ع

    ادا

    هي خط ملندءِ ته عجب ضرور لڳندءِ. سال کن اڳ يا شايد ان کان به گهڻو عرصو اڳ تنهنجو هڪ خط بمبئي ۾ مون کي پهتو هو. مون به مختصر ۾ توکي پهچ ڏني هئي. خبر ناهي ته اهو خط توکي پهتو ڪين نه. ان بعد خط و ڪتابت بند ٿي ويئي………..۽ ٻئي چپ ٿي وياسين.

    16 فيبروريءَ کان مان هتي دبئي ۾ آهيان، نوڪري جي بهاني آيو آهيان. اڃا اڪيلو آهيان منهنجي رفيقه حيات ۽ ٻه ٻار اڃا بمبئي ۾ آهن. ڏهن پندرهن ڏينهن ۾ هتي ايندا ٿوري وقت لاءِ………….وري هليا ويندا. هتي نوڪريءَ کي ڇڏي ٻه مقصد کڻي آيو آهيان پاڻ سان ته ڪنهن نه ڪنهن نموني جيڪڏهن هند- پاڪ جي سنڌي ادب جي مٽا سٽا ممڪن ٿئي ته هتان ڪريون، يا ٻنهي ملڪن جو ادب هتي جمع ڪريون. اتي ڪن دوستن سان لکپڙھ ڪئي اٿم. ڀارت ۾  به موهن ڪلپنا ۽ ٻين سان لهه وچڙ ۾ آهيان. اميد ته اتان چڱو ذخيرو اچي ويندو. هاڻي ٻڌائي ته ان ۾ تون ڪهڙي مدد ڪري سگهندين ؟

    مون هتان ٿورا پنهنجا ڪتاب ڪنهن دوست کي موڪليا آهن. ٽپال خرچ گهڻو ٿو اچي، تنهنڪري ڇا اهو ممڪن آهي ته ٽپال رستي مٽا سٽا بدران ڪنهن نه ڪنهن ڀلي شخص جي معرفت ڏي وٺ ڪريون يا سمنڊ ذريعي ڪتاب موڪليون ۽ وٺون؟ ان لاءِ جيڪڏهن توهين چاهيو ته پئسن موڪلڻ جو بندوبست مان ڪريان  يا ڪتابن عيوض ڪتاب موڪليان. يارن دوستن سان صلاح مصلحت ڪري احوال ڏج.

    مان پاڻ پي- ايڇ ڊي لاءِ مقالي ۾ رڌل آهيان. عنوان آهي “سنڌي شعر ۾ عورت جي تصوير.’’ مان سمجهان ٿو ته اها تصوير تيستائين مڪمل نه ٿي سگهندي، جيستائين مون کي سنڌ جو ادب دستياب نه ٿيو آهي. مون کي خاص طور هي ڪتاب کپن: “حامد، گل، خاڪي، سانگي، شاھ عنايت، عبدالڪريم، بيدل، بيڪس ۽ روحل جا ڪلام. اتي ضرور اهي رسالا موجود هوندا. مون کي خبر ڪڍي لک ته ڪنهن سان لکپڙھ ڪريان.

    توهان جي نزديڪ آهيان. توهان سڀني سان ملڻ جي تار اٿم. اها ڳالهه ڪيئن ممڪن ٿي سگهندي. منهنجي اچڻ جو مکيه مقصد ٿيندو کوج لاءِ مصالحو ڪٺو ڪرڻ ۽ دوستن سان گڏجڻ . ٻڌاءِ ته ڇا ڪريان؟

    تنهنجو جواب اچڻ بعد ئي توکي وڌيڪ لکندس. جواب ۾ سرنامي تي جيڪڏهن منهنجو نالو لکڻ واجب نه سمجهين ته فقط پوسٽ باڪس لکڻ سان به خط پهچي ويندو. احوال جلد ڏج، انتظار رهندو.

    دوستن يارن جا سرناما موڪليندين؟ خاص طور تنوير عباسيءَ جو پتو گهرجي. شيخ اياز جي خبر کپيم.

    ياد گيرين مان

    موتي پرڪاش

    پوسٽ باڪس 106، دبئي (يو. اي. اي)

     

    جهمون ڇڳاڻي:

    محترم جهمون ڇڳاڻي جي تعليمي لياقت ايم- اي، بي- ايڊ آهي. خط لکڻ وقت پاڻ “ريجنل ڪاليج آف ايڊيوڪيشن’’ شملا ۾ استاد هو. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.

     

    شمله، 24، جنوري 1978 ع

    اميد ته آنند ۾ هوندا

    برادرم  پٺاڻ صاحب

    گذريل ڪافي ڏينهن کان ته ڇا بلڪه مهينن ۽ سالن کان پيو روز سوچيندو هئس ته توهان کي چٺي لکان. اڄ اهو موقعو مليو آهي، سو لکڻ ويٺو آهيان.

    1976 ع ۾ مائونٽ ابوءَ جي رنگين فضائن ۾ جڏهن سنڌي ليکڪ سيمينار ٿي رهيو هو ته هڪ دوست توهان جو ذڪر ڪيو، ته توهان سنڌ جي هندو ڪوين تي ريسرچ ڪري رهيا آهيو ۽ جيئن ته مان به هڪ جهوني ڪويءَ تي کوجناتمڪ ڪم ڪري رهيو هوس ته منهنجي به جڳياسا وڌي ته توهان سان حالي احوالي ٿيان.

    هت مون کي هڪ گرنٿ، جنهن جي رچنا شاھ لطيف کان به اٽڪل 70 سال اڳواٽ ٿيل آهي، جنهن ۾ اٽڪل 18000 چوپايون آهن، جي ڏسڻ جو  موقعو مليو جيڪو گذريل ٽن سئو سالن کان سنڌي ساهتڪار کان لڪل رهيو.

    تعريف جي ڳالهه اها آهي ته اهو ڪوي پاڻ خود گجراتي هو ۽ سندس ماتا سنڌياڻي هئي. هيءُ سنت ڪوي سنڌ جي ٺٽي شهر ۾ به ڪجهه وقت رهيو، پر انهن سنڌي چوپاين جي رچنا هندستان جي هاڻوڪي مڌيه پرديش پرانت جي پنا شهر ۾ ڪئي.

    هنن چوپاين ۽ سنت ڪويءَ جي باري ۾ مون ڪجهه ليک “هندواسي’’ ۾ اٽڪل سترهن قسطن ۾ شايع ڪرايا هئا، پر انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻي اڃا نه سگهيو آهيان، جو ڪم اڌورو رهجي ويو آهي. توهان جي چٺيءَ اچڻ کان پوءِ وڌيڪ گهربل ڄاڻ توهان کي موڪلي سگهندس، جئن سنڌ جي ساهتڪارن کي به توهان هن کوجناتمڪ ڪم جي ڄاڻ ڏيئي سگهو. سنڌ جي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن مان شايع ٿيندڙ ساهتڪ رسالن وغيره جي ڄاڻ ۽ هڪ اڌ موڪلڻ جي عنايت ڪري سگهو ته مهرباني.

    هن طرف ساهتڪ کيتر ۾ ڪنهن ڪتاب يا رسالي وغيره جي ضرورت پوي ته ضرور لکندا. چٺي پيا لکندا ڪجو.

    قربان ۽ نياز مان

    توهانجو پنهنجو جهمون ڇڳاڻي.

    متفرقه خط

    ادبي ۽ علمي معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ جيئن ڪن پرڏيهي عالمن ۽ اديبن سان خط و ڪتابت ڪيم، تيئن اتان جي ڪن اڻ ٻڌل دوستن ۽ اهڙن ماڻهن به خط لکيا جن جو واسطو جيڪڏهن سڌو سنئون علم ادب سان نه هو، پر ان هوندي به اهي ادبي معلومات حاصل ڪرڻ جو باعث بڻيا. هن هيٺ انهن جا ڪجهه خط ڏجن ٿا.

    ڪبيرنگر                                                                                                

    اميد ته بلڪل خوش خورم هوندا.

    1976-3-12

    پريه دوست

    مون کي ڪتابن پڙهڻ ۽ ڪٺي ڪرڻ جو شوق آهي. پاڪستان ۾ ڪيترائي عمدا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپجندا هوندا ۽ هت به ڇپجن ٿا. ان ڪري ڪرپا ڪري احوال ڏيندا ته اتي ڪراچيءَ ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪتب فروش آهن، انهن جون ايڊريسون موڪليندا ۽ حيدرآباد يا ٻين شهرن جي ڪتب فروشن جون به ايڊريسون موڪليندا ته مان انهن سان لڙھ وچڙ ۾ اچڻ جي ڪوشش ڪندس.

    اوهان به مهرباني ڪري ڪن ڪتب فروشن سان ڳالهايو ۽ جيڪڏهن هو تيار ٿين ته مان هتان کين ڪتاب وٺي موڪليندو رهان ۽ هو اتان ڪتاب وٺي مٽا سٽا ۾ موڪلين، ڇاڪاڻ ته هونءَ ڪتاب نٿا گهرائي سگهن جو شايد پيسن موڪلڻ جو ڪو ذريعو ڪونه آهي.

    ڪن ليکڪن جون به ايڊريسون موڪليو ته وڏي مهرباني ۽ ڪهڙا عمدا ڪتاب اتي ڇپيا آهن، ناول، ڪهاڻيون، ادبي نتقيد، ادبي تواريخ وغيره تي، اهو به لکندا ته شڪريه .

    جواب جي انتظار ۾

    چئن لعل آهوجا

    ڊي- 241/1 ڪٻيرنگ پوسٽ سردارنگر، احمد آباد 382340 (انڊيا)

     

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (21 اپريل 1980ع)

    ڌرمواڙي، سنڌو نگر

    سدا باغ بهار هجو

    29، مئي 1976 ع

    پيارا مسٽر درمحمد پٺاڻ

    توهان  جو 14، مئي جو ڪارڊ مليو. سائين ڌرمداس صاحب جي جيوني، سلوڪ ۽ شبد ۽ فوٽو، سائين اٽلرام جو فوٽو ۽ جيوني ۽ سائين پيسورام جي جيوني ۽ سندن ڪوتا جدا بڪ پوسٽ ڪري موڪلجن ٿا. مهرباني ڪري پهچ ڏيندا.

    سنڌ جا ٻيا سنت سائين ٽيئون رام جو وڏو آستان جلسپور ۽ اسٽيشن روڊ تي امراپور درٻار آهي، ۽ سنت هرچورام جو  آستان جيون گهوٽ جي درٻار الهاس نگر ۽ ملٽري تلاءُ تي آهي. روهڙيءَ وارن سنتن سائين پارو شاھ، سائين وسڻ گهوٽ جي درٻار به 5 نمبر الهاس نگر ۾ آهي.

    سائين اچل پرشاد جي درٻار 2 نمبر الهاس نگر ۾ او. ٽي سيڪشن ۾ آهي. انهن ايڊريسن تان سنتن جا فوٽو، جيوني ۽ شعر گهرائي وٺو.

    پروفيسر رام پنجواڻي، ريڊر بمبئي يونيورسٽيءَ کي ورهاڱي کان  اڳ جي سنڌ جي سنتن جي ڄاڻ آهي. ان وٽان سڀني سنتن جي وائي ۽ جيون چرتر ملي سگهندو. ڊاڪٽر روچلداس روهڙيءَ وارا هاڻي سرير ڇڏي ويا آهن. انهن جي پٽ هريرام شانتي نگر الهاس نگر نمبر 3 وٽان، جيوني، شعر ۽ فوٽو ملي سگهندا. حيدرآباد سنڌ واري ساڌو واسواڻيءَ جن جو فوٽو سندن آستان تي سندن گادي ويٺل پرنسپال جشن واسواڻي ميران ڪاليج، پوني مان ملي سگهندو. مهرباني ڪري ڪتابن جي پهچ ڏيندا. اسان کي خوشي آهي جو توهان سنڌ جي غير مسلم سنتن تي کوجنا ڪري رهيا آهيو. شل سائين ان ڪم ۾ ڪامياب ڪري.

    ستگرو بابا جو ٻالڪ

     

    جسونت ڪمار:

    جسونت ڪمار ڀارت ۾ اکيون کوليون. لڳ ڀڳ ٽيهن سالن جو ڳڀرو جوان آهي. ننڍيءَ ڄمار ۾ سڌي علم ادب جي وڏي خدمت ڪئي اٿس. اتان جي ادبي محفلن ۽ جماعتن ۾ ڀرپور حصو وٺندڙ آهي.

    کيس ڪماري پوپٽي هيراننداڻي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻيءَ سان گڏجي ڪم ڪرڻ جو موقعو مليل آهي. ناٽڪ کيتر ۾ تعريف جوڳو ڪم ڪيو اٿس. هن وقت بينڪ ۾ ملازم آهي ۽ انهي بينڪ جي سنڌي ملازمن جي جماعت طرفان 1975 ع کان وٺي ساليانه “جيجل’’ نالي مخزن ڪڍندو آهي.

    جڏهن مون تحقيقي ميدان ۾ قدم رکندي، ڀارتي عالمن ۽ اديبن کان علمي ۽ ادبي تعاون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته سڀ کان اول جسونت ڪمار سنڌي سڏ ڏنو. آءُ تحقيقي ڪم ۾ سندس تعاون کي ڪڏهن به وساري نه سگهندس. باقي ڪيترائي خط لکيا اٿس جن مان مثال طور ٻه ٽي خط هيٺ ڏجن ٿا.

    خوش هوندا!

    بمبئي، 26 آگسٽ 1975 ع

    پريه شري در محمد پٺاڻ

    توهان جي “وائي’’ اسان کي هت شري جيوت چاولا معرفت ملي هئي. هڪڙي آف پرنٽ موڪليان ٿو.

    “جيجل-75’’ ۾ توهان کان سواءِ، نسرين، ڀون سنڌي، شبنم موتي، قمر، نياز، اياز، ارشد، ملڪ نديم، امداد، تنوير، عثمان ميمڻ، محمد ابراهيم منشي، امر جليل، نجم عباسي ۽ مشتاق ڀٽي وغيرھ جون رچنائون پڻ شامل ڪيون اٿائون. انهن مان ڪنهن جون ائڊريسون موڪلي سگهو ته کين پڻ “مخزن’’ توڙي آف پرنٽس موڪلڻ جي ڪوشش ڪبي. بهر حال ”جيجل-75’’  جيئن ۽ جڏهن توهان وٽ پهچي ، پڙهي راءِ ضرور لکجو . “جيجل -75’’ توهان جيترا گهڻا دوست پڙهي، پنهنجي راءِ کان واقف ڪري سگهن، اوتري گهڻي خوشي ٿيندي . جواب ، اميد ته پڪ ملندو . سڀني اڻ سڃاتل يارن لاءِ سلام.

    سلام

    نيازمند- جسونت

     

     

     بمبئي ، 10-نومبر 1975 ع

    ادا در محمد پٺاڻ

    توهان جو قرب نامون اڳئين هفتي ئي ملي ويو هئم. ان وچ ۾ ڪن ڊرامن سان مصروف هئڻ سبب، جواب بروقت ڏيئي ڪونه سگهيس، ان لاءِ معافي طلبگار آهيان .

    اتان جي يارن جون ايڊريسون جيتريون موڪلي سگهو ، موڪليندا رهندا . شڪرانا مڙينئي لاءِ اڳواٽ ئي مڃي ٿو ڇڏيانوَ . توهان جي تحقيق جي باري ۾ پڙهي نهايت خوشي ٿي . ان ڏس ۾ مان جيڪا مدد توهان جي ڪري سگهيس، ڪندس . توهان جي خط جي، توهان جي تحقيق سان وابسته سٽن جون ڪاپيون ڪڍي ، مان مختلف اخبارن ڏانهن موڪلي رهيو آهيان . جيئن ئي شايع ٿيون ، ڪٽنگس توهان ڏي ڏياري موڪليندس. هت هند ۾ ڪجهه ڪتاب اهڙا نڪتل آهن ، جي توهان لاءِ ڪمائتا ثابت ٿي سگهن ٿا ۽ مان ڪوشش وٺي هفتي ٻن ۾ ڪجهه ڪتاب روانا به ڪري ڏيندو سانوَ .رهيو سوال منهنجي ياد گيريءَ ۽ ذاتي معلومات جو ، سو اول ته منهنجي ڪل عمر آهي 25 ورهيه ، پيدائش هندستان جي آهيان ، ان ڪري مان شخصي سطح تي ته توهان جي ڪم شايد نه به اچي سگهان . ها ، هتان جي بزرگن اديبن کان جيڪي ڪجهه حاصل ڪري سگهيس ، اوس موڪلي ڏيندس . توهان جا “هائيڪا’’ هتان جي دوستن کي ڪافي پسند آيا آهن. پنهنجو تازو شعر، جڏهن به خط پٽ لکو ته موڪليندا رهجو. هتان جي دوستن: شري ڪيرت ٻاٻاڻي ، گوبند مالهي ، موتي پرڪاش ، وشنو ڀاٽيا ، ۽ پوپٽي هيراننداڻيءَ کي توهان جو خط پڙهايو اٿم . هنن توهان جي لاءِ سلام چيا آهن .

    اتان جي مڙينئي دوستن کي سلام . جواب ڏيندا ضرور ، باقي نياز .

    جسونت ڪمار

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (24 ڊسمبر 1979ع)

                                                      ڪماري پوپٽي هيراننداڻي

    پيارا ڀاءُ در محمد پٺاڻ

    اميد ته ٺيڪ هوندا .

    اوهان جو خط پهتو ، مهرباني . شامل فارم ڀري ٿي موڪليان .

    انهيءَ مان ڄاڻندا ته اسان ڪهڙي نموني فارم سائڪلو اسٽائيل ڪرايا آهن . ڪي اديب آهن ، جن جو احوال اوهان کي اتي ملي ويو هوندو . جهڙوڪ: پرمانند ميوا رام ، ڏيا رام گدو مل ، لعلچند امر ڏنو مل ، ڄيٺمل پرسرام ، هوتچند گربخشاڻي ، ڪوڙو مل چندن  مل ، نانڪ رام ڌر مداس ، ليلا رام ڦيروڻي ، ساڌو هيرانند ۽ ساڌو نولراءِ ، ٻين جنکي اسان فارم موڪليا آهن ، سي آهن :

    1-  اجواڻي لعلسنگهه (هنجو مرتيو 20، اپريل 1976 ع تي ٿي ويو ! )

    2-  پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي- بمبئي 3- پروفيسر رام پنجواڻي بمبئي 4- پروفيسر چتن ماڙيوالا- بمبئي 5- پروفيسر ڊي . ڪي منشا راماڻي- بمبئي 6- ڊاڪٽر هرومل  سدا رنگاڻي دهلي  7- تيرٿ وسنت دهلي 8- نارائڻ شيام- دهلي 9- آسانند ماستورا- بمبئي 10- خانچند ورياڻي (سرڳواسي)- بمبئي  -11 گوبند مالهي- بمبئي 12- آنند گولاڻي- بمبئي 13- ايم . آر مائيداساڻي- ڀوپال 14- تيرٿ وسنت- بمبئي 15- ديو سڀاڻي بمبئي -16 جڳت آڏواڻي-بمبئي -17 گوبند پنجابي- بمبئي 18- ڄيٺانند لعلواڻي 19- ڄيٺانند راشٽر وادي- حيدرآباد دکن 20 – کيئلداس فاني ڀوپال 21- پرڀداس برهمچاري- اجمير 22- دييچندر تلو ڪچند- اجمير 23- فتح چند واسواڻي (سرڳواسي) اجمير 24- سڳن آهوجا (سرڳواسي) بمبئي 25- پرسرام ضيا (سر ڳواسي) بمبئي  26- پروفيسر بي. ايڇ ناگراڻي بمبئي 27- پروفيسر نارائڻ ڀمڀاڻي اجمير  28- هري سندر روپ چند (سر ڳواسي) اجمير  29- گنگارام سمراٽ احمد آباد 30- بولچند راجپال (سر ڳواسي) احمد آباد 31-  دوارڪا پرساد شرما (سر ڳواسي) احمد آباد 32-  ميلا رام منگترام (سر ڳواسي)   اجمير 33- گلي سدا رنگائي بمبئي 34- ساڌو واسواڻي (سر ڳواسي) پونو 35- ڏيارام وسڻ مل مير چنداڻي  (سر ڳواسي)- 36 منوهر داس ڪوڙ مل 37- سوامي ٻوڌراج (سر ڳواسي) پونو 38- بهاري ڇاٻڙا 39- چيتن ديو ورما 40- چوهڙمل هندوجا 41- گوبند منسکاڻي 42- هوند راج “دکايل’’- گانڌيرام 43- هري دلگير گانڌيرام 44- ليکو تلسياڻي .

    ڏسو ، انهن مان ڪهڙا ڪهڙا ٿا اوهان کي جواب ڏين . مان هن سان گڏ، عزيز، ڪيرٿ ۽ پنهنجي باري ۾ فارم ڀري ٿي موڪليان .   پوپٽي هيراننداڻي

    51، سنگيتا، بمبئي

     

    79-12-24

    مهربان ڀاءُ

    اسلام عليڪم: اوهان جو خط  مليو، مهرباني . اڄڪلهه هتي نئين ڪوتا جو زور آهي . هرومل سدا رنگاڻيءَ ٻه مجموعا : “پرھ جي باک’’ ۽ …………..ڇپيا آهن . رجن شاد : “ تپسيا جون روشنيون’’ نالي هڪ مجموعو ، ۽ لڇمڻ ڀاٽيا : “ڪومل جيءَ جهروڪو’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي ، جنهن تي کيس “ساهت اڪاڊمي’’ پاران 1976 ع جو انعام مليو آهي . ان کان پوءِ پروفيسر هريش واسواڻي “ 1-2-3’’ نالي مجموعو ۽ واسديو موهيءَ : “تضاد’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي .

    نئين ڪوِتا ڇا آهي؟ ان جي معلومات نه رکندي به ڪي رچندا رهن ٿا ، خود شاعر به هاڻ ان تي ئي قلم آزمائي ڪن ٿا . مون به ويجهڙائي ۾ هڪ مجموعو : “ روح سندي رڃ’’ ڇپايو آهي ، ۽ ان کان سواءِ ڪي ڪوتائون : “دي ادر وومن’’ (The other woman) ، “بائگمسٽ’’ (Bigomist)، “دن هيٺان دٻلي’’ ، “عورت جي ٻولي’’، “پتي’’، “آڀاس’’ وغيرھ ڇپايو آهن ، جن مان “پتي’’ ڪوتا انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي هڪ انتخاب جنهن ۾ سنڌي ڪوتائون ترجمو ٿيل آهن ، “Anthology of  Modern Poetry’’ نالي ڪتاب ۾ ڇپيل آهي ، “The husband’’ سري سان .

    “ساهت  اڪاڊميءَ’’ پاران ورهاڱي  کان “سنڌي شعر جو انتخاب’’ نالي ڪتاب ڇپيو آهي ، جو پروفيسر رام پنجواڻي ايڊٽ (Edit) ڪيو آهي . هن جو حساب پنهنجو آهي . جنهنڪري ڪي ڪي نالا جي کڻڻ کپن سي کنيا نه ويا آهن.

    عزيز کان پوءِ سٺا سڳن آهوجا رچندو هو. ان بعد ارجن “حاسد  ’__جو احمد آباد ۾ رهي ٿو ، تنهن رچيا آهن . سندس مجموعا : “ساسن جي سرهاڻ’’ ۽ “ پٿر پٿر ڪنڊا ڪنڊا’’ ڇپيل آهن . جنهن ۾ پوئين ۾ تمام غزل آهن . عزيز جو شاگرد ايم . ڪمل آهي ، پر غزل جي فارم (Form) جي ڄاڻ رکڻ بعد به مٿين ٻن شاعرن سان غزل رچڻ ۾ نٿو پڄي سگهي . وڌيڪ سک

    اوهان جي ڀيڻ

    پوپٽي هيراننداڻي

     

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)

    بمبئي 4- ڊسمبر 1975 ع

    سڄڻ در محمد صاحب

    توهان جو  18 نومبر وارو خط پهتل آهي ، سمجهان ٿو منهنجو لکيل خط پڻ هن وقت تائين توهان وٽ پهچي چڪو هوندو . توهان کي گهربل مواد ڪٺو ڪرڻ لاءِ مان شخصي سطح تي ڪوشش پيو ڪريان . هفتي ٻن ۾ ڪجهه نه ڪجهه ضرور روانو ڪندس . ها ، تنهنجي کوجنا بنسبت هڪ پڌرائي هتي ڪن اخبارن ۾ شايع ڪرائي سگهيو آهيان . اهڙي هڪ ڪٽنگ هن سان گڏ موڪليان ٿو .

    توهان جي “ڪافي’’ وڻي ، هت شايع ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندس . پنهنجو رسالو (جيجل ) مان توهان کي موڪليان ته سهي ، ليڪن سمجهان ٿو ، هند ۽ پاڪ جي وچ ۾ اخبارن جي ڏي وٺ غير سرڪاري سطح تي بند آهي ، ۽ “جيجل’’ اتي پهچندي ؟ ان ۾ ٻٽو شڪ اٿم تڏهن به ڪوشش ڪري ٻئي مواد سان گڏ هڪ ڪاپي “جيجل-75’’ ۽ هڪ “جيجل-74’’ جي موڪلي ڏيندس . توهين ڪوشش ڪجو جيئن اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست منهنجو رسالو نظر مان ڪڍن ۽ پڻ پنهنجي راءِ کان واقف ڪن . “جيجل- 76’’ مارچ جي مهيني ۾ پريس ۾ ويندو . اسين اتان جي ليکڪن کي ان لاءِ لکڻ لاءِ نينڍ ڏيڻ چاهينداسين . بيحد شڪر گذار رهندس جي توهين اهڙي پڌرائي اتان جي اخبارن ۾ ڇپائيندا . ان کان سواءِ “ جيجل-76 ’’ لاءِ اتان جي ليکڪن جو ڪجهه تازو مواد پڻ موڪلي سگهو ته بهتر . توهان جي لکڻ موجب ائڊريسون موڪليان ٿو :

    (1)  پروفيسر رام پنجواڻي : قريشي محل ، ريلوي اسٽيشن جي ٻئي طرف ، ماهم ، بمبئي 400016 (2)  مسٽر ڪيرت ٻاٻاڻي : 41/3

    آدرش نگر ، وورلي ، بمبئي 400025   (3) منگهارام ملڪاڻي : 1/5A 

    ٻلويدر  ، علي پور ، ڪلڪتو 700027   (4)  پرڀو “وفا ’’ مڌوباني:

    سينٽ انڊريوز روڊ ، باندار ، بمبئي 400050  (5) مسٽر گوبند مالهي :

    6-B ، راکي بلڊنگ ايم جي روڊ ، ڪانڊولي بمبئي . ادا ، ٻين کي ته ڇڏيو ، ليڪن خود مان پنهنجو پاڻ کي اڃا تائين “ليکڪ ’’ طور تسليم ڪري ڪونه سگهيو آهيان ، ته به وقت اچڻ تي ڪجهه ضرور موڪلي ڏيندس . جواب جلد ايندو .اهڙي اميد اٿم . باقي نياز

    جسونت ڪمار

    ق- ت : اتان جي ساهتڪ سر گرمين جي باري ۾ واقف ڪندا رهجو  . بمبئي 7 جنوري 1976 ع

     

    پيارا در محمد

    هڪ ٻئي پٺيان تنهنجا ٽي خط اچي چڪا آهن .ڊپ اٿم ، جي اڄ ٻه توکي جواب نه ڏنم ته ميار نه ٿي وڃي . ان ڪري هن ڪمهلي وقت (رات جو هڪ لڳي چڪو آهي) لکڻ ويٺو آهيان . تنهنجي سوالنامي جي باري ۾ اسان ائين رٿيو آهي ته سوالنامن جون ڪاپيون ڪڍائي ڀارت ڀر جي سنڌي ليکڪن ، ساهت پريمن ، اخبارن ، سمپادڪن ، پبلشرن آلوچڪن وغيره کي موڪلي ڏيون ۽ کين اهي سوالناما ڀري جلد از جلد اسان کي موڪلي ڏيڻ جو عرض پڻ ڪيون . ان کان پوءِ وري اها معلومات تو تائين پهچائجي . ڪوشش ۾ آهيون جيئن مڪاني اخبارن ۾ به اها ڳالهه واضع ڪرائي سگهون.

    چيتن ماڙيوالا صاحب سان مان پنهنجي ليکي به لاڳاپي ۾ آهيان. فادر ڪوٽواڻيءَ جو ذڪر چورڻ جو جيتوڻيڪ موقعو ڪونه مليو اٿم ، هينئر وري جڏهن گڏباسون ته ڳالهه ڪڍندومانس ، جي فادر ڪوٽواڻيءَ قبوليو ته ڪجهه مصالحو سندس معرفت ضرور موڪلي ڏبو. تنهنجا شعر دوستن کي ڪافي پسند پيا آهن . ڪوشش ڪندس جيئن هتان جي رسالن ۾ ڇپجي سگهجن . مون گذريل خطن ۾  “جيجل ’’ جو  ذڪر ڪيو هو ، جي ٿي سگهيئي ته ڪجهه نئون ۽ اڻ ڇپيل مواد ، پنهنجو توڙي ٻين ليکڪن ۽ شاعرن کان موڪلارائجانءِ ، جيئن “جيجل’’ ۾ شايع ڪري سگهان . مون پاران سنڌ جي مڙينئي اديب دوستن کي نينڍ آهي . احوال ڏيندو رهج .

    جسونت ڪمار

    بمبئي _ 12 _ مارچ 1976 ع

    ادا در محمد خوش هوندين

    توهان جو 12 فيبروري وارو خط هفتو کن ٿيو ، مليو اٿم . پڙهي خوشي ٿي ته “جيجل’’ توهان تائين پهچي ويئي آهي . پڙهي راءِ ضرور لکجو . ڪوشش ڪجو ، اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست مخزن پڙهن ، خاص ڪري اهي ، جن جون رچنائون ان ۾ ڇپيون اٿائون . ڪتاب جيئن توهان لکيو آهي موڪلي ڏيندس ؛ دلجاءِ ڪندا . اتي سنڌ ۾ جيڪي تازيون اخبارون نڪتيون هجن خاص ڪري ڌرتيءَ جا تازا ۽ پراڻا پرچا ، جي موڪلي  سگهو ته مهرباني . توهان جو شعر پڙهي خوشي ٿيندي اٿم ، ڪي ته هت شايع پڻ ڪرايا اٿم . توهين موڪليندا رهو ، جن اخبارن ۾ ڇپجندا، اهي توهان کي موڪليندو رهندس . اتان جي ٻين دوستن کان پڻ ڪجهه نه ڪجهه مئٽر مون ڏانهن موڪلارائيندا رهندا ته جيئن هت شايع ڪرائي سگهجي.

    تازو هتي “سنڌو ڌارا ’’ جي نئين سر شروعات ڪرائي اٿائون ، ڪجهه پرچا هن خط پٺيان روانا ڪري رهيو آهيان ، دوستن تائين پهچائڻ جي ڪوشش وٺندا . دوست تاج بلوچ لاءِ وشنو ڀارتيءَ سلام ڏنا آهن ، کيس منهنجي پاران پڻ سلام ڏيندا . هن سان گڏ ڪجهه مئٽر موڪلي رهيو آهيان ، شايد توهان کي ڪم  اچي سگهي . احوال ڏيندا رهندا.

     جسونت ڪمار

    قلم تازو  : هڪ چٺي منير احمد جي پهتل آهي ، ليڪن سرنامو ڪونه لکيو اٿائين ، ان ڪري کيس سڌي چٺي ڪونه لکي سگهيو آهيان ، تڪليف وٺي کيس منهنجي هڪ چٺي (جا هن سان گڏ موڪليان ٿو) پهچائي ڇڏيندا.

    (هلندڙ )

    بئنڪ آف انڊيا ، سنڌي سوشل سرڪل

    بمبئي 18 ، جولاءِ 1976 ع

    خوش هجين شال

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)

    ادا در محمد

    “ جيجل’’ اتي پهچي ويئي توهان تائين ، ڄاڻي خوشي ٿي . اتان جي دوستن جي بيباڪ راين جو انتظار رهندم . منير جا موڪليل “سهڻي’’،  “سوجهرو’’، ڌرتي’’  ۽ “ديون’’ وغيره سو مليم ، سندس لک شڪرانا. ڏھ پنڌرهن ڏينهن اڳ هڪ خط توڏانهن مڪيو هئم ، ڪراچيءَ واري پتي تي جڏهن واپس ويندين ، تڏهن وڃي پڙهندين ، خير.

    “سنڌو ڌارا ’’ جي اشاعت ۾ ڪجهه تڪنيڪي دقتون در پيش پيئون اچن . ان ڪري شايد في الحال اخبار جي اشاعت مهمل ڪرڻي پوي . اهو خال ڀرڻ لاءِ “روح رهاڻ ’’ نالي وارو نئون رسالو ، هت به ڪڍڻ شروع ڪيو اٿائون . پهريون پرچو هن هفتي جي آخر ۾ تيار ٿيندو ، موڪلي ڏيندو سانءِ . “سنڌو ڌارا’’ لاءِ نه سهي ، “روح رهاڻ’’ لاءِ سنڌ جي ادبي سر گرمين جو حال احوال ، تازيون رچنائون (پنهنجون توڙي ٻين جون) موڪلڻ لاءِ  مون پاران توکي نينڍ آهي . ڪجهه نه ڪجهه موڪليندو رهج .

    دادي پوپٽيءَ جو ڀاءُ تازو پرلوڪ پڌاريو . ڪجهه مهينا اڳ ٻيو  ڀاءُ به گذريو هئس ، ان صدمي کيس ڪجهه دير لاءِ خود اسان کان به ڪٽي ڇڏيو هو . هينئر ڪجهه ساھ کنيو اٿائين ، چيائين ، توکي لکندي . جبلپور جي هڪ دوست قيمت – ۾- سنگهاڻيءَ هڪ ڪتاب چپايو آهي ، جنهن ۾ ڪافي سنڌي اديبن جي باري ۾ معلومات ڏنل آهي . اسان کيس لکيو ته هو ، خبر ناهي توکي موڪليائين يا نه ؟ خط جو جواب ۽ احوال ڏج . سڀني يارن کي قربن منجهان سلام . جسونت ڪمار

     

     

     

    بمبئي 26 جنوري 1977 ع  

    پريه در محمد

    تنهنجو 8 جنوري وارو خط مليو اٿم . سنڌ ۾ ناٽڪن جي هلچل بلڪل ئي ڪانهي . ائين آهي ڇا ؟ ڪجهه ته ذخيرو موجود هوندو ؟ ٻيو نه ته ڪجهه ڪٽنگس ته موڪلي سگهندين ؟ لکج . دوست منير ڪجهه ٽي وي اسڪرپٽس جو ذڪر ڪيو هو. کيس چئي اهي موڪلائي سگهندين؟

    تنهنجي خط جي ڪاپي ڪڍي “سنڌو سنسار’’ کي موڪلي ٿو ڏيان . اڄڪلهه هڪ نئون ڪم هٿ ۾ کنيو اٿم . اتان جي اديبن جون رچنائون (ڇپيل/ اڻ ڇپيل ) هت ڇپائڻ جو . ٻه ڪتاب پڌرا ڪري چڪو آهيان ، وڌيڪ پريس ۾ آهن . ڪن پاٺڪن گهر ڪئي آهي ته ليکڪن (سنڌ جي ) جا فوٽا پڻ ڇپيان . جي ڪن اديب دوستن جا ڦوٽا موڪلائي سگهين ته مدد ٿي پوندي . سلام قرب جسونت ڪمار

     

    سنڌو آرٽ ٿئيٽر 8/3/A ڪرپانگر بمبئي -56

    پيارا در محمد

    تنهنجو 5 جنوريءَ وارو خط پهتل آهي . ان سان گڏ ڪجهه شعر پڻ پهتا ، جي شاعرن جا سرناما موڪلي سگهين ته بهتر ، جو “جيجل’’ ۾ رچناڪارن جا سرناما پڻ ڏيڻ جي روايت آهي ، سيگهه ڪج .

    پروفيسر چيتن ماڙيوالا وٽ مان ويو هئس ، هڪ ٻئي ڪم سان .

     ليڪن گهر ۾ ڪونه هو (اڪثر ڪونه هوندو آهي ) وري ڇنڇر ڏينهن ويندو مانس فادر ڪوٽواڻيءَ جي ڳالهه پڻ ڪڍندو سانس ، ڏسجي . ڪن اديب دوستن جون ايڊريسون هت لکان ٿو :

    (1) وشنو ڀاٽيا : 120/114 مولخد ڪالوني ، بمبئي 400082

    (2) اي جي اتم : هيرآباد مشن ، ٽيمبل روڊ ، ماهم –  بمبئي 400056

    (3) موتي پرڪاش : B 33 ، انارام سوسائٽي ، وڪولا ، بمبئي 400056

    (4) لڇمڻ ڀمڀاڻي : 182- سنڌي ڪالوني ، باري پارڪ ، جئپور 6

    (5) واسديو سنڌو ڀارتي : 1643- نميرا هائوس ، جئپور 302001

    (6) شري هري همٿاڻي : 14 تلڪ نگر ، اجمير (راج) 305001

    (7) ايم ڪمل : 540/C الهاس نگر ، 421004 ضلعو ٿانه

    (8) نامديو : 141- سنڌو نگر ڀونگر -2 ، (گجرات) 364002

    (9) ڪرشن راهي : 4/N بئرڪ ڪوارٽرس ، بمبئي – 0400088

    تو ڪتابن جي اتي پهچ جي باري ۾ ڪجهه لکيو ڪونهي . ته به “ جيجل-75 ’’ جون ڪجهه ڪاپيون پوسٽ پارسل رستي موڪلي ٿو ڏيانءَ . پهچ ڏج ۽ اهي ڪاپيون (يا انهن مان ڪجهه ) جي سنڌ ۾ پهچائي سگهين ته بهتر . خاص ڪري اهي ليکڪ ، جن جون رچنائون “جيجل -75’’ ۾ ڇپيل آهن . جهڙوڪ : نسرين جوڻيجو ، ڀون سنڌي ، عبدالحڪيم ارشد ، امداد حسيني ، تنوير عباسي ، شبنم موتي ، قمر شهباز ، شيخ اياز ، نياز ، عثمان ميمڻ ، منشي ابراهيم ، امر جليل ، نجم عباسي ، رشيد ڀٽي  وغيرھ .

    ڪوشش ڪج ۽ کين چئج ته مون کي “جيجل -75’’ جي باري ۾  لکن ۽ صلاحون موڪلين . هتان بمبئي مان پوپٽي هيراننداڻيءَ تو ڏي خط ليکو آهي ، پهتو هوندءِ ؛ احوال ڏيندو رهج . نياز   جسونت ڪمار

    ماءِ ڊيئر در محمد

    تنهنجو هڪ خط چانڊئي (منير احمد) معرفت پهتو . جواب ڏيڻ ۾ دير ڪيم ، جو ڪم ۾ ضرورت کان زيادھ مصروف هئس . هن گڏ ٻه ڪٽنگ اٿئي ، تنهنجي ڪم جون .

    تنهنجي ڪم پٺيان لڳ پيو آهيان ، ليڪن ڪيترن دوستن وٽان جوڳو (Response) ملڻ ۾ دقت ٿي رهي آهي . ڪجهه ڪتاب هن هفتي ملڻا آهن ، جي موڪليندوسانءِ . قرب

    جسونت ڪمار

    قلم تازو : اتي جي ناٽڪن (سنڌي) جي باري ۾ ڪو سماچار موڪلي سگهندين؟ جي ٿي سگهي ته ڪي فوٽا ۽ اسڪپرٽس به موڪلج.

    جسونت

    (هلندڙ )

     

    30- جون 1980 ع

    آخري قسط

    ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

     

    ڄيٺانند ناگراڻي :

    ڄيٺانند نارائڻداس ناگراڻي ، 1- جون 1903 ع تي شڪارپور ۾ ڄائو . پي- اي ، ايل- ايل بي جون ڊگريون ورتائين . سندس والد ڊپٽي ڪليڪٽر هو . هي صاحب 1947 ع کان پوءِ ڀارت لڏي ويو . ڄيٺانند ناگراڻيءَ کي جيڪڏهن “سنڌ جو چارلي’’ سڏجي ته ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو . سنڌي ڊرامي جي ترقيءَ ۽ اوسر لاءِ سندس ڪوششون هميشھ عزت جي نگاھ سان ڏٺيون وينديون . کيس شعر و شاعريءَ سان به شغت آهي . شاعريءَ ۾ “مولائي’’ تخلص اختيار ڪيل اٿس . پاڻ “سنڌي سڌار سوسائٽي’’ جي باني ميمبرن مان هڪ هو. انهيءَ نسبت سان حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جو به ساٿي ٿي رهيو . ڀارت ۾ سنڌي ٻوليءَ کي “قومي ٻولي’’ جي حيثيت سان مڃرائڻ واري تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتائين . سندس لکيل ڊرامن ۾ “افسانه الور’’ (1926ع ) ، “آزاد ڀارت’’ (1920ع )، ۽ 1930 ع کان 1947 ع تائين “سنسار سماچار’’، “هند واسي’’،  “هندو سنسار’’ ۾ ڇپيل “گامٽو بئرسٽر’’، “گامٽو ايڊيٽر’’، “گامٽو ٻانڀڻ’’، “گامٽو فلم ڪمپني’’ ۽ “گامٽو ڊاڪٽر’’ قابل ذڪر آهن . سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.

    دهلي، 20 جولاءِ 1967 ع

    جناب در محمد صاحب

    اوهان جو نوازش نامو (ادي پوپٽي هيراننداڻيءَ جي سائيڪلو اسٽائيلڊ خط) 19 اپريل 1967 ع تي پهتو . پڙهي گهڻي خوشي ٿي ته سنڌ کي الوداع ڪيل اديبن کي ياد ڪيو اٿو . تمام گهڻين مشغولين ۽ ڪي قدر طبيعت عليل هئڻ سبب جواب ۾ دير ٿي ويئي ، جنهن لاءِ معافي طلب آهيان . گهربل معلومات هن گڏ موڪليان ٿو.

    ملڪ جي ورهاڱي کان اڳ جو فوٽو لڌو ته موڪليندس . ڀانيان ٿو ته “مهراڻ ’’ پاڪستان جي سٺي ۾ سٺي مخزن آهي. ڪهاڻين ۽ شعرن پڙهڻ جو شوق اٿم . ڀلائي ڪري “مهراڻ’’ يا ٻي ڪا مخزن موڪليندا . موٽ ۾ بمبئي مان نڪرندڙ “راج فلمستان’’ موڪليندس، جنهن ۾ بعضي بعضي منهنجا ناٽڪ ۽ ڪهاڻيون ڇپيون آهن . نيازمند

    جي- اين- ناگراڻي

     

     

    ڄيٺانند لعلواڻي :

    ڄيٺانند ڀاونداس لعلواڻي ،25 مارچ 1916 ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو .انٽر آرٽس تائين تعليم ورتائين.  پاڻ ورهاڱي کان اڳ جي ناميارن پبلشرن مان هڪ آهي . حيدرآباد جو احوال ڏيندي هن صاحب جي “ڀارت جيون ساهتيه منڊل’’ جو هر حالت ۾ ذڪر ڪيو ويندو . پاڻ رڳو پبلشر جي حيثيت نٿو رکي ، ليڪن ايڊيٽرن ۽ اديبن ۾ به جوڳي جاءِ والاري ٿو . ورهاڱي کان اڳ حيدرآباد مان “ ڀارت جيون’’ نالي رسالو ڪڍندو هو . سنڌ ۾ ٻه سئو کن ڪتاب شايع ڪرايائين . ڀارت ۾ به ساڳي تند تنواري رهيو آهي . هن وقت تائين هزار کان مٿي ڪتاب ڇپرائي چڪو آهي . سندس ليکل ۽ ترجمو ڪيل ڪتابن جو  وچور هيٺ ڏجي ٿو.

     “سندر ڪهاڻيون’’ (1938ع )، “ميونسپل ڪائونسلر’’ (1941ع ) “جئه هند’’ (1945 ع )، “سباش چندر ڪيئن ڀڳو’’ (1945 ع )، “نتاجي’’ (1945 ع ) ۽ “دکي وڌو’’ (1944 ع ) وغيرھ . سندس ڪتابن جو ذڪر ڪاڪي منگهارام ملڪاڻيءَ پنهنجي ڪتاب “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ به ڪيو آهي. ان کان سواءِ مون به سندس تفصيلي احوال ٻن زير ترتيب ڪتابن ۾  ڏنو آهي . هن صاحب جو لکيل خط هيٺ ڏجي ٿو.

     

    نئون جيون ڪو آپريٽو هائوسنگ سوسائٽي

    بمبئي، 20 جولاءِ 1967 ع

    توهان اميد ته خدا جي رحم سان خوش هوندا.

    پريه پٺاڻ

    ڪماري پوپٽيءَ جو سرڪيولر پهتو . هن سان گڏ فارم موڪليان ٿو ، فوٽو به موڪليان ٿو . فوٽو پاڪستان جو ڪونهي ، جو سنڌ ۾ رهجي ويو آهي ، ان ڪري هندستان ۾ تازو نڪتل  موڪليان ٿو. خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته توهان سنڌي ساهتيه جي جوت جلائيندا ٿا رهو . ٻنهي هنڌ سنڌي ٻولي ۽ ساهتيه جي حالت ڏکي آهي . هتي به اسان جيئن آيا آهيون ، تيئن مون 1948 ع کان “ڀارت جيون’’ چالو ڪئي آهي . “راجعلمستان’’ 1949 ع کان هلي رهي آهي . “گل ڦل ’’ ٽي سال ڪڍيم، نقصان ڪري بند ڪرڻي پيئي. نئون جنريشن هتي سنڌي ٻولي نٿو پڙهي. هزار کان مٿي ترجما ۽ اصلي ناول ، گرنت ۽ ٻيا ڪتاب ڪڍيا اٿم . مهرباني ڪري سنڌ جي سنڌي ليکڪن ۽ پبلشرن جا نالا موڪلي سگهو ته سٺو ، جيئن انهن سان لکپڙھ چالو ڪجي . ڪم ڪار هجي ته بلاشڪ لکندا . خدا جي چاهيو ته روبرو به توهان جو ديدار ڪبو .

     شيوا ۾ ڄيٺانند لعلواڻي

     

     

    مون سي ڏٺا ماءُ

    قسط -2

    (عبدالله عباسي)

    عبدالله محمد قاسم عباسي جي ولادت 21- جولاءِ 1903 ع تي ڳوٺ مجھبت ديرو جتوئي ، ضلعي نوابشاھ ۾ تي . هي صاحب 1922 ع کان وٺي ڪراچي ۾ آباد آهي . تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ تعليم کاتي ۾ ئي ملازمت جو آغاز ڪيائين ، ۽ لڳ ڀڳ 38 سال تعليم کاتي ۾ خدمت سرانجام ڏيئي 1958 ع ۾ رٽائير ڪيائين . ملازمت دوران سنڌ جي مختلف ضلعن ۾  ڊيپوٽي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ٿي رهيو . جناب عبدالله عباسي علم ، ادب ۽ صحافت جي ميدان ۾ جوڳا ڪرناما سرانجام ڏنا آهن . هن صاحب 1925 ع ۾ ماهوار “گلشن’’ رسالو جاري ڪيو ۽ ان کانسواءِ 1930 ع کان 1932 ع تائين “ سند آبزرور’’ جو اسسٽنٽ ايڊيٽر ، ۽ ساڳي عرصي دوران روزاني سنڌي اخبار “سنڌ شيوڪ’’ جو سب ايڊيٽر ٿي رهيو . ملازمت دوران کيس سنڌ سرڪار ڪيترن ئي تعليمي ڪميٽين تي ميمبر ڪري کنيو .ا هڙين ڪميٽين مان “مسلم اسڪولن جي لاءِ ٽيڪسٽ بوڪ ڪميٽي ’’ ۽ “قبائلي ماڻهن لاءِ تعليمي ترقي لاءِ ڪميٽي’’ جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن . عباسي صاحب سنڌ ۾ تعليم جي اوسر لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون . هڪ تعليمي ماهر ۽ تعليمدان جي حيثيت ۾ ڪجهه اسڪول به قائم ڪيائين . جيئن 1930 ع ۾ “ماڊرن اڪيڊمي’’، 1932 ع ۾ “هوپ فل انگلش اسڪول’’ ۽ 1960 ع  ۾ “شائننگ اسٽار اسڪول’’ . عباسي صاحب صحافت ۽ تعليم کان سواءِ سنڌي علم ادب جا به گهڙا ڀريا آهن . سندس ڏيڍ ڊزن کن ڪتاب به لکيل آهن . سندس لکيل ڪتابن جو وچور هن ريت ٿئي ٿو.

    (1)  “ حضرت محمد صلي الله عليه وسلم ’’ (سوانح) (2) “ قائد اعظم محمد علي جناح’’ (سوانح) (3)“رئيس الا حرار مولانا محمد علي’’ (سوانح) (4) “حيڪم الامت علام اقبال’’ (سوانح) (5) “ شمس العماء علام دائود دپوٽه’’ (سوانح) (6 ) “ تاريخ اسلام’’ (سوانح) (7) “ حالات ضلع ٺٽه’’ (تاريخ) (8) “حالات صوبه سنڌ’’ (تاريخ) (9) “ تاريخ صوبه سنڌ’’ (تاريخ) (10) “حالات پاڪستان ’’ (تاريخ) (11) “ سنڌ صرف ونحو’’ (لسانيات) (12) “اردو استاد’’ (لسانيات) (13) “سر آغا خان ’’ (سوانح) (14) “ محمد ايوب کهڙو’’ (سوانح) . عباسي صاحب پنهنجي ٻڍاپي جا ڏينهن هن وقت ڪراچيءَ ۾ گذاري رهيو آهي . ساڻس پنهنجي ڏيٺ به عجيب اتفاق سان ٿي ، ۽ ڌڻي جي فضل سان آئون ساڻس نيازمنديءَ جو  رشتو ڳنڍيندو پيو اچان . تحقيقي ڪم ڪرڻ دوران مون کي اهڙن  قدر دانن ۽  مهربانن جي مدد جي ضرورت محسوس ٿيندي هئي ، جيڪي پاڻ انگريزي دور جا عيني شاهد هجن ، يا وري انهيءَ دور جي ڪا جوڳي معلومات مهيا ڪري سگهن . مون کي پنهنجي ننڍيءِ  ڄمار ڪيترا ڏک به ڏنا ته سک به ڏنا . يا د ٿو پوي ته هڪ دفعي آءُ ڪراچيءَ جي هڪڙي سنڌي صاحب ڏي ويس . ان وقت هو پاڙي جي غير سنڌين کي ٽيوشن پڙهائي رهيو هو . آئون انهيءَ خوشي فهميءَ ۾ هئس ته منهنجي ڀرپور همت افزائي ٿيندي . پر ٿيو ائين ، جو ويس ڪن ٽوپائڻ پر موٽيس ڪن وڍرائي . اهو وقت به واقعي نازڪ هو . سڄي سنڌ لساني هنگامن جو ڌڪ کائي پاڻ سنڀالي رهي هئي . ماڻهن جا جذبا اڃا تاءُ ۾ هئا ، هو صاحب به انهن حالتن کان متاثر هو . سندس روز  گار جو مسئلو هو . ان ڪري  پهريون ته هو سنڌيءَ ۾  ڳالهائڻ کان نابري واري بهي رهيو . پوءِ جيئن جيئن گفتگو ٿيندو رهيو ، تيئن ڄڻ باھ تي گاسليٽ هاربو  ويو . جڏهن کيس ٻڌايم ته ائون سنڌ يونيورسٽي مان ڊاڪٽري ڪري رهيو آهيان ،   تڏهن همراھ ڳاڙهي ٿي ويو . چوندا آهن ته “اڳ ئي ويٺي هيئ رٺي ، وري جو  آيس پيڪن جو نياپو ته روئي ويٺي’’ . سو مون کي ڪهڙي خبر  ته آئون ککر ۾ کڙو هڻي رهيو آهيان . هن ويچاري به ٻه ٽي سال اڳ سنڌ يونيورسٽيءَ مان سنڌيءَ  ۾ ڊاڪٽري  ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي هئي . اختاريءَ وارن معمول مطابق سندس قدر داني ڪرڻ بدران دلشڪني ڪئي هئي. سو همراھ نه ڪئي هم نه تم ، اچي ڇٽڪيو  گارين ۾ ! سنڌي ٻوليءَ کان وٺي لاکيڻي لطيف تائين . پراڻن ڊاڪٽرن کان وٺي ويندي ٿيندڙ ڊاڪٽرن تائين ڪنهن کي به ڪونه بخشيائين . آئون سن کائي هليو آيس . ليڪن جواني جا جذبا ڪٿي ٿا صبر ڪرڻ ڇڏين ؟

    ساري رات ننڊ ڪانه آئي . نيٺ پڪو پهه ڪيم ته صبح سان وڃي همراھ سان صفائي ڪبي ، صبح ٿيو ، اکيون مهٽيندو وڃي همراھ جو در کڙڪايم ، در کوليائين ، مون تي نظر پيس ته تپي لال ٿي ويو . چيائين : “ٽٽونءَ  لاءِ ٽاور، تازيءَ لاءِ اشارو’’ رات ئي توکي جواب ڏنم . پوءَ تون وري ڇو آيو آهين ؟ چيو مانس ته آئون نه ٽٽون آهيان ۽  نه وري تازي  . آئون در محمد آهيان . ويهه توسان ڳالهائڻو آهي’’. همراھ وٺ ڪرڻ نه ڏي  . پر پوءِ سندس  گهر واري وچ ۾ پئي ۽ مون کي ڪمري ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ملي . مون چانهه پيئڻ جو مطالبو ڪيو . جيڪو همراھ “ مان نه مان مين تيرا مهمان ’’ چئي قبول ڪئي . چانهه آئي ۽ همراھ صبر ڪري ويٺو . هاڻي منهنجو وارو هو ، ۽ پوءِ ته مون کيس ڪاري پائي پائي ڪري موٽائي ڏني . همراھ هو ڪراڙو سو سمجهيائين ته جيڪو گهران ئي جهيڙي ڪرڻ لاءِ آيو آهي ، تنهن سان پڄي ڪون سگهبو ، هن صبر ڪيو ۽ آئون بي صبريءَ جو مظاهرو ڪري گهر موٽي آيس .

    ڳالهه نڪتي هئي “ ننڍي ڄمار ’’ کان ، وڃي پهتاسين جهيڙي ۾ ! انهيءَ ڏکوئيندڙ واقعي کان پوءِ مون هڪ نئون رستو اختيار ڪيو . ڪوشش ڪري مضمون وغيره لکي اخبار ۾ شايع ڪرائڻ لڳس ته جيئن پنهنجو غائبانه طور تي ماڻهن سان تعارف ٿي وڃي ، ۽ ڪن هنڌن تي تون ڇا تون ڇا جو معاملو پيش نه اڇي . انهيءَ سلسلي ۾ مون کي “آزاد’’ ۽ ٻين اخبارن ۾ ڇپجي چڪا هئا ، ۽ اهي عباسي صاح جي نظر کان به گذريا هئا .

    قسط-3

    جڏهن هن هيڏيءَ ساري ماڻهن سان ڀريل دنيا ۾ انسانن جي تلاش ڪندي ، آئون عباسي صاحب تائين پهتس ته اسان ٻئي وائڙا ٿي وياسيڻ، عباسي صاحب کي يقين نه ٿي آيو ته آئون ئي اهو درمحمد آهيان . مون کي پنهنجي “ننڍي ڄمار’’ تي ڏک ٿيڻ لڳو . پر جڏهن عباسي صاحب چيو ته : “ يار مون ته سمجهو هو ته درمحمد اسان وانگر ڪراڙو هوندو  . پر تنهنجي وات مان ته اڃا کير جي خوشبوءِ ٿي اچي’’ . ته اهو جملو ٻڌي منهنجو غم خوشيءَ ۾ تبديل ٿي ويو . پوءِ عباسي صاحب ٻڌايو ته : تنهنجي ڄمار ۽ تنهنجي لکڻين ۾ وڏو فرق آهي . تون ٻار  هوندي وڏن جهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين ، پو ءِ ڪيئن نه ماڻهن ۾ غلط فهمي پيدا ٿئي’’ ؟

    بهر حال انهيءَ عجيب حادثي کان پوءِ مون عباسي صاحب جي قرب ۽ همدردين مان فائدو وٺندو رهيس ، سندس نادر لائبرري ڏٺم . ۽ ان کان سواءِ کانئس انٽرويو ورتم . پنهنجي عقيدت منديءَ جو اڄ به اهوئي حال آهي . شال ڌڻي تعاليٰ کيس وڏي ڄمار ڏئي . عباسي صاحب عملي طور تي 1925 ع کان اڳ علم ادب جي  ميدان ۾ پير پاتو . انهيءَ عرصي کان وٺي هن صاحب پنهنجي ميڙيءَ چونڊيءَ مان نادر ڪتابن تي مشتمل هڪ لائبرري ٺاهي آهي . جيڪا اڄ ڪڏهن بارش ته ڪڏهن جيتن ۽ ڪيڙن جو شڪار ٿيندي رهي آهي . ڪاش ڪوئي ادارو کانئس اها لائبرري خريد ڪري ، يا وري کيس انهيءَ نادر ڪتابن سانڍڻ ۾ مدد ڏئي . جيڪڏهن ڪنهن وقت لاءِ  اهي حالتون رهيون ته پوءِ اسان رڳو  ايترو چئي سگهنداسين ته “ جناب عباسي صاحب وٽ سٺن ڪتابن جي هڪ سٺي لائبرري هوندي هئي . جيڪا بارش ، ڪيڙن ۽ اسان جي سستيءَ جو ٻل ٿي وئي’’ .

    (محمد ابراهيم جويو )

    جناب محمد ابراهيم ولد محمد خان جويو 12 آگسٽ 1915 ع تي ڳوٺ آباد ۾ ڄائو ر ابتدائي چار درجا ڳوٺ جي اسڪول ۾ پڙهڻ کان پوءِ لڪيءَ جي اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ اتي ڇهين درجي سنڌيءَ تائين تعليم ورتائين .انگريزي تعليم “اي- وي-  اسڪول’’ سن ۽ “سنڌ مدرسي’’ مان ورتائين . 1934 ع ۾ مئٽرڪ ڪرڻ کان پوءِ جويو صاحب “ڊي جي سنڌ ڪاليج’’، ڪراچي ۾ داخل ٿيو ، جتان 1938 ع ۾ بي- اي ڪيائين . گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ جويئي صاحب “سنڌ مدرسي’’ ۾ استاد جي حيثيت سان پنهنجي ملازمت جو آغاز ڪيو . انهي ئي ملازمت دوران 1940 ع ۾ بمبئي مان بي ٽي جو امتحان پاس ڪري  آيو . ورهاڱي کان ڪجهه وقت “سنڌ کي بچايو ، ننڍي کنڊ کي بچايو’’ نالي انگريزي ۾ ڪتاب لکيائين . وطن دوستيءَ جي انهيءَ جذبي پنهنجي ملازمت تان هٿ کڻايا . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ جويو صاحب “ميونسپل هاءِ اسڪول’’، ٺٽي جو هيڊ ماستر ٿيو .جڏهن وقت جي سرڪار انهيءَ اسڪول کي تحويل ۾ ورتو کيس “ٽرينگ ڪاليج فارمين’’، حيدرآباد ڏانهن بدلي ڪيو ويو ، جتي 1951 ع تائين ڪم ڪيائين . انهيءَ کان پوءِ مارچ 1954 کان وٺي فيبروري 1961 ع تائين “سنڌي ادبي بورڊ’’ جو سيڪريٽري ٿي رهيو . فيبروري 1961 ع ۾ کيس حيدرآباد ريجن جي تعليمي ڊائريڪوٽريٽ ۾ پبليڪيشن آفيسر مقرر ڪيو ويو . جنهن کان پوءِ نومبر 1962 ع ۾ “اولهه پاڪستان ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ۾ آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي مقرر ٿيو . 1963 ع کان آگسٽ 1967 ع تائين انهيءَ بورڊ جي حيدرآباد، ڪراچي ۽ ڪوئٽيا ريجن جو انچارج ٿي رهيو ، ۽ ساڳي ئي وقت “ سنڌي ادبي بورڊ ’’ جي اعزازي سيڪريٽريءَ جي حيثيت سان به ڪم ڪيائين . ان کان پوءِ “گورنمنٽ هاءِ اسڪول ’’ جيڪب آباد جو هيڊ ماستر ۽ مارچ 1968 ع کان نومبتر تائين “گورنمينٽ ٽرينگ ڪاليج’’ ڪوهاٽ جو پرنسپال ٿي ڪم ڪيائين. تنهن بعد سيپٽمبر 1970 ع تائين حيدرآباد ريجن جي تعليمي ڊائريڪٽريٽ ۾ “ کاتي جي امتحانن’’ جو رجسٽار مقرر ٿيو . ان کان پوءِ جنوري 1971 ع تائين تعليم کاتي جو ڊپٽي ڊائريڪٽر ، آگسٽ 1971 ع تائين “سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ’’ جو سيڪريٽري ، سيپٽمبر 1971  کان جولاءِ 1972 ع تائين خيرپور ڊويزن ۾ اسڪولن جو  انسپيڪٽر ۽ ان کان پوءِ ٻن مهينن لاءِ “ايڊيوڪيشن ايڪسٽيشن’’ جو ڊپٽي ڊائريڪٽر ٿي رهيو . آخر ۾ 21 آگسٽ 1973 ع تي “ سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ’’ جي آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي جي عهدي تان رٽائر ڪيائين.

    جويئي صاحب سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا دل تي  گهڙا ڀريا آهن . کين هڪ “استاد اديب’’ جي حيثيت حاصل آهي ، هن دور جا ڪتيرائي نامور اديب ۽  شاعر سندس نظرياتي تربيت جي رنگ ۾ ورتل آهن . هن صاحب ڀريا پندرهن سال “سنڌي ادبي بورڊ’’ جي خدمت ڪئي آهي ، ۽ سندس دور جي “سنڌي ادبي بورڊ’’ جي  ڪارڪردگي  اڄ به مثال جي حيثيت رکي ٿي . سندس ئي ڪوشش سان “سنڌي ادبي بورڊ’’ ٻارڙن لاءِ’’  گل ڦل’’ رسالو جاري ٿيو . ان کان سواءِ پاڻ 1955 ع کان 1956 ع تائين ٽه ماهي “مهراڻ’’ جو ايڊيٽر به ٿي رهيو . جويئي صاحب جي ڪوششن سان 1964 ع ۾ “سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي’’ قائم ٿي ، جنهن طرفان سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تعريف جوڳي خدمت ٿي رهي  آهي . جويو صاحب نه رڳو تعليم جو ماهر ۽ اشاعتي مسئلن جي ڄاڻو جي حيثيت رکي ٿو ، بلڪ سنڌي علم ادب جي دنيا ۾ اديب جي روپ ۾ به ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو .

    پاڻ ڪجهه شاعري به ڪئي اٿس ، ليڪن شاعر کان وڌيڪ مترجم ۽ ليکڪ جي حيثيت سان مشهور آهن . سندس لکيل توڙي ترجمو ٿيل ڪتابن جو وچور هن ريت ٿئي ٿو . “ايملي عرف تعليم ’’ (تعليم 1950)، “گل’’ (تربيت -1956)، “سنڌي پهريون ڪتاب ’’ (نصابي ڪتاب -1960)، “آسان سنڌي پهريون ڪتاب’’ (نصابي ڪتاب -1961)، “تاريخ پاڪستان’’ (تاريخ- 1962) ، 

     

    23- فيبروري 1981 ع

     

    “سنڌي چوٿو ن ڪتاب’’ (نصابي ڪتاب- 1962)، “سنڌي پرائيمري’’ (نصابي ڪتاب- 1962)،

     “سنڌي ڇهون ڪتاب’’ (نصابي-1966)، “سنڌي چوٿون ڪتاب’’ (نصابي ڪتاب- 1967)،

    “سنڌي پنجون ڪتاب’’ (نصابي ڪتاب-1967)، “سنڌي ڇهون ڪتاب’’ (نصابي-1967)، “سنڌي ستون ڪتاب’’ (نصابي-1967)، “ٻارن جي تعليم’’ (تعليم- 1972)، “انگي حساب’’ (نصابي- 1973)، “اچو ته لکون’’ (تعليم- 1973)، “بالغن جي تعليم استادن جو رهبر’’ (تعليم 1973)،

    “اچو ته وڌيڪ پرهون’’ (تعليمي/ نصابي -1973)، “سنڌي زبان جي بنيادي لغت’’ (لسانيات، ساڻي مرتب-1973) ، “سنڌي زبان جي ڪاروباري بنيادي لغت’’ (لسانيات،  ساڻي مرتب 1974)، “سنڌي زبان جي وڌايل لغت’’ (لسانيات، ساڻي مرتب- 1973)، “سنڌي ٻيو ڪتاب’’ (نصابي- 1973)، “سماجي اڀياس’’ (نصابي)، “گليلو ’’ (ترجمو ناٽڪ -1977)، “فڪر جي آزادي’’ (ترجمو) ۽ “شاھ ، سچل سامي’’ (تنقيد- 1978)،

    جويو صاحب سنڌ جي انهن چونڊ ماڻهن مان هڪ آهي ، جيڪي پنهنجي ذات ۾ هڪ مڪمل انجمن هوندا آهن . جويو صاحب هڪ مڪمل تحريڪ آهي ۽ پنهنجيءَ جاءِ تي هڪ آدرش آهي ،اهو آدرش جنهن کي ڀرپور نموني سان چاهيو به ويو ۽ جنهن سان نفرتون ڪندي به ڪونه گهٽايو ويو . پوءِ به انهن سردين ۽ گرمين کي سهندي ، گل ۽ خار جا مزا ماڻيندي به پنهنجي منزل طرف روان آهي .

    جويئي صاحب سان “غائبانه ڏيٺ’’ ته گهڻو اڳ ٿي چڪي هئي ، پر کيس ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جو موقعو ڪراچيءَ ۾ اچڻ کان پوءِ مليو . مون کي ياد ٿو  پئي ته آئون جڏهن ڏوڪري هاءِ اسڪول ۾ استاد هئس، ان وقت جو يو صاحب اسان جو آفيسر ۽ انسپيڪٽر آف اسڪولس هو . هن صاحب انهيءَ ايامڪاريءَ ۾ پنهنجي زبردست هاءِ اسڪولن کي هدايت ڪئي ته هو پنهنجي پنهنجي تاريخ مرتب ڪري ڏانهس موڪلين . انهيءَ سلسلي ۾ اسان جي اسڪولن ڏانهن  به هڪ سوالنامو موڪليو ويو هو. هيڊ ماستر جي منشا تي ڏوڪري هاءِ اسڪول جي تاريخ مون کي ئي لکڻي پئي . مون کي ياد ٿو پئي ته انهيءَ مختصر  تاريخ ۾ مون سموري ڏوڪري تعلقي جي ثقافتي ۽ ادبي ادارن ۽ شخصين تي به لکيو هو . ان کانسواءِ اسڪول جي پيدا ڪيل عالمن ، اديبن ، شاعرن ۽ آفيسرن جو وچور به ڏنو هو . ستت ئي جويو صاحب بدلي ٿي ويو ۽ خيرپور ڊويزن جي اسڪولن جي تاريخ جو اهم ڪم اڌورو رهجي ٿو.             

     جويئي صاحب جي بدلي ٿيڻ کان پوءِ اسان به ڏوڪري هاءِ اسڪول ۾ ٽڪاءُ نه ڪيو . جنگ شاهي جي هاءِ اسڪول کان ڦرندا گهرندا اچي ڪراچيءَ جي ڪاليج ۾ پهتاسين . منهنجو ڪراچي اچڻ نئين جنم وٺڻ جي برابر هو . اڳ ۾ علمي ۽ ادبي ذوق هوندو هو ، پر هاڻي هتي سري پري پنهنجي جاءِ به وٺڻ لڳس . ائين ٿيو جو جناب وفائي صاحب ۽ سندس “آزاد ’’ مون کي لکڻ ۽ ڇپجڻ جو موقعو فراهم ڪيو. انهيءَ ڪري شهر ۾  “آزاد’’ جي آفيس هڪ اهڙي جاءِ بڻجي وئي جنهنجو هفتي ۾ هڪ اڌ چڪر هڻڻ ضروري ٿي پيو . “آزاد’’ جي آفيس ۾ مون دنيا جا ڪيترائي رنگ ڏٺا . وزيرن ۽ وڪيلن کي به ايندو ڏٺم ته پيرن ۽ فقيرن کي به ڀيرا ڀريندي ڏٺم. ان کان سواءِ ڪيترين ئي علمي ادبي شخصيتن سان ملاقات به هتي ئي ٿي. جن مان جويو صاحب به هڪ هو . جويو صاحب پهرين ئي جهلڪ ۾ مون کي عالم ، اديب ۽ دانشور نظر آيو . هن صاحب سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جا بي لوث خدمت ڪئي آهي ، انهيءَ ڪري ساڻس عقيدت نه اڳ ئي هئي ؛ ليڪن اها عقيدت هاڻي قربت ۾ بدلجي وئي . آئون انهيءَ وقت ڌاري “آزاد’’ لاءِ لڳاتار لکڻ لڳو هوس . جيئن ته “آزاد’’ جويئي صاحب ڏي به ويندي آهي ، ان ڪري هن صاحب منهنجي لکڻين مان منهنجي شخصيت جي تلاش شروع ڪئي . منهنجو خيال آهي ته هن صاحب مون کي “ هڪ جذباتي مگر محنتي نوجوان ’’ جي حيثيت ۾ تسليم ڪيو . آئون وري کيس ماٺيڻو ، برد بار، همدرد ۽ خير خواھ ڪري ڄاڻيندو آهيان . “آزاد’’ ۾ جڏهن “سگهڙ سنگت’’ جو سلسلو شروع ڪيم ته ملاقتين ۾ آئون کانئس راءِ وٺندو هوس . پاڻ چوندو هو ته هيڏي ساريءَ جاکوڙ جي نتيجي ۾ تون  رڳو هڪ مڪمل سگهڙ کي ڳولهي سگهيو آهين . اهو آهي ٽنڊي باگي جو محمد طالب لوهار، جيتوڻيڪ جويئي صاحب کي منهنجي ڪم ۽ ان جي طريقه ڪار سان  ڪيترائي اختلاف هوندا هئا ، پر ان هوندي به منهنجي ڪڏهن همت شڪني نه ڪيائين . ويتر چوندو رهيو ته جيترو ممڪن ٿي سگهي ، اوترو سگهڙن کان “راست گوئيون’’ هٿ ڪيون وڃن . مون انهيءَ سلسلي ڪجهه ڪوشش به ڪئي .

    موجودھ دور جي سنڌي ليکڪن ۾ جويو صاحب اسلوب ۽ ٻوليءَ جي معاملي ۾ پنهنجو منفرد مقام رکي ٿو. پيرائتي مگر مختصر ۽ جامع نموني ۾ ڳالهه کي نڀائڻ ڪو کانئس سکي . جيڪڏهن ڪنهن ڪتاب جو ترجمو ڪندو ته ان تي اصلوڪي هئڻ جو گمان پيو ٿيندو . پر جي اصلوڪو ڪتاب لکندو ته ٻوليءَ ۾  چار چنڊ لڳائي ڇڏيندو. سندس لکيل ڪتاب “شاھ ، سچل ۽ سامي’’ مون کي ايترو ته پسند آيو ، جو  مون ان ڪتاب جون ٽيهارو کن ڪاپيون وٺي ڏيهي توڙي پرڏيهي دوستن ۾ ورهائيون . ساڳي نموني سان سندس ترجمو ٿيل ڪتاب “فڪر جي آزادي’’ به پڙهڻ وٽان آهي ، جڏهن مون اهو ڪتاب پڙهيو ته الائي ڪيترا دفعا روئڻ به آيو ته کلڻ به . روئڻ ان ڪري ته انسان جڏهن انڌ جي گهوڙي تي چڙهي ٿو ته ڇا ڇا نه ٿو ڪري ۽ کلڻ ان ڪري ته ڪتاب پڙهڻ وقت اهو تاثر ملندو هو ته انسان کي ماري ته سگهجي ٿو پر کيس شڪست ڏئي نه ٿي  سگهجي.

     

     

     

    23- مارچ 1981 ع

    قسط 7  

    اسان جي  “وسيع تر انفراديت جي دور’’ کي ڪيترن ئي سببن جنم ڏنو . انهن مان هڪڙا آهن تاريخي سبب ۽ ٻيا آهن سماجي سبب . تاريخي طور تي هن قوم  يا ته پاڻ کي لٽرايو آهي يا کيس لٽايو ويو آهي ، سنڌ جي سر سبز ۽ شاداب سر زمين ڪيترن ئي جابرن کي فاتح جي حيثيت ڏئي ڇڏي . ان کان پوءِ اسان جي صوفياڻي ۽ سماجي طبيعت ۽ مهمان نوازيءَ جي ريتن رسمن اسان  کي ڪيترن دورن ۾ نانگ پلرايا . جن ئي اسان کي ڏنگيو ۽ ماريو . تاريخي طور تي ڏٺو ويندو ته هن ڌرتيءَ تي عربن جي آمد کان وٺي انگريزن جي رواني تائين آزادي کي برقرار رکڻ جي جدو جهد ڪئي وئي . انهن سمورن دورن “سومرن جو دور’’ ئي مڪمل آزادي ۽ خود مختاريءَ جو دور رهيو . باقي ٻئي دور غلامي يا غلاميءَ گاڏڙ آزاديءَ جا دور هئا. ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته “ڪلهوڙن جو دور ڏيهي حاڪمن جو دور هو. پر حقيقت ۾ انهيءَ جو ڳچ عرصو به پيئرن کي  قيد ڪندڙن   “الله جي پاڇن ’’ بادشاهن جي زير دستيءَ ۾  رهيو . جڏهن ملڪ جي وحدانيت جي واءُ گهلي ته فوجي جرنيلن ميرن ملڪي معاملن ۾ مداخلت  شروع ڪئي ، ۽ ملڪ کي فوجي ڇانوڻي بڻائي ڇڏيو . پوءِ نتيجو اهو نڪتو ته هو ملڪ جي آزاديءَ کي اڌ صدي تائين به برقرار رکي نه سگهيا.

    “سومرن جي دور’’ کان پوءِ عوام جي اثر رسوخ رکندڙ طبقي سياست بدران سازشن کي ئي پنهنجو شيوھ بڻائي ڇڏيو . انهيءَ وٺ پڪڙ جي دور ۾ ماڻهن پنهنجي انفرادي عزت ۽ ذاتي مفاد بچائڻ خاطر اجتماعي غلطيون ڪيون ، اها “تاريخي نفسيات’’ اڄ به اسان جو جز آهي . سماجي ميدان طرف نگاھ ڦيرائڻ سان به “انفراديت’’ جي پئدائش جا سبب ڏسڻ ۾ اچن ٿا، اسان وٽ مصيبت هن ڳالهه جي آهي ته اسان “فرد’’ کي ڪڏهن تسليم ڪيوئي ڪونه آهي . ان ڪري رد عمل طور هر هڪ انفراديت جو شڪار آهي . اچو ته ڳالهه کي شروع کان کڻون . ٻار اسان جي مڇ جو وار آهي . هن کي اسان اڳيان ڪا به حيثيت ڪانه آهي . ٻيون قومون پنهنجن ٻارن کي “آئندي جو ابو’’ ڄاڻينديون آهن . پر اسان اولاد کي اولاد ته ڇا پر انسان جي حيثيت ڏيڻ لاءِ به تيار ڪونه آهيون . ٻار جڏهن والدين جي اڻ ڄاڻائي جو شڪار ٿي اسڪول ۾  اچي ٿو ته اتي به سندس حيثيت کي نظر انداز ڪيو وڃي ٿو . کيس بنهه خالي توٻرو ڄاڻي استاد ، سندس ذهن ۾ علم ۽ عقل جو بوسو ڀريندا رهن ٿا . اسان جو استاد جو پنهنجي جاءِ تي پاڻ هڪ پورو “مسئلستان’’ لڳو پيو آهي . اهو اڃا پريشانين ۾ به قوم سان پيار ڪرڻ نه  سکيو آهي . ڇو ته هو  پاڻ به وسيع تر انفراديت جي دور ۾ رهي ٿو ۽ نتيجي طور کيس رڳو پنهنجا مفاد ئي عزيز آهن ، پوءِ اهي تنخواھ بابت هجن يا ترقيءَ متعلق.

    استاد سان گڏ اسان جو  “تعليمي نصاب’’ به هڪ هيڏي ساري عذاب کان گهٽ ڪونهي . ٻار گڏھ ڪتابن جا ڍوئي ڍوئي  پاڻ گڏھ بڻبا وڃڻ ٿا. آئون ٻين سبجيڪٽس جا مثال نه ڏيندس ، پر رڳو ٻولين وارا سبجيڪٽس ئي ڏسو . اسان جي ٻار “مادري زبان’’ پڙهي آهي ، اها سندس فطرتي تقاضا آهي . ويچاري کي “قومي زبان’’ به سکڻي آهي ، ڇو ته اڳتي هلي کيس يڪجهتي لاءِ ڪم ڪرڻو آهي . شريف کي “مذهبي ٻولي’’ سکڻي آهي ، ڇو ته کيس آخرت سنوارڻي آهي . کيس “انگريزي زبان” سکڻي آهي ، ڇو ته کيس دنيا ۾ سروخروء ٿيڻو آهي . ڪاش! اسان جا تعليمي ماهر ٻيهر ڄاپي ٻار جي مسئلن کان باخبر ٿين . اٺ ڪتابن پڙهڻ کان پوءِ به ٻار کي ڇا ٿو ملي ؟ ڪاگر جون ڊگريون ، نرسائيءَ ۽ مايوسيون !

    پوءِ نراسائين جي دنيا ۾ رڳو انفراديت کي ئي هو غلطي ۾ پنهنجي مسئلن جو  حل ڄاڻي ٿو. کانئسن اجتماعيت وسري ٿي وڃي . ٻار کان وٺي ويندي ٻڌاپي تائين سندس شخصيت کي نظر انداز ڪيو وڃي ٿو . اسان پنهنجي معاشري جي منزل ئي اهڙي ٺا هي آهي جو ڏاڪي ڏاڪي تي پير رکڻ سان پاڻ ڊهندو نظر اچي ٿو.

    پيءُ کان وٺي ويندي استاد تائين ، وڏيري ننڍيري  کان وٺي ويندي آفيسر تائين ڪنهن به فرد کي تلاش ڪرڻ جي باوجود پنهنجو مقام نه ٿو ملي . ان ڪري هو پنهنجو مقام ئي تلاش ڪندو رهي ٿو ۽ ٻين تي سندس نظر ئي نه ٿي پئي . اهوئي سبب آهي جو اڄڪلهه اسان جي ڳچين ۾ “انفراديت جا صليب’’ پيا آهن ۽ “ اجتماعيت جي پوشاڪ’’ پائڻ تي ارواح ئي نه ٿو ٿئي .

    مون ڳالهه ٿي ڪئي پنهنجي “تنظيمي تجربن’’ جي ۽ وڃي نڪتاسين فلسفي ۾ . سو مون جڏهن سگهڙن جي لاءِ تنظيمي ڪم جو آغاز ڪيو ته ڪيترن نام نهاد روشن خيال دوستن کي ناگوار گذريو  . مصيبت اها آهي ته اسان ۾ ايتري “اخلاقي جرئت’’ ڪانه ٿيندي آهي ته کليءُ طرح پنهنجي راءِ جو اظهار ڪريون ۽ بري کي برو يا ڀلي کي ڀلو چئون . منهنجي انهن دوستن به ائين ئي ڪيو . مون سان ملندا هئا ته ڪم جي تعريف ڪندا هئا . پر پرپٺ پيا پير ڪڍندا هئا . هڪڙي الله جي بندي ته ٻهراڙين ۾ سگهڙن سان به لاڳاپو قائم ڪيو ، افسوس جي ڳالهه اها آهي ته سندس مخالفت جو ته ڪوئي بڻ بڻيادئي ڪونه هو . هن جو اهو اثر ٿيو جو سنڌ جا سگهڙ ، جيڪي اڳ ئي ڪن عالمن ۽ اڳواڻن جي عنايتن جو نشانو بڻجي چڪا هئا ، سي هاڻي ڇنڊي ڦوڪي پير کڻڻ لڳا . ليڪن مرحوم محمد مريد جت غير مشروط طور تي اسان جو ساٿ ڏنو. هو ڪيترن سگهڙن جو استاد هو . ۽ سگهڙن جي نفسيات کان چڱي طرح باخبر هو .  جنهن ڪري مون کي هي فائدو مليو جو پنهنجي تنظيمي ڪم ۾  آساني پيدا ٿي پئي . تنظيمي ڪمن ۾ “اميدن’’ ۽  “نتيجن’’ جي تانگهه کي وڏو اثر

     

     

    (بقايا: مون سي ڏٺا ماءُ)

    حاصل آهي . ڪارڪن ڇو مايوس ٿيندا آهن ؟ ۽ اڳواڻ ڪڏهن نراس ٿيندا آهن ؟ انهيءَ جو دارو مدار “اميدن’’ ۽  “نتيجن’’ بابت راءِ تي ٿئي ٿو . ڪيترا سگهڙ تريءَ تي بهشت ڪري ڏيکارڻ جو مطالبو ڪندا هئا . سندن نيت هوندي هئي ته آئون کين ريڊيو ۽ ٽي. وي جا پروگرام  وٺي ڏيان . انهيءَ ڪري جڏهن هو مون ۾ اجايون اميدون رکي ايندا هئا ته کين مايوس ٿيڻو پوندو هو . آئون انهيءُ راءِ جو هوندو هئس ته ريڊيو ۽ ٽي- وي تي سگهڙن کي پروگرام ملڻ گهرجن . اهو سندن حق آهي ، پر منزل ڪانهي . ان ڪري اسانکي “مفادن’’ بدران “منزل’’ اڳيان رکڻ گهرجي . ان ڪري ڪجهه سگهڙ پنهنجون “اميدون’’ پوريون ٿيندي نه ڏسي اسان کان پري ٿيندا ويا . جيڪڏهن هڪ اڳواڻ جي حيثيت ۾ آئون وري “نتيجن’’ ڏسڻ جي تانگهه رکان ها ته مايوس ٿيڻو پوي ها ، ليڪن مون ائين نه ڪيو . جيتوڻيڪ سڄي واڳ منهنجي هٿ ۾ هوندي هئي ، پر پوءِ  به مون ڪڏهن به پاڻ کي اڳيان نه آندو . قيادت سگهڙن جي حوالي ڪيم ، ۽ سڀئي عهديدار انهن مان ئي چونڊرايم ته جيئن انهن ۾ پاڻ پنهنجي پيرن تي بيهڻ جي عادت پئدا ٿئي. اهو منهنجو ايمان هو ته هر هڪ شاندار عمارت پيڙھ تي ٻڌل ٿئي ٿي . عمارت جا ٻاهريان ڏيک ته نظر ايندا آهن ، پر پيڙھ گمنام هوندي آهي .انڪري مون پيڙھ بڻجڻ لاءِ پاڻ کي گمنام رکيو ليڪن قوم جي ڳچ حصي جيان سگهڙ به هڪ ٻئي کان قيادت تسليم ڪرڻ کان ڪيٻائڻ لڳا . سگهڙن ۾ ايتريون ته ڌڙي بنڊيون هونديون هيون ، جو هڪڙن کي پرچائبو هو ته ٻيا رسي ويندا هئا . پنهنجو ڳچ وقت رڳو فيصلن ڪرڻ ۾ گذري ويندو هو . پر پوءِ به مون کي هو مايوس ڏسي ڪڏهن ڪڏهن وائڙا ٿي ويندا هئا .۽ چوندا هئا ته اوهان جي تريءَ کي تيل به نه ٿو لڳي پوءِ رشتو ڇو جوڙيون ويٺا آهيو ؟ آئون کين سمجهائيندو هوس ته اسان وٽ تحريڪون ان  ڪري ڪامياب نه ٿيون ٿين جو اڳواڻ اهڙا نه مليا آهن . اسان کي اڳواڻ اهڙا ملندا آهن ، جيڪي نه ته پاڻ کي سڃاڻيندا آهن ، ۽ نه وري قوم کي سڃاڻيندا آهن ،گهڻن اڳواڻن کي ته “ذاتي مفاد’’ اڳيان هوندا آهن . ان ڪري “ڪم لٿو ڊکڻ وسريو’’ جي مصداق تحريڪ نڌڻڪيون ٿي وينديون آهن . جيڪي اڳواڻ وري بي لوث هوندا آهن ، انهن مان ڪي وري هيءَ غلطي ڪري ويهندا ، جو هو “نتيجن’’ کي عزيز رکندا آهن ، وڏي محنت ۽ جدو جهد کان پوءِ به جڏهن هو پاڻ جهڙا ڪارڪن پئدا ڪري نه سگهندا آهن ته قوم تي ميارون رکي ويهندا آهن . حالانڪ قوم ڏانهن قرآن کڻي ڪانه آئي هئي ته سندن قيادت ڪئي وڃي ، قوم جي خدمت جو جذبو يا مارن جي محبت قائد کي ئي هئي . اهو جذبو ته بي لوث ٿيندو آهي ۽ غير مشروط ٿيندو آهي . اهو اڳواڻ، جو خدمت ۽ قيادت جي معاوضي ۾ عزت ، نالو يا ڪا ٻي مدد طلبي ٿو ، اهو قوم سان پيار نه ٿو ڪري ، پر واپار ٿو ڪري . اهو واپاري جڏهن پنهنجي مفادن جي تارازي کڻي پنهنجي خدمت جي تور ڪري ٿو ته پاڻ کي خساري ۾ ڄاڻي ٿو . ان ڪري پيار بدران تڪرار جون ڳالهيون ڪرڻ لڳي ٿو . ڀلا اهي ماڻهو جن عزت ڏٺي ئي ڪانهي سي ويچار اڳواڻن جي ڪهڙي عزت ڪن . بکيا مارون رهبرن جا ڀڀ ڪٿان ڀرن ؟

    مرحوم سگهڙ محمد مريد جت هڪ ڪارڪن جي حيثيت سان ڪڏهن به مون ۾ لالچ نه رکي ، ڪيترا سگهڙ ملڻ ايندا هئا ته ڀاڙي ڀتي جي طلب ڪندا هئا ، پر هي جڏهن به آيو قرب جي ڪچهري ڪرڻ لاءِ . ڪيترن سگهڙن چيو ته اسان جي نالي روشن ڪرڻ لاءِ انعام ڏي . ليڪن هن فقير ڪڏهن به نالي لاءِ مرڻ جي ڪانه ڪئي . مرحوم مون کي ڏاڍيون دعائون ڏيندو هو . چوند ته: “ابا! تو اسان اٻوجهن  کي سجاڳ ڪرڻ جي جا تحريڪ هلائي آهي . اها اڳتي هلي رنگ لائيندي ، توکان اڳ ۾ ڪيترن مري ويل سگهڙن کي ته هٿ ۾ کنيو . پر تو جيئرن جاڳندن سگهڙن کي پنهنجو ڪيو آهي . جيڪڏهن اسان ۾ ساڃهه هوندي ته توکي به سڃاڻينداسين ۽ پاڻ کي سڃاڻينداسين !’’ هو فقير ته اها ساڃهه سيني  ۾ رکيون وڃي قبر ڀيڙو ٿيو . پر اسان اڃا زندھ آهيون . هو جي حسرتون کڻي اسان کان جدا ٿي ويو ، شل اسان انهن کي پورو ڪيون . من اهڙو واءُ وري جو سندس شاگردن ۽ دوستن کي انهيءَ ساڃهه  جي سوکڙي نصيب ٿئي .

    6- اپريل 1981 ع

    قسط-8  

    عبدالڪريم “سعدي’’

    جناب  عبدالڪريم “سعدي’’ ولد محمدپريل 8، جولاءِ 1924 ع تي ٽنڊي الهيار ۾ ڄائو. ابتدائي تعليم ڳوٺ ۾ ورتائين . ان کان پوءِ 1932 ع ۾ “ڪامارو شريف اسڪول’’ مان فائينل پاس ڪيائين . بعد ۾ “مظهر العلوم مدرسه’’ ڪراچيءَ ۾ عربي ۽ فارسي پڙهڻ ويٺو ۽ 1943 ع ۾ دستاربندي  ڪيائين . “سعدي’’ صاحب هن ئي عرصي دوران “ سنڌ مدرسته السلام’’ مان انگريزي تعليم ورتي ۽ آخر ۾  “پنجاب يونيورسٽي’’ مان 1942 ع ۾ مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين . “سعدي’’ صاحب 1945 ع ۾ هفتيوار “مسلمان’’ (حيدرآباد) ۾ ڪم  ڪرڻ سان صحافت جي دنيا ۾ قدم رکيو . انهيءَ کان پوءِ 9 مهينا کن “پيغام صلح’’ (ڳڙهي ياسين ) جو ايڊيٽر ٿي رهيو . تنهن کان پوءِ ذري گهٽ سال ، روزانه “قرباني’’ (ڪراچي) ۾ اسسٽنٽ ايڊيٽر ۽ 1946 کان روزانه “هلال پاڪستان’’ (حيدرآباد) ۾ اسسٽنٽ ايڊيٽر ٿيو . 1950 تائين اتي ڪم ڪيائين ، جنهن کان پوءِ “ريڊيو پاڪستان’’ ڪراچي ۾ ملازمت ڪيائين . 1952 ع ۾ پنهنجي سوٽ محمد عمر بلوچ سان گڏجي ٽنڊوالهيار مان روانه “تاج پاڪستان’’ اخبار جاري ڪيائين . جيڪا پنج مهينا کن هلي . 1953 ۾ ساڳي ئي هنڌ تان حاجي محمد صادق ميمڻ سان گڏجي هفتيوار “الهلال’’ اخبار ڪڍيائين ، جيڪا 1968 ع تائين هلي . انهيءِ کان پوءِ “سعدي’’ صاحب مڊل ايسٽ هليو ويو ، جتان 1972 ع ۾  موٽي اچي “هلال پاڪستان’’ (ڪراچي ) ۾ ڪم ڪري رهيو آهي . جناب “سعدي’’ صاحب جهوني صحافي ۽ عالم هئڻ سان گڏ اديب ۽ شاعر به آهي . شاعريءَ ۾ “سعدي’’ تخلص استعمال ڪندو آهي . پاڻ ڪي ڪتاب لکيا ۽ ترجمو ڪيا اٿس ، جن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو:

     

    “مرزا غلام احمد قادياني’’، “ بوستان جو منظوم اردو ترجمو’’

    (جيڪو ڪجهه وقت بي. اي جي ڪورس تي به رکيل هوندو هو)، “عبدالڪريم گروهڙي’’ ۽ “رد مسيحت.’’ هن صاحب مختلف وقتن تي مختلف اخبارن ۾ “مستقل ڪالم’’ به پئي لکيا آهن . جيئن ته اخبار “مسلمان’’ (حيدرآباد) ۾ “وتايو فقير’’، اخبار “پيغام صلح’’ (ڳڙهي ياسين) ۾ “چرچن جي چٽڻي’’، اخبار “هلال پاڪستان’’ (حيدرآباد) ۾  “تفريحات’’، اخبار “هلال پاڪستان’’ (ڪراچي ) ۾ “جهاتيون’’. اڄڪلهه “سعدي’’ صاحب “جهاتيو’’ ڪالم ڪري سڄيءَ سنڌ ۾ ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو ، ۽ اسان مان ڪيترا کيس “جهوني صحافي’’ جي حيثيت سان به سڃاڻن ٿا . مگر ٿورن کي معلوم هوندو ته پاڻ دفعا دستاربندي ڪري چڪا آهن . انهيءَ ڪري سندن شمار عالمن ۾ به ٿئي ٿو . جيتوڻيڪ “سعدي’’ صاحب جن 1972 ع کان وٺي ڪراچيءَ ۾ هئا ۽ آءُ به 1973 ع ۾ ڪراچيءَ ۾ آيو هئس . پر پنهنجي پي. ايڇ. ڊي . جي ڪم جو ايترو ته جنون هو ، جو گهڻي وقت تائين ساڻن لاڳاپا قائم ٿي نه سگهيا. پر پوءِ جڏهن مٿي کنهڻ جي فرصت ملي ۽ جن مٺڙن ماڻهن جو قرب حاصل ٿيو ، “سعدي’’ صاحب انهن مان اڳرو هو . جيتوڻيڪ “سعدي’’ صاحب جن به “آزاد’’ اخبار جي آفيس ۾ ايندا رهندا هئا ، پر ڪڏهن اتي اسان جي ملاقات ٿي نه سگهي، آئون “آزاد’’ اخبار ۾ گهڻي وقت کان وٺي لکندو پيو اچان ، ان ڪري پاڻ غائبانه طور تي مون کي ڄاڻندا هئا ، ۽ آئون وري هر روز “جهاتيون’’ ڪالم پڙهي سندن لياقتن ۽ صلاحيتن جي ساک ڀريندو رهندو هوس . هي زمانو لياقتن ۽ صلاحيتن جو نه پر لڳ لاڳاپن جو زمانو آهي ، انسان مفادن جي بنيادن تي معاشري کي ڌڙن ۽ گروهن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي . ان ڪري اقربانوازي جي آب هوا کان سواءِ اسان کي ٻي آب هوا وڻي ئي ڪين ! آئون آفيسن ۽ ٻين ادارن جي ته ڳالهه ڪونه ڪندس پر ادبي دنيا جو احوال ضرور ڏيندس ، ڇو ته آئون به انهيءَ  آستان جو پاڻي ڀريندڙ آهيان . جيئن پروڊيسر پنهنجي ادارن ۾ اڇي ڪاري جا مالڪ هوندا آهن ، تيئن اخبارن ۽ رسالن ۾ وري ايڊيٽر ۽ انچارج هر شيءَ جا مالڪ ٿيندا آهن . ان ڪري اهي “خاص پروگرام’’ رڳو اهي “خاص اديب’’ ئي لکي سگهندا آهن . اهڙي نموني سان ڪيترين اخبارن ۾ رڳو “خاص ليکڪ’’ ئي لکي سگهندا آهن .ڪن ايڊيٽرن ، انچارجن يا پروڊيوسرن کي ڪن اديبن ، شاعرن ۽ ناٽڪ نگارن سان پئي ئي ڪانه ، ۽ وري ڪن کي پاڻ کان پري ئي ڪونه ڪن . پاڻ سان مصيبت اها آهي جو هن وقت تائين پاڻ کي ڌڙي بندي کان الڳ ۽ آزاد پئي رکيو آهي . ان ڪري ڪيترن جي عنايتن کان دور آهيون : بلڪل اهڙي ئي ماحول ۾ مون “سنڌ سگهڙ سنگت’’ جي ڪم جو آغاز ڪيو . اسان جون ڳوٺن ۾ ڪچهريون ٿيڻ لڳيون ۽ مختلف هنڌن تي سنگت جون شاخون کلڻ لڳيون . ڪجهه وقت کان پوءِ مون “آزاد’’ (ڪراچي ) ۾ “سگهڙ سنگت) جو مستقل ڪالم شروع ڪيو ۽ سنڌ جي سگهڙن کي دعوت ڏني ته هو پنهنجو فن ۽ فڪر موڪلي ڏين .

    جنهن مان سٺي فڪر ۽ فن تي انعام ڏنا ويندا . سٺي موٽ به ملي ، پر گهربل پبلسٽيءَ جي اڻاٺ جو احساس ٿيڻ لڳو . انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ لاءِ مون پنهنجي سنگت جي سگهڙن کي صلاح ڏني ته پنهنجي  ڪچهرين ٿيڻ ۽ شاخن قائم ٿيڻ جون ڪارروايون لکي اخبار ۾ موڪلين . نتيجو اهو نڪتو جو حيدرآباد جي ڪن اخبارن هي خبرو کنيون . پر هتي ٻوٽو ڪونه ڀريو . پر جس هجي “سعدي’’ صاحب کي ، جنهن بنا ڪنهن ڄاڻ ۽ لڳ لاڳاپي جي ، محض صحافتي ديانتداري ۽ خدمت جو ثبوت ڏيندي ، اسان جي سنگت کي پنهنجي مشهور ۽ مقبول ڪالم “جهاتيون’’ ۾ جاءِ ڏني .

     

    25- جنوري 1982 ع

    قسط-3

    (“اياز ’’ قادري )

    جناب اياز حسين ولد غلام سرور قادري 19، جنوري 1924 ع تي لاڙڪاڻي ۾  ڄائو . ابتدائي تعليم “شاھ محمد اسڪول’’ ۾ “مين اسڪول” لاڙڪاڻي ۾ ورتائين . ان کان پوءِ “مدرسه هاءِ اسڪول” لاڙڪاڻي مان مئٽرڪ ڪيائين . مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ ڪراچي ۾ آيو جتي بي- اي  (آنرز ) ، ايم اي (فارسي )، ايم- اي (سنڌي ) ۽ ايل- ايل- بي ڪيائين . ڪيتري وقت کان وٺي “سنڌي غزل جي ارتقا” تي ڊاڪٽريءَ لاءِ مقالي لکڻ ۾ مصروف آهن . اياز  صاحب ڪيترو وقت “سنڌ مسلم آرٽس ڪاليج” ڪراچيءَ ۾ سنڌيءَ جو ليڪچرار ٿي رهيو ، هن وقت ڪراچي يونيورسٽيءَ  ۾ سنڌيءَ جو ائسوشئيٽ پروفيسر آهي . کيس علم ۽ ادبي ذوق ورثي توڙي ماحول مان مليو . جيئن سندس وڏا مختلف علمي ۽ ادبي جماعتن جا سر گرم ڪارڪن ٿي رهيا . تيئن هي صاحب به مختلف ادبي جماعتن سان وابسته رهيو آهي، اهڙين جماعتن ۾ “سنڌي سڌار سوسائٽي” (ڪراچي ) ، “سنڌي ادبي سنگت” (ڪراچي )، “سنڌي ادبي سوسائٽي” (ڪراچي ) ۽ “سنڌي ادبي بورڊ” جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن.

    اياز صاحب 1954 ع ڌاري هفتيوار “نجوان” ۽ “سنڌي مسلم ڪاليج” جي مخزن جو ايڊيٽر به ٿي رهيو . هن وقت سيد غلام مصطفيٰ شاھ جي انگريزي رسال “سنڌي ڪوارٽرلي” جي ڪم ۾ به ساڻس هٿ ونڊائي رهيو آهي . پاڻ ناميارن شاعرن ۽ ليکڪن مان هڪ آهن . سندس لکيل ڪتابن مان “بلو دادا” (ڪهاڻيون ) ، الحاج پروفيسر غلام مصطفيٰ شاھ ” (سوانح )، “گور ڪئي جي آتم ڪهاڻي” (ترجمو)، “آزاديءَ جا اڳواڻ” (جي الانا صاحب جي ڪتاب جو اڌ ترجمو ) ذڪر ڪرڻ لائق آهن . اياز صاحب جو نالو مون ڪراچي اچڻ کان اڳ ٻڌو هو . پاڻ جيڪڏهن منهنجي ڳوٺ جا نه ٿين ، پر ٻنهي جو  واسطو هڪ ضلعي سان آهي ، هڪ خطي سان آهي ، هڪ زبان سان آهي ۽ هڪ ذريع معاش سان آهي . باقي کوپري کوپري مت نيازيءَ جيان ڌڻي تعاليٰ هرهڪ انسان ۾ ڪو نه ڪو فرق ضرور رکيو  آهي . آئون اياز صاحب جي خاندان لاءِ رڳو اها ڄاڻ رکندو هوس ته هن خاندان علم ادب ۽ صحافت جي تعريف جوڳي خدمت ڪئي آهي . “اديب سنڌ” جهڙي نامياري رسالي کي سندس ئي خاندان جو سهارو حاصل هوندو هو ، ۽ لاڙڪاڻي ۾ شاعرن جا ابا ڏاڏا ئي سندس ئي خاندان وارا ٿين . پر اها معلومات اڻپوري ۽ اڌوري هئي ، حقيقت ۾ سندس خاندان جو سنڌ جي سياست ۾  به وڏو عمل دخل رهيو  آهي .مون انگريزي راڄ جي دور واري سنڌ جي سياست تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي ، جنهن ۾ هرهڪ پارٽيءَ جو تفصيل سان احوال ڏنو اٿم . اها مون کي خبر آهي ته جڏهن “خلافت تحريڪ ۽ امن سڀائن جي اڻبڻت جو احوال” ٻڌايو ويندو ته اياز صاحب جي خاندان کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نه سگهيو . مون پنهنجي ڪتاب ۾ هن خاندان کي به جوڳي جاءِ ڏني آهي . مون جڏهن “ڪراچيءَ جي ادبي تاريخ” تي پي-ايڇ- ڊي لاءِ مقالي لکڻ لاءِِ جاکوڙ شروع ڪئي هئي ته اياز صاحب جي تعاون ۽ سرپرستيءَ جي به ضرورت محسوس ٿي . پاڻ ڪيتري وقت کان وٺي ڪراچي ۾  رهڻ ڪري هتان جي ادبي ماحول کان باخبر هئا ، ۽ عملي طور تي ڪيترين ادبي ٽريڪن توڙي جماعتن جا مکيه ڪردار به ٿي رهيا هئا . منو جڏهن ڏانهن هڪ اڌ پنڌ ڪيو ته مون سان وڏا وڙ ڪيائون ، جن کي آئون ڪڏهن به فراموش ڪري نه ٿو سگهان جيتوڻيڪ پاڻ به مون کان اڳ پي- ايڇ-  ڊي لاءِ رجسٽريشن ڪرائي چڪا هئا ، پر پوءِ به “روايتي ساڙ ” نه ڏيکاريائين ۽ سنڌ دل توڙي دماغ ۾ ڪڏهن به اهو خيال پيدا نه ٿيو ته متان درمحمد نه اڳ ۾  ڊاڪٽر بڻجي وڃي . مون کي ياد ٿو پوي ته پاڻ پنهنجو قيمتي وقت سيڙائي به مون سان گڏجي هلندا هئا ۽ ڪيترن ئي ڪم جي ماڻهن ، عالمن ۽ اديبن سان ڏيٺ ڪرايائون . ان کان سواءِ مون پهريون کانئن ئي ڀارتي اديبن ۽ عالمن جون ايڊريسون ورتيون هيون . جنهن کان پوءِ مون پنهنجي ڪم جي معلومات ڀارتي اديبن کان حاصل ڪئي .اتان جي ڪن دوستن سان لکپڙھ ڪرڻ ۽ ڪڏهن ڪڏهن آل انڊيا ريڊيو تان سنڌي پروگرام ٻڌڻ کان پوءِ اهو يقين ٿي ويم ته اياز صاحب جي جيتري عزت سنڌ ۾ ڪئي وڃي ٿي ، اوترو احترام وري ڀارت ۾ به ڪيو وڃي ٿو. سندس ڪيترائي هم ڪلاسي ، اهل ادب ۽ ڳوٺائي اڃا اتي زندھ سلامت آهن ، اهائي ساڳي اڪير ۽ سڪ سان سندس عزت ۽ احترام ڪن ٿا . سنڌ ۾ سندس عقيدتمندن ۽ شاعرن جو هڪ وسيع حلقو آهي. پاڻ پنهنجيءَ جاءِ تي اسان جي علم ادب ۽ تعليم جو هڪ باب آهن .

    اياز صاحب سنڌ جي پهرين ترقي پسند ادبي جماعت “سنڌي ادبي سنگت”  جو پهريون جنرل سيڪريٽري ٿي رهيو آهي ، پوءِ ڪن اختلافن سبب انهيءَ عهدي کان پري ٿي ويو . پر پوءِ سندس ڪهاڻين جو مجموعو “بلو دادا”  سنڌ جي سمورن نظرياتي ڌڙن ۾ نه رڳو  پسند ڪيو وڃي ٿو پر ساراهيو به وڃي ٿو . اياز صاحب جن اڄ به سرڪاري توڙي غير سرڪاري ادبي ڪانفرنس ، مجلسن ۽ مذاڪرن جي مورن مان هڪ مور آهي . پاڻ جيتريون ڪانفرنسون ڏٺيون اٿس ۽ جن ڪانفرنسن ۽ گڏجاڻين ۾ شريڪ ٿيو آهي ، انهن کي جيڪڏهن ڪتابي صورت ڏئي ته هوند هڪ هيڏو سارو ڪتاب بڻجي پوي . پاڻ جيڪڏهن قلم کڻن ته هڪ طرف “سنڌي ادبي سنگت” ۽ ٻئي طرف “جميعت الشعراء سنڌ”، هڪ طرف “سنڌي سڌار سوسائٽي“ ۽ ٻئي  طرف “سنڌي ادبي سوسائٽي” جي تاريخ جي مکيه بابن کي هميشھ هميشھ جي لاءِ محفوظ ڪري سگهن ٿا . پاڻ “سنڌي ادبي بورڊ” جا ميمبر ۽ “ڪراچي يونيورسٽي ” جا مکيه استاد آهن. 

    4-جنوري 1982

    قسط-2

    حاجي محمود الاهي

    ان وقت ائين ڄاتو ويندو هو ته صحافت به اهڙوئي مقدس پيشو آهي، جهڙو تعليم  تدريس جو . انهيءَ کانپوءِ مطالعي به انهيءَ عقيدي کي پختو ڪري ڇڏيو . ليڪن صحافت جي دنيا جي ويجهو ويهي مشاهدو ڪيم ته ڪنهن حد تائين ائين لڳو ڄڻ رڃ ۽ ريگستان آهي . اهڙي رڃ جيڪا پري کان ته پاڻيءَ جي ڏک ڏئي پر ويجهي واري ئي واري  ! اڄ جي صحافت ، خاص ڪري سنڌي صحافت جي مجموعي معيار ۽ قومي ڪردار کي ڏسي اکين مان جي آب نٿو وهي ته به اندر ۾ سور ضرور ٿئي ٿو . صحافت ابلاغ جو مکيه ذريعو آهي . ليڪن ٻين وٽ ، اسان وٽ اها ڪنهن ٻئي مقصد ۽ غرض لاءِ آهي . جيڪڏهن موجود صحافت جي خامين ۽ مجبورين جي نشاندهي ڪرڻ ويهبي ته ڳالهه اينگهجي ويندي . پر ان هوندي به ڪن ڳالهين جو  ذڪر ڪرڻ نهايت ضروري آهي . بدقسمتيءَ سان سنڌيءَ جون ذري گهٽ سموريون اخبارون “قومي ادارا” نه پر “شخصي ۽ ذاتي ملڪيت” آهن . انهيءَ ڪري اهي عوام بدران پنهنجي مالڪن جي مفادن جي تحفظ جو ذريعو ئي آهن . انهيءَ ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته انهن اخبارن جي حڪمت عملي وقت به وقت تبديل ٿيندي رهي ٿي . ليڪن محور ساڳيو ئي “ذاتي مفاد” ٿئي ٿو . ڪن قومي مسئلن تي جيڪڏهن ڪي اخبارون ڪجهه توجھ ڏين ٿيون ته “عوام جي ترجماني” لاءِ نه پر “عوام جي همدردي” حاصل ڪري پنهنجي سرڪيوليشن وڌائڻ لاءِ ، نتيجي طور مکيه موڙن تي هڪدم اخبارن جي پاليسي بدلجي وڃي ٿي ۽ عوام جي ذهن ۾ هموار ٿيندڙ “عام راءِ” پاش پاش ٿي پئي ٿي . اهڙي قسم جون اخبارون پنهنجي “معيار” کان ڪري دليريءَ سان قومي مسئلن تي راءِ نٿيون ڏين . پر انجي برعڪس صوبيدارن ۽ ٻيلي جي جمعدارن جي تبديلين جون خبرون ڏئي پاڻ کي صحافت جي دنيا جو سج سڏائين ٿيون.

    دک جي ڪهاڻي اتي پوري نه ٿي ٿئي . ليڪن ڪنهن حد تائين اخبارن جي عملي جي ناتجربيڪاريءَ ، گروھ نوازي ، ذاتي پسند يا نه پسند به اخبارن جي معيار کي متاثر ڪري ٿي . مون ڪراچيءَ جا ڪيترا وڏا جلسا ڏٺا پر صبح تي سنڌي اخبارن ۾ انهنجو ڳولهڻ باوجود پتو کرو نه پيو ! مثال طور هن ناچيز ڪيترن جلسن ۾ مکيه مقاله نگار جي حيثيت سان شرڪت ته ڪئي ، ليڪن صبح تي اخبار ڏسڻ کان پوءِ آئون درمحمد پٺاڻ مان ڦري الائي الائي ڇا ٿي ويندو آهيان ، مون کي ياد ٿو پوي ته هڪ دفعي “مهراڻ رائيٽرس گلڊ”  جڳ مشهور شخصيت جناب جي الانا سان گڏجاڻي ڪئي . انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ مون به شرڪت ڪئي . جتي هزارين ماڻهو موجود هئا اتي مون الانا صاحب جي شخصيت تي سنڌيءِ ۾ ڳالهايو . منهنجو سنڌيءَ ۾ ڳالهائڻ هڪ مشهور غير سنڌي رسالي جي نمائندي کي پسند نه پيو : منهنجي خلاف هڪ هيڏو سارو ڪالم لکيائين ، ۽ افسوس جو اظهار ڪندي لکيائين ته ڊاڪٽر صاحب کي جيڪڏهن قومي زبان ۾ ڳالهائڻ پسند نه هو ته ڪاش انگريزيءَ ۾ ئي ڳالهائي ها ! آئون ڄڻ يهودين جي ٻوليءَ ۾ ڳالهائي چڪو هوس !! منهنجي اها ڳالهه اسلام آباد مان شايع ٿيندڙ هڪ انگريزي اخبار کي به پسند نه آئي ، جنهن به چڱا ڇوھ ڇنڊيا . اتفاق ائين ٿيو جو هڪ دفعي گرداس واڌواڻي جي ڪتاب “جيڪي ڏٺو سو  مون” جي ڪراچي جي پريس ڪلب ۾ مهورتي گڏجاڻي ٿي . جيئن ته ڇپيل پروگرام مطابق منهنجو نالو  ڳالهائيندڙن ۾ ڪونه هو ، پر گرداس واڌواڻيءَ جي دوستيءَ سبب اتي ضرور وڃڻو هو . ان ڪري هڪ دوست جي حيثيت سان اتي ويس . اتفاق سان اتي اهو نمائندو به حاضر هو ، جنهن منهنجي خلاف ڇو . ڇنڊيا هئا . اوچتو مونکي سڏ ڪيو  ويو ته آئون به گرداس واڌواڻيءَ ۽ سندس ڪتاب تي ٻه لفظ ڳالهايان .  مون اسٽيج تي وڃي پنهنجي تقرير جو آغاز سنڌيءَ ۾ ڪيو ۽ انهي نمائندي تي طنز ڪندي چيو ته هاڻي آئون فلاڻي جي صدقي اردو ۾ ڳالهائيندس ته جيئن هو مون کي سمجهي سگهي . انهيءَ تقرير ۾ مون نمائندي صاحب کي اهو تاثر ڏنو ته اسان کي نه ته موقعو ڏنو ويو  آهي ، ۽ نه وري سمجهيو ويو آهي . ليڪن سنڌ ته مردم خيز ڌرتي آهي . هن ڌرتيءَ جا ماڻهو ڪراڙا هوندا آهن ته گرداس واڌواڻيءَ جي روپ ۾ به ادب جي خدمت ڪندا آهن پر جي جوان هوندا آهن ته درمحمد جي روپ ۾ د اڪٽر هوندا آهن.   

    غير سنڌي صحافت جي عزت جو اهو عالم آهي جو هن مون کي سنڌيءَ ۾ ڳالهائڻ به گوارا نه ڪيو . پر سنڌي صحافت جو اهو حال آهي جو هڪ اخبار سنڌ جي مردم خيزي واري قصي جي مٽي پليد ڪندي ڳالهه کي ائين ٽوڙي موڙي پيش ڪيو ، ڄڻ ڪنهن انهي سنڌي رپورٽر جون ٻليون مارويون هيون . اهو آهي اسان جي وڏين اخبارن ۽ رسالن جو حال . هاڻي اچو هفتيوار اخبارن تي . انهيءَ ڪوبه شڪ نه آهي ته سنڌ ۾ ڪيتريون ئي هفتيوار اخبارون شايع ٿينديون رهن ٿيون . ليڪن ايڪڙ ٻيڪڙ اخبارن کان سواءِ باقي ٻين جو نڪرڻ يا نه نڪرڻ ڪا معنيٰ نه ٿو رکي ،  حقيقت ۾ ڪيتريون اخبارون ته “صحافت جا  ڪکو” آهن . اهي مڙئي “خانه پوري” ڪرڻ لاءِ ۽ نه عوام جي ترجماني يا علم ادب جي خدمت  ڪرڻ لاءِ ، انهيءَ  ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته کين اشتهار نه ٿا ملن ، ليڪن  هيءَ “آزاد” اخبار به ته اشتهارن کان سواءِ پنهنجو معيار رکندي پئي اچي نه . ٻيون اخبارون ساڳي ئي نموني سان پنهنجو معيار وڌائي سگهن ٿيون ، حقيقت هي آهي ته ڪابه اخبار اشتهارن جي آڌار تي گهڻو وقت زندھ رهي نه ٿي سگهي ، اگر ڪنهن اخبار کي لافاني ٿيڻو آهي ته پوءِ انجون پاڙون عوام ۾ کتل هئن گهرجن ، جيڪڏهن اسان کي پنهنجي سنڌي صحافت کي بچائڻو آهي ۽ اخبارن کي مقبول بنائڻو آهي ته پوءِ  “ذاتي ۽ شخصي اخبارن ”

     

    (بقايا مون ڏٺا ماءُ)

    جي مقابلي ۾ اسان کي قومي اخبارن جو اجراغ  ڪرڻو پوندو . اهڙي قسم جون اخبارون گڏيل سيڙايل موڙي يا ڪنهن ٻئي امداد باهمي جي اصول تي ڪڍي سگهجن ٿيون . پر ياد رکڻ گهرجي ته اهو اشتراڪ به هڏ ڏوکي طبقي جو هئڻ گهرجي ، ۽ نه اهڙن پيرن يا وڏيرن جو ، جن جي هٿن رکڻ سان هر هڪ اخبار “الوحيد” جيان سرعام نيلام ٿئي .

    جيئن اسانجي معاشري پنهنجو ۽ پنهنجي صحافت جو عجيب حال بڻائي ڇڏيو آهي ، تيئن ڪيترن لائق ۽ فاصل صحافين کي به نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي . حال وڃي هي رهيو آهي جو بقول مرزا قليچ بيگ ڪک ۽ ڪانا مٿي تري رهيا آهن ، ۽ موتي پاتال ۾ پيا آهن . سنڌي صحافت جا ڪيترا جهونا جوڳي اڃا زندھ آهن .

    جن مان هالائي صاحب به هڪ آهي ، هنن پنهنجو رت ست ڏئي سنڌي صحافت کي زندھ رکيوآهي پر اهي جڏهن اڃ زندگيءَ جون آخري گهڙيون گهاري رهيا آهن ته انهن جي ڪوبه سار سنڀال لهڻ لاءِ تيار ڪونه آهي .مالي ۽ اخلاقي مدد ته رهي پنهنجي ماڳ پر ڪوئي قلم کڻي سندن ٿوري قدرداني به نه ٿو ڪري . آئون پاڻ کي خوشنصيب سمجهندو آهيان ، جو ايترو وقت ڪڍي سگهيو آهيان جو اڄ سمورن صحافين ۽ سندن ڪارنامن تي به ڪتاب لکي چڪو آهيان . انهن مان پهريون ڪتاب آهي “ايڊيٽر نامو” جنهن ۾ هند توڙي سنڌ جي لڳ ڀڳ 300 کن ايڊيٽرن جو احوال ڏنو اٿم . ٻيو ڪتاب آهي “اخبار نامو” جنهن ۾ لڳ ڀڳ ايترن اخبارن ۽ رسالن جو احوال لکيو اٿم . انهي ئي ڪتابن جي تياري لاءِ جهوني ۽ بزرگ صحافي جناب محمود هالائي سان لکپڙ . ڪرڻي پئي . پهريون اسان خطن وسلي رابطي ۾ رهياسين ، ۽ پوءِ هڪ ڏينهن “آزاد” جي آفيس وفائي پريس ۾ کيس ڏسڻ جي حسرت به پوري ٿي . آئون جڏهن سوال نامون کڻي هن صاحب جي اڳيان ويٺس ته هو مون کي سراپا هڪ سوال نظر  آيو . تڏهن مونکي اهو تاثر مليو ته هالائي صاحب جن تعجب وچان مون کان پڇي رهيو هجي ته آئون معاشري جي ريتن ۽ رسمن ۽ نظر اندازيءَ وارين عادتن جي خلاف سنڌي صحافت تي ڪيئن ڪم ڪري رهيو آهيان . جڏهن سندس تعجب يقين ۾ بدلجي ويو ته سندس نوازشون ۽ عنايتون مون تي بارش جيان وسڻ لڳيون . هالائي صاحب پنهنجي وجود ۾ صحافت جي چڙندڙ پرندڙ تاريخ آهي . ميرپورخاص ۽ ان جي تر وارن ڪيترن ئي اهڙن ايڊيٽرن جو احوال وٽائنس مليو ، جيڪو  ٻئي هنڌان ملڻ جو شايد سوال ئي پيدا نه پيو ٿئي . ان کان سواءِ هن صاحب مون کي پراڻين  اخبارن جا پرچا به عنايت ڪيا ، جنهن لاءِ آئون هميشھ سندس ٿورائتو رهندس ، هالائي صاحب قرب ڪري پنهنجي اخبار “همدرد” به موڪليندو  رهندو آهي .

    شل ڌڻي تعاليٰ کيس وڏي عطا ڪري ، ۽ پاڻ ساڳئي ئي جوش جذبي سان سنڌي صحافت جي خدمت ڪندو رهي.

     

    22-  ڊسمبر 1980 ع

    قسط -1

    ]علم ادب جي دنيا ۾ اچڻ کان اڳ نه ته هيون دوستيون ۽ نه دشمنيون . ماڻهن سان ايتري عليڪ سليڪ ڪانه هوندي هئي . پري کان ويٺي پئي ماڻهن جو مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو هو. پر جا دهل ڏاڍا سٺا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا .ڪيترا ماڻهو معصوم شاھ جي مناري جيان اوچا ۽ وڏا نظر ايندا هئا .  ڪن جون چوٽيون آسمان سان لڳل محسوس ٿينديون هيون . گهڻن لاءِ عزت هئي ۽ گهڻن لاءِ خوشي فهمي . پر ٿر ۾ پير پائڻ سان نظارو ئي بدلجي ويو . ڪيترائي عظمت جا  مينار ڊهي اچي پٽ پيا . جنجو نالو وٺندي فخر محسوس ٿيندو هو ، تن ن جو ذڪر ڪرڻ به گناھ ڀاسڻ لڳو . ڪيترن کي ڪک مسجهيو هيم سي لک محسوس ٿين لڳا . ڊاڪٽر مان نفرت جي بوءِ آئي ته ڪن ۾ محبت جون نديون وهنديون ڏٺم . ڪن مهربانن منهنجي محنت ۽ جاکوڙ کي ڏسي نه رڳو پنهنجا ڪتب  خانا ڏسڻ ڏنا ، پر ڪتاب به تحفي طور ڏنا . ڪن وري نه رڳو پنهنجي لائبررين جا دروازا بند ڪري ڇڏيا ، پر پنهنجا دروازا به اسان لاءِ حرام ڪري ڇڏيا . اهي مِٺا ۽ مٺا ماڻهو آئون ڪڏهن به وساري نه ٿو سگهان ، والدين جي شفقت ، استادن جي رهنمائي ۽ دوستن جي همت افزائي کي ڀلا ڪير ٿو وساري سگهي ؟ ڪير ٿو وساري سگهي انهن انسانن کي ، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ زندگيءَ جي گل ۽ خار ۾ رنگ ڀرين ٿا ؟ منهنجي جيون جي جهوليءَ ۾ ڪيترن ئي انسانن جون نشانيون اڃا باقي آهن . انهيءَ کان اڳ جو آئون سندن قرب ۽ همدرديون ، دوستون يا دشمنيون کڻي وڃي اجل جي ڪنڊ وسايان ، چاهيان ٿو ته انهن جي يادگيرين کي ڪاڳرن تي اتاري ڇڏيان . انهيءَ خواهش جي تڪميل ۾ “مون سي ڏٺا ماءُ” جي عنوان سان هڪ نئون سلسلو شروع ڪري رهيو آهيان . پٺاڻ [

    حبيب الله ڀٽو

    حبيب الله ڀٽو ولد مولا بخش ڀٽو جي ولادت 1- نومبر 1917ع ۾ ٿي ، سنڌي فائينل جو امتحان 1933 ع ۾ پنهنجي پاڙي واري اسڪول “قاضي محلا پرائمري اسڪول” مان پاس ڪيائين ، انهيءَ اسڪول کي تنهن زماني ۾ “نادر وارو اسڪول” ڪري ڪوٺيندا هئا .

    ان کان پوءِ تعليم کاتي ۾ استاد جي حيثيت سان ملازمت ڪيائين انهيءَ عرصي دوران 42-1941 ع ۾ ٽريننگ ڪاليج ، سکر مان ٻيو سال استادن جو تربيتي ڪورس پاس ڪيو ، هن صاحب مئٽرڪ ، فرسٽ ائير ۽ انٽر ميڊيئيٽ ڪلاسن جا امتحان ، سالن 1955 ع ۾  ، هاءِ اسڪول ۾ اسسٽنٽ ماستر مقرر ٿي وڃڻ کان پوءِ ، خانگي طور تي ڏنا . جن مان پهرين ٻن سيڪنڊ ڊويزن پاس ٿيو ، پر امتحان جي انگريزي جي پيپر ۾ مارڪن گهٽ هئڻ سبب ناپاس ڪيو ويو . حبيب الله ڀٽو صاحب 1936 ع ۾ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا ۾ داخل ٿيو ، سنڌي ۽ اردو اخبارن ۽ رسالن ۾ سندس اڻ ڳڻيا مضمون ۽ مقالا شايع ٿيا . ريڊيو ۽ ٽي- وي تان به سندس خاڪا ۽ تبصرا نشر ٿيا ، سندس لکيل ڪتابن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو :

    1-  “رسول مقبول” (مذهبيات 1956) 2- “ اقوال دانش ” (اخلاقيات 1938) 3- “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” (شخصيات 1973) 4- “حضور اڪرم” 5- “سنڌي بيت ۽ ان جي ارتقا” (اڻ ڇپيل ) 6- “ جاگرافي تعلقه شڪارپور” 7- “ جاگرافي ضلع سکر” 8- “اسان جي جدوجهد” . ڀٽي صاحب جا مضمون ۽ مقالا ته آئون گهڻي وقت کان وٺي پڙهندو ٿي آيم . ليڪن ساڻس ملاقات ڪانه ٿي هئي . مون جڏهن ڪراچي مان شايع ٿيندڙ هفتيوار “آزاد” ۾ “سگهڙ سنگت” نالي صفحو لکڻ شروع ڪيو ته حبيب الله صاحب انهن اديبن مان هڪ هيو ، جن منهنجي ڪوشش کي ساراهيو . انهيءَ کان پوءِ سندس ڪتاب “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” تي ريڊيو پاڪستان ، ڪراچي تان تبصرو ڪرڻ جو موقعو مليو . انهيءَ اڌ ڪلاڪ جي تبصرو ڀٽي صاحب کي ويتر  متاثر ڪري ڇڏيو . اهڙين ئي حالتن ۾ هڪ ڏينهن وفائي صاحب وٽ ساڻس ملاقات ٿي.منهنجي قد بت ۽ ڄمار کي ڏسي کيس اعتبار ئي نه ٿي آيو ته ڪو آئون در محمد پٺاڻ ٿي سگهان ٿو . هن صاحب کي منهنجي لکڻين ۽ قد ، بت ۽ ڄمار ۾ ڪابه هڪجهڙائي نظر نه ٿي آئي ، پر جڏهن وفائي صاحب جي زور ڀرڻ تي اعتبار ڪيائين ته ڏاڍو خوش ٿيو . انهيءَ وقت مونکي ائين لڳو هو ته ڀٽو صاحب پنهنجي نئين نسل جي جاکوڙ ۽ خدمت کان ڏاڍو مطمئن ٿيو آهي . انهيءَ کان پوءِ حبيب الله صاحب جڏهن به ڪراچيءَ ايندو هو ته ضرور ديدار ڪرائيندو هو . خطن جو سلسلو به جاري رهيو ، ۽ مرحوم مرڻ گهڙيءَ تائين قرب ۽ وفا جي ناتن کي نه ٽوڙيو . وفات کان ڪجهه وقت اڳ جڏهن ڪراچيءَ ۾ آيو ته اسان پاڻ ۾ فيصلو ڪيو ته گڏجي هڪ منصوبي تي تحقيقي ڪم ڪرڻ گهرجي . عنوان چونڊو سين “ورهاڱي کان اڳ جا اشاعتي ادارا”

    جيئن ته آئون ڪراچيءَ جي اشاعتي ادارن تي اڳ ئي  تفصيل سان لکي چڪو  هئس . ان ڪري اسان اڳيان باقي حيدرآباد ، شڪارپور ۽ سکر جي اشاعتي ادارا وڃي رهيا . مون وٽ انهن شهرن جي به ڪيترن ادارن جي معلومات رکي هئي .فيصلو ٿيو ته “اتر سنڌ” جي ادارن تي مرحوم ڀٽو صاحب لکي ۽ “ڏکڻ سنڌ” جي ادارن کي آئون هٿ ۾ کڻان. مون هريسنگ ۽ پوڪرداس جي ادارن جي جيڪا به معلومات هئي ، سا مون سدنس حوالي ڪئي ، ۽ مرحوم صاحب مونکا کلي موڪلائي هيلو ويو . ليڪن مون کي ڪهڙي خبر ته اها سندس آخري موڪلاڻي آهي ، ۽ هو اسان کان هميشھ لاءِ جدا ٿي ويندو . نيٺ اهو نڀاڳو ڏينهن به آيو ۽ اخبارن ۾ خبر شايع ٿي ته حبيب الله ڀٽو پنهن جي عزيزن ۽ حبيبن کي جدائيءَ جو داغ ڏيئي راھ رباني وٺي هيلو ويو. يقين ئي نٿي آيو ته کلڻو ملڻو حبيب الله ، علم ادب جو بي لوث خادم واقعي اسان کان جدا ٿي ويو .

    (بقايا مون سي ڏٺا ماءُ)

    موت برحق آهي . اجل جي چنبي کان ڪنڌ ڪڍائڻ ڪنهنجي وس جي ڳالهه ناهي . پر موت کي مارڻ انسان جي هٿ وس آهي . انسان چاهي ته موت کي ماري سگهي ٿو . سندس جسم مٽيءَ ۾ ملي فنا ٿي ويو ته ڇا ٿيو ؟ اهو معمول آهي . ليڪن اهڙا انسان به آهن جي فنا هوندي بقا جي منزل کي پهچي وڃن ٿا . عالمن ۽ اديبن ، شاعرن  ۽ مفڪرن کي اهڙي ڏات عطا ٿيل آهي ، سندس جسم فاني آهن ، ليڪن سندن ڪارناما باقي آهن ۽ باقي رهندا . مرحوم حبيب الله ، جو ڪجهه ڪيو آهي ، علم ادب سنڌي ٻوليءَ جا جي گهڙا ڀريا آهن ، انهن کي ڪڏهن به نظر انداز ڪري نٿو سگهجي . هو پنهنجي خدمتن ڪري امر آهي . مرحوم ته پنهنجو وارو وڄائي ويو . هاڻي اسان جو وارو آهي . ليڪن افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته اسان جي معاشري ۽ اسان جيئن ٻين عالمن ، اديبن ، شاعرن ، مفڪرن ۽ دانشورن جو قدر نه ڪيو آهي ، تيئن هن بي لوث انسان جو به قدر نه  ڪيو . مرحوم ويندي ويندي ڪجهه سور کڻي ويو ، ۽ شايد سندس روح اسان جي بي قدريءَ تي اڃا بي چين هوندو . مرحوم “سنڌي ساهت ۽ مشهور مشتشرقين” ڪتاب لکڻ کان پوءِ ڪوشش ڪئي ته ڪي ادارا سندس همت افزائي ڪن . ليڪن وريس ڪي به ڪين . سندس خواهش هئي ته من انهيءَ ڪتاب کي “ لائبرري جي ڪتاب” طور منظور ڪيو وڃي . پر ڪنن ۾ ڪپهه پيل ڪامورن سندس درد جي دانهن ڪانه ٻڌي . نئين موضوع تي ليکل هي بي بها تحقيقي ڪتاب سندس حياتيءَ جي آخري ڏهاڙن تائين هن اڳيان ڍڳ جي صورت ۾ رهيو . مفت ۾  ڪاپيون ورهائڻ بعد به وٽس ڪيترائي ڪتاب بچي پيا ، ليڪن سندس زندگي کٽي پئي .

    وس وارو ماڻهو بي وس ٿي پيو . پر سندس عزيز ۽ دوست ته اڃا وس وارا آهن . شل ڌڻي اسان کي همت ڏئي ۽ اسان اهو ڪجهه ڪري سگهون جنهن سان مرحوم جي روح کي تسڪين ملي .

     

     

     

     

    “سگهڙ سنگت”

    قسط 5

    در محمد پٺاڻ

    ڪيترن دوستن جو خيال آهي صفحو رڳو سڌي جي سگهڙن لاءِ  وقف ٿيل آهي . انهيءَ ۾ ڪو به شڪ ڪونهي ، ليڪن جيڪڏهن سنڌ جا ٻئي شاعر سگهڙن جي فن ۽ فڪر جي ترجماني ڪندر شاعري موڪليندا ته انهيءَ کي به اوس ئي شايع ڪيو ويندو .

     

    منهنجي خيال ۾ “سگهڙ سنگت” هڪ اهڙي تحريڪ جو نالو آهي ، جنهن وسلي سنڌ جي سمورن سگهڙن کي منظم ڪرڻ کانسواءِ سندس  فن توڙي فڪر جي ترقي ، اوسر ۽ حفاظت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي . ان ڪري سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي فلاح ۽ بهبود جا خواهشمند ڪنهن روڪ ٽوڪ کان سواءِ هن صفحي لاءِ لکي سگهن ٿا . آئون کين خوش آمديد چوان ٿو . حقيقت اها آهي ته کين ضرور رکڻ ئي گهرجي ، ڇو ته اسان جي ڪم جي نوعيت ذاتي نه پر قومي آهي . ملڪ ، ملت ، قوم ۽ ٻوليءَ جي خدمت ڪرڻ جو فرض هڪ تي نه پر هر هڪ تي عائد ٿئي ٿو . آئون سنڌ جي عالمن ، اديبن ، شاعرن ۽ دانشورن ۾ اها اميد رکان ٿو ته هو هر ممڪن ڪوشش ڪري هن علمي ۽ ادبي تحريڪ ۾ منهنجو ڀرپور ساٿ ڏيندا . جيڪڏهن اسان کي ڪا ڪاميابي حاصل ٿئي ٿي ته ان ۾ سڀني جو گڏيل  فائدو آهي .

  • Part-2

    پر ڏيهي عالمن جا خط

    ڊاڪٽر دُر محمد پٺاڻ

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (19 نومبر 1979)

    سي. ڊبليو. هسڪل

    چارلس وليم هسڪل 7، اپريل 1905 ع تي بريڊ فورڊ ، انگلنڊ ۾ ڄائو. هن صاحب تعليم نيوزيلينڊ مان ورتي، جتان ڊائو ينٽيءَ ۾ بئچلر ڊگري ۽ ٿيولاجيءَ  ۾ لائيسنشيئيٽ جو ڊپلوما حاصل ڪيائين.

    چارلس وليم هسڪل 1930 ع  ۾  “چرچ مشنري سوسائٽي’’ جي ڪارڪنن جي حيثيت سان سنڌ ۾ آيو. پاڻ 1933 ع کان وٺي “سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ جو سيڪريٽري ٿي رهيو، ان کان پوءِ “گرامر اسڪول ڪراچي’’ جو  پرنسپال ٿيو. 1955 ع ۾ نيوزلينڊ هليو ويو، ۽ هاڻي اتي رهي ٿو.

    چارلس وليم هسڪل ڪرستاني ادب تي ڪيترائي ڪتاب انگريزيءَ مان سنڌيءَ ۾ ترجمه ڪيا. ۽ انهي موضوع تي سنڌي ۾ اصلوڪا ڪتاب به لکيائين. هن صاحب سنڌيءَ انگريزيءَ ۾ هڪ گرامر به مرتب ڪيو هو، ۽ سڌيءَ- انگريزيءَ لغت مرتب ڪرڻ لاءِ هڪ هندو اديب (؟) جي وڏي مدد ڪئي.

    چارلس وليم هسڪل “سنڌي ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ جي سرگرم ڪارڪنن مان هڪ هو. انهيءَ سوسائٽي ۽ هسڪل جي معلومات مونکي پنهنجي تحقيقي ڪم لاءِ گهربل هئي، ان ڪري مون آر. اي. ڪارسن کي ساڻس رابطي قائم ڪري ڏيڻ لاءِ چيو هو. هسڪل صاحب انهيءَ سلسلي ۾ مون ڏانهن هڪ خط، لکيو، جو هيٺ ڏجي ٿو.

     

    7، آئزلينڊ ويو ٽيريس، ويڪانٽي، نيوزيلينڊ

    31، جنوري 1977

    پيارا مسٽر در محمد پٺاڻ

    مسٽر جي. اي ڪارسن جي والد 3، تاريخ وارو اوهان جو لکيل خط  مون ڏانهن موڪليو آهي. مون کي شڪ ٿو پوي ته اوهان گهڻن سوالن جا جواب آئون ڏئي ته به سگهان. 22 سال ٿيندا جو سنڌ ڇڏي اٿم، ان کان به ڪجهه سال اڳ منهنجو “سنڌي ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ سان لاڳاپو ٽٽي چڪو هو. آئون 1933 ع کان انهيءَ  سوسائٽيءَ جو سيڪريٽري ٿي رهيس، حيدرآباد واره مس وارڊ سوسائٽيءَ  جي ڪمن ۾ ڏاڍي مشغول هوندي هئي، ان کانسواءِ سکر  جا مسز جنڪسن ۽ ڊاڪٽر ويسٽرن به انهيءَ ڪم ۾ سٺي دلچسپي وٺندا هئا. 

    مسلمان مترجمن ۾، جنهن جو نالو ياد اٿم سو هو شايد مرزا بيگ (مون کي پڪ نه پيئي ته اهوئي سندس سڄو نالو هو). مون کي اهو به ياد ڪونهي ڪو مسٽر چندو رام  سوسائٽي لاءِ ڪتاب ترجمو ڪيا هئا، پر مسٽر  ڀڳتاڻيءَ انهيءَ  سلسلي ۾ گهڻو ڪجھه ڪيو هو. مون گهڻائي ڪتاب ترجمو ڪيا هئا، هن وقت انهن جا نالا ياد نه ٿا اچن. اهڙن ڪتابن ۾ بئسل ميٿيوز جو  “پال دي ڊانٽ ليس’’ به هڪ هو، سنڌيءَ ۾ اصلوڪا ڪتاب به لکيم، جن ۾“ موت کان پوءِ ڇا؟” قابل ذڪر آهي. ان کانسواءِ ڀڳتاڻي صاحب سان پيٽرسن سمٿ جو ڪتاب’’ ڪرست جي حياتي’’ به ترجمو ڪيو هيم.

    منهنجي مختصر سوانح هن ريت آهي:

    چارلس وليم هسڪل، 7 اپريل 1905 ع تي بريڊ فورڊ، انگلنڊ ۾ ولادت، تعليم نيوزيلينڊ ۾ ،جتان ڊائوينٽيءَ ۾ بئچلر ڊگري  ۽ ٿيولاجيءَ ۾ لائينيشئٽ جو ڊپلوما حاصل ڪيم. جيئن مٿي چئي چڪو آهيان ته سنڌيءَ ۾ ڪيترائي ڪتاب ترجمو ڪيم. خاص ڪري ناتال جون موڪلون انهيءَ ڪم لاءِ وقف هونديون هيون. سنڌي ۾ هڪ گرامر به مرتب ڪيو هيم، جو به ڪرشچن لٽريچر ۾ هڪ سٺي ڪوشش آهي. سنڌي انگريزي لغت مرتب ڪرڻ لاءِ مون هڪ هندو اديب جي وڏي مدد ڪئي. انهيءَ جو نالو هن وقت ياد نه ٿو پوي. مون سنڌيءَ جي تعليم به هندو عالمن کان ورتي هئي، مگر انهن جا نالا به ياد نه ٿا پون، ڇو جو 40 سالن جو عرصو گذري چڪو آهي. ساڳي نموني اهو به وسري ويو ته ڪيترو وقت “سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ سان وابسته رهيم، اهو عرصو به ستن سالن کان گهٽ ڪونه هوندو. اوهان جي مدد ڪرڻ لاءِ ته من ماندو آهي، ليڪن ڇا ڪريان ٻاهتر کي اچي پهتو آهيان، ۽ ياد گيري به ساٿ ڇڏي ويئي آهي.
    نيڪ تمنائن سان اوهانجو پُرخلوص

    سي. ڊبليو. هسڪل

    پرڏيهي عالمن جا خط (03 ڊسمبر 1979)

    آر. اي. ڪارسن

    آر. اي. ڪارسن 1913 ع ۾ آشبرٽن، نيوزلينڊ ۾ ڄائو. ابتدائي تعليم ڳوٺ جي اسڪول مان وٺي “ڪينٽبري ڪاليج ۾ داخل ٿيو، جتان ايم. اي ڪيائين. ان کانپوءِ “اينجليڪن بورڊ آف ٿيولاجيڪل اسٽڊيز’’ نيوزيلينڊ مان “لائيسنشيئيٽ آف ٿيولاجي’’ ۾  ڊپلوما ڪيائين. آر. اي. ڪارسن 1940 ع ۾ ڪراچي آيو. ٻه سال هڪ ٽيوٽر رکي سنڌي ٻولي سکيائين. هي صاحب “چرچ مشنري سوسائٽي’’ سان وابسته هو، ۽ ڪيترا سال ٻين حيثيتن سان گڏ “ سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ جو سيڪريٽري ٿي رهيو. “چرچ مشن پريس’’ جي سنڀاليندڙ جي حيثيت سان، هن سوسائٽيءَ پاران ڪيترائي ڪتاب شايع ڪرايا. هن سنڌيءَ ۾ “خدا جو ڪٽنب’’ ڪتاب لکيو، جيڪو “سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ طرفان شايع ٿيو هو. هي صاحب 1957 ع تائين سنڌ ۾ رهيو، هن وقت نيوزيلينڊ ۾ رهي ٿو.  مون جڏهن “ڪراچي ضلعي جو سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي ترقي ۾ حصو’’ جي موضوع تي پي. ايڇ. ڊي لاءِ کوجنا شروع ڪئي ته ڪراچي ضلعي جي اشاعتي ادارن جي سلسلي ۾ “ سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ جو به احوال هٿ ڪرڻو پيم. انهي ڪري ڪراچي جي پادرين ۽ آڳاٽن ڪرستانن سان ملڻو پيو. مسٽر ڪارسن جو پٽ ڪرستانن جي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ اُستاد هيو (آهي؟)، جنهن جي وسيلي هن سان رابطو قائم ڪيم، ۽ پنهنجي گهربل معلومات حاصل ڪيم. آر. اي. ڪارسن منهنجي خطن جي جواب ۾ جيڪي ٻه خط لکيا، اهي هيٺ ڏجن ٿا.

    (انگريزيءَ ۾)

     

    ڪرائسٽ چرچ نيوزيلينڊ، 19 جنوري 1977

    مسٽر در محمد پٺاڻ

    پيارا سائين: منهنجي فرزند، اوهان جو اهو خط پهچايو اٿم، جنهن ۾ اوهان ڪرستانن جي سنڌي ٻوليءَ لاءِ سر انجام ڏنل خدمتن تي معلومات ڏيڻ لاءِ چيو آهي. مان اوهان ڏانهن اها معلومات ڏياري موڪليان ٿو، جيڪا مون کي ياد آهي، پر انهيءَ معلومات تي نظرثاني ڪرڻ تمام ضروري آهي، ڇو ته منهنجي يادگيري اڄ اها نه رهي آهي. نهايت افسوس اٿم، جو اوهان کي اهو ٻڌائڻ کان قاصر آهيان ته “سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ ڪڏهن ۽ ڪنهن ٺاهي هئي، پر اها پڪ اٿم ته اها منهجن پيش ور چرچ مشن سوسائٽي وارن ڪارڪنن ٺاهي هئي، ۽ اها چڱو وقت اڳ ٺاهي وئي هئي، ڇو ته منهنجي اچڻ وقت هڪ سو ڪتاب چپجي چڪا هئا. هن سوسائٽيءَ جو مقصد هو سنڌ واسين کي عيسائي عقيدي سان مانوس ڪرائڻ.

    سمجهان ٿو ته سوسائٽيءَ جو رڪارڊ اڃا ڪراچيءَ ۾ رکيل هوندو. بشپ رڊون توهان جي مدد ڪري سگهي ٿو، يا بشپ اسپينس جو هن وقت رٽائر ٿي چڪو آهي، هو اڄڪلهه سنڌ ۾ آهي ۽ منهنجو پٽ اوهان کي ساڻس ملائي سگهي ٿو.

    اوائلي مشينريز مان هڪ سو سال اڳ جرمن ڊاڪٽر ٽرمپ به هڪ هو، جو سنسڪرت ۽ پرشن جو اسڪالر هو. هن سنڌي ٻوليءَ جو گرامر مرتب ڪيو هو، جو ديوناگري خط ۾ هو. مون انهيءَ جي هڪ ڪاپي پراڻي “ڪرسچن مشنري سوسائٽي’’ جي آفيس ۾ ڏٺي هئي، جو شايد اڃا به ڪراچيءَ ۾ ڪٿي ملي وڃي. ڊاڪٽر ٽرمپ، پوءِ “هيڊلبرگ يونيورسٽي’’ ۾ مشرقي ٻولين جو پروفيسر ٿيو هو، مان سمجهان ٿو.

    اوائلي مشينريز مان ٻيو، جنهن سنڌي ٻولي ۾ چڱو خاصو ڪم ڪيو، سو هو “انگلش چرچ مشنري سوسائٽي’’  جو پادري شرٽ. ان کان سواءِ ٻئي ٻه هيا: ريڊ مين برادرس، انهن مان هڪ جون ٻه نياڻيون ڪيترو وقت سنڌ ۾ آيون، ۽ ميرپورخاص  ضلعي ۾ سالن جا سال ڪم ڪيائون. هو گهڻو ڪري اڄڪلهه ڀارت ۾ هونديون. رتن آباد جو پادري ٽووي، شايد ڄاڻندو هوندو ته اهي ڪٿي آهن.

    انگلستان جي “زناني مشنري سوسائٽي’’ جي ڪن ڪارڪنياڻين به سنڌ ۾ ڪم ڪيو هو، جن مان ڪراچيءَ جي مس برينٽن، ۽ حيدرآباد جون مس پگوٽ ۽ مس وارڊ قابلِ ذڪر آهن. مان غير عيسائي سنڌي مترجمن کي ايترو ڪونه ٿو سڃاڻان، پر هڪڙو ڄڻو ياد اٿم، جنهن بائيبل جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو، اهو هو آرمينسن ڪرسچن خاندان جو پونئير مرزا قليچ بيگ، هو پاڻ مسلمان هو، ۽ وڏي ادبي لياقت جو صاحب هو. ڪتابن ڇپرائڻ جو ذمو “بائيبل سوسائٽي’’ تي هوندو هو، ۽ نه “ سنڌ ڪرسچن لٽريچر سوسائٽي’’ کي، ۽ جيڪڏهن اوهان لنڊن جي بائيبل سوسائٽي ڏانهن لکو ته ٿي سگهي ٿو ته اتان اوهان کي وڌيڪ معلومات ملي سگهي. جي مترجم مونکي ياد آهن، اهي آهن: ٽيڪمداس ڀڳتائي ۽ چندو راءِ، جن ٻنهي بائيبل جي ترجمي ڪرڻ ۾ مدد ڪئي هئي. پادري ڀڳتاڻيءَ جو خاندان اڃا ڪراچيءَ ۾ رهي ٿو ۽ اتان به اوهان کي معلومات ملي سگهي ٿي. اهو ۽ چندو راءِ ٻئي ڄڻا هندو هئا، جنهن کان پوءِ مذهب ڪرسٽ قبول ڪيائون، پويون منهنجي خايال ۾ عامل خاندان مان هو، ۽ هاڻي سنگاپور ۾ ٿو رهي. منهنجي خيال ۾ هو اوهان کي معلومات ڏيڻ ۾ خوشي محسوس ڪندو. هن جو پتو آهي: 16، ڊچز اوينيو، سينگاپور 10. هي صاحب اڄڪلهه گهر کان ٻاهر آهي، سو انڪري توکي ٿوري انتظار جي زحمت گوارا ڪرڻي پوندي. سي. ڊبليو. هسڪل ترجمي توڙي تصنيف جي معاملي ۾ هڪ چست ماڻهو هو. سوسائٽيءَ طرفان شايع ڪيل ڪيترائي ڪتاب سندس قلمي ڪاوش جو نتيجو آهن. هي اڄڪلهه 7، آئيزلينڊ ويو ٽيريس وئڪاني، نيوزلينڊ ۾ رهي ٿو. مان توهان واري چٺي ڏانهس موڪلي ٿو ڏيان، هن جي يادگيري منهنجي ياد گيريءَ کان وڌيڪ ڀروسي جوڳي آهي،  ۽ هن سنڌي ٻوليءَ ۾ مون کان وڌيڪ ڪم ڪيو آهي. هو مون کان ڏهه سال اڳ سنڌ ۾ آيو هو. هن هڪ سنڌي گرامر به مرتب ڪيو هو. جيتري قدر سنڌي خط جو واسطو آهي، ۽ جيترو مون پڙهيو آهي، تنهن مطابق سنڌي ٻوليءَ جو موجوده عربي خط برٽش آرمي آفيسر جي محنت جو نتيجو هو، ته جيئن سنڌي ٻوليءَ جي ٻين خطن- ديوناگري، گرمکي، ۽  بنيا خط (جنهن ۾ هو پنهنجو حساب ڪتاب رکندا هئا) کي نئين خط سان مٽائجي. مان، اوهان کي اهو ٻڌائڻ ضروري ٿو ڄاڻان ته اسان سنڌي ٻوليءَ جي ٻن خطن ۾ ڪتاب شايع ڪرائندا هئاسين- هڪڙو مسلمانن لاءِ ۽ ٻيو هندن لاءَ.

    تنهنجو مخلص

     آر. اي. ڪارسن

    قلم تازو: مسٽر هسڪل ۽ مان ڪشنسنگهه واسواڻيءَ وٽان سنڌي پڙهي هئي، جنهن جو ڪٽنب عيسائي ٿيو هو، ليڪن وري هندو ٿيو هو. مان آشبرٽن نيوزلينڊ ۾ 1913 ع ۾ ڄائو هوس، ۽ چرچ مشنري سوسائٽيءَ ۾ 1940 کان 1957 تائين ڪم ڪيو اٿم. (انگريزيءَ ۾)

    63 بروڪ سائيڊ ٽيريس

    ڪرائسٽ چرچ، 5 نيوزيلينڊ

    15 فيبروري 1977

    پيارا دوست در محمد پٺاڻ

    اوهان  جي 3 تاريخ واري خط لاءِ مهرباني. توهان جي سوالن جي موٽ ۾: توهان پڇيو آهي ته مان سنڌي لکي به سگهان ٿو  يا  نه؟ مان سنڌي ٻولي تڏهن سکي هئي، جڏهن 1940 ع ۾ ڪراچي آيو هوس. لڳاتار 1942 ع تائين مون هڪ ٽيوٽر رکيو هو، پاڻ ڄاڻو ته (هڪ غير ماڻهو لاءِ) ڪراچيءَ ۾ سنڌي ٻولي ڳالهائڻ جي ڪيتري ضرورت آهي. مان رڳو بنيادي سنڌي پڙهي هئي. هتي مون وٽ ڪو سنڌي گرامر ڪونه آهي جو پنهنجي صورتخطي ڀيٽي ڏسان، سو جيڪڏهن مان سنڌي لکندس ته اوهان کي ان ۾ صورتخطيءِ جون اوس ئي غلطيون نظر اينديون- جن کي مهرباني ڪري نظر انداز ڪجو.

    منهنجو تعليمي لياقتون: مان آنرز (لاطيني ۽ يوناني) سان گڏ آرٽس ۾ ماسٽر ڊگري رکان ٿو. اها ايم. اي نيوزيلينڊ يونيورسٽيءَ مان ڪئي هيم، ۽ ڪاليجي تعليم “ڪينٽبري ڪاليج’’ مان ورتي هيم. ان کان سواءِ مون  کي“ اينجليڪن بورڊ آف ٿيولاجيڪل اسٽڊيز’’، نيوزيلينڊ طرفان “لائيسنشيئٽ آف ٿيولاجي’’ جو ڊپلوما به مليل آهي. ڇهين تائين ڳوٺ جي اسڪول ۾ پڙهيم، ڪاليجي تعليم هتان “ڪينٽبري ڪاليج مان ورتم ۽ ٿيولاجيءَ جي تعليم به هتي “ڪاليج هائوس’’ مان حاصل ڪيم. آءُ ڪيترا سال ٻين حيثيتن سان گڏ، “سنڌ ڪرسچن لٽرري سوسائٽي’’ جو سيڪريٽري ٿي رهيس. “چرچ مشن پريس’’ جي سنڀاليندڙ جي حيثيت ۾، مون سوسائٽي پاران ڪيترائي ڪتاب شايع ڪرايا ۽ انهن جي ورهائڻ ۾ مدد ڪئي.

    هن وقت مون کي چڱيءَ طرح ڳالهيون ياد نٿيون پون، شايد ئي مون ڪو سنڌيءَ ۾ ڪتاب ترجمو ڪيو هجي. “خدا جو ڪٽنب’’ ڪتاب مون ئي لکيو هو، جنهن تي نظر ثاني پادري ڀڳتائي ڪئي هئي.

     “چرچ مشنري سوسائٽي’’  ۾ اچڻ کان اڳ مان ٽن سالن تائين “ائنگليڪن چرچ’’ ۾ پريئيسٽ هوس. مان پنهنجي خاندان جو پهريون واحد فرد آهيان، جنهن “ چرچ مشنري سوسائٽي’’ ۾ شرڪت ڪئي. آءُ فيبروري 1940 ع ۾ ڪراچي آيو هوس، ۽ ڊسمبر 1957 ع ۾ نيوزيلينڊ واپس وريو هوس. اوهان ڏانهن پنهنجي فوٽو موڪلڻ جي ڪوشش ڪندس. مسٽر هسڪل منهنجي خط پهچ ڏني آهي. صحيح معلومات ڏيڻ لاءِ هي مناسب ۽ لائق شخص آهي. هن جو پتو آهي:

    7، آئزلينڊ ويو ٽيريس وئڪانئي، نيوزلينڊ

    (مسٽر ڪارسن جي سنڌي، جا خط جي  آخر ۾ ڏنل آهي)

    سلامن ۽ دعائن کان پوي (پوءِ) عرض آهي ته مون کي گهڻو وقط (وقت) ٿي ويو آهي ته آءُ سنڌي نٿو ڳالهايان. تنهن ڪري گهڻو ڪري وسري ويو آهيان. پر منهنجو خيال آهي ته انهيءَ کان اوهين سمجهي سگهندا ته سنڌي ضبان (زبان) مون کي ڪيستاءِ اچي ٿي.

    آر. اي. ڪارسن


     

    پرڏيهي عالمن جا خط (17 ڊسمبر 1979)

    ڪماري پوپٽي هيراننداڻي

    ڪماري پوپٽي رامچند هيراننداڻي 17، سيپٽمبر 1924 ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائي. بنارس يونيورسٽيءَ مان بي. اي ڪرڻ کان پوءِ تعليم کاتي ۾ ملازمت ڪيائين. هن وقت “ڪي. سي ڪاليج’’ بمبئي ۾ سنڌي جي پروفيسر آهي.

    پوپٽي هيراننداڻي هند، سنڌ ۽ دنيا جو ڪيترائي دفعا سير ڪيو آهي. سندس شمار ڀارت جي پهرين صفحي جي ليکڪائن ۾ ٿئي ٿو. پاڻ شاعره، ايڊيٽر، مضمون نگار، افسانه نگار ۽ ناول نويس آهي. کيس ڪيترين ئي علمي توڙي ادبي جماعتن ۾ مختلف عهدن تي ڪم ڪرڻ جو موقعو پئي مليو آهي. هن وقت جن ادارن، جماعتن ۽ سوسائٽين سان وابسته آهي، تن ۾ “ساھتيه اڪيڊمي’’ (صلاحڪار بورڊ جي ميمبر)، “سنڌي ساهت منڊل’’  (صدر)، “آل انڊيا سنڌي ٻولي ۽ ساهت سڀا’’ (جنرل سيڪريٽري)، “يونيورسٽي آف بامي’’ (بورڊ آف اسٽڊيز جي مميبر) جا نالا قابل ذڪر آهن.

    هن ٻولي، علم ادب ۽ قوم لاءِ جو ڪجهه ڪيو آهي، انجو مختصر خاڪو سندس ئي خطن ۾ نظر ايندو.

     

     

    24، ڊسمبر 1975 ع

    پيارا ڀاءُ دعا سلام

    جسونت ڪمار معرفت پتو پيو ته اوهين مادر زبان جي خدمت ڪندڙن بابت ڪجهه احوال ڄاڻڻ چاهيو ٿا. پهرين شري ڪيرت جو احوال ڏيان ٿي:

    پتو:  41/3، آدرش نگر، ورلي، بمبئي-25

    ڪيرت ٻاٻاڻي- جنم نوابشاه- ننڍي هوندي اسٽوڊنٽس تحريڪ ۾ سرگرم  بهرو  وٺندڙ- سوڀي گيانچندڻيءَ جو شيش ۽ دوست- ترقي پسند ليکڪ- هن وقت “آل انڊيا سنڌي ٻولي ساهيته سڀا’’ جو  پريزيڊنٽ- جنهن ۾ 78 سنٿائون شامل آهن- ۽ جنهنجي سرپرستيءَ هيٺ آل انڊيا سطح تي ناٽڪ چٽاڀيٽيون، تعليمي ڪانفرنسون ۽ ليکڪ سيمينار ٿيندا رهندا آهن. “سنڌو ڌارا’’ اخبار جو ايڊيٽر پڻ آهي- سندس ڪتاب ڇپيل:-

    (1)  “هوءَ’’ (آکاڻيون) (2) “درد جو دل ۾ سمائجي نه سگهيو’’ (آکاڻيون) (3) “سوريءَ سڏ ڪيو’’  (ناٽڪ) (4) “ساهت ۾ قدرن جو سوال’’ (تنقيدي مضمون)

    هتي سنڌي ٻولي کي بچائيندڙن جو روح روان آهي.

    پوپٽي رامچند هيراننداڻي:- جنم حيدرآباد سنڌ ۾ – هن وقت ڪي- سي ڪاليج ۾ سنڌي ڊپارٽمينٽ جي سرڪرده- “آل انڊيا سنڌي ٻولي ۽ ساهت سڀا’’ جي جنرل سيڪريٽري- پريزيڊنٽ “سنڌي ساهت منڊل’’، بمبئي- “ساهت اڪاڊمي’’ دهلي جي “ائڊوائيزري بورڊ ’’ جي ميمبر. سندس ڇپيل ڪتاب:-

    آکاڻين جا مجموعا

    (1)               “ رنگين زماني جون غمگين ڪهاڻيون’’ (2) “پڪار’’ (3) “ڪلي گلاب جي، ساغر شراب جو’’ (4) “مون توکي پيار ڪيو’’ (5) “خزان جو دور پورو ٿيو’’- (هيل تائين سترکن ڪهاڻيون ڇپيل)

    ناول                 

    (1)               “منجو’’ (2) “ حسرتن جي تربت’’ (3) “ جيءَ ۾ جهوري تن ۾ تات’’

    مضمونن جا ڳٽڪا

    (1)               “هڪ پشپ پنڌرهن پنکڙيون’’ (سوراشٽر يونيورسٽيءَ پاران بي. اي ڪلاس تي رکيل) (2) “چرن چڻڪن چت ۾’’ (پوني يونيورسٽيءَ طرفان بي. اي آنرس لاءَ رکيل) (3) “ڀارت جي استري’’ (پوني يونيورسٽيءَ پاران بي. اي ڪلاس تي رکيل) (4) “ڀاشا شاستر’’ (Philology)  (ايم لاءِ، بمبئي پوني ۽ گجرات يونيورسٽيءَ پاران رکيل)   (5) “زنده سا قوم رهندي’’ (سياست تي) (6) “سنڌي ساهت جي جهلڪ’’ (7) “روح سندي رڃ’’ (ادب لطيف) (8) “وويڪانند جي جيوني’’ (سوانح) (9) “شريمد ڀاڳوت’’ (مذهبي) (10) “ڪير’’ (سوانح) (11) “مان ڇا آهيان’’ (ويدانت).

    ائين ڪل 19 ڪتاب ڇپيل اٿم، انهن ۾ مضمونن مان 10،9،8 نمبر ترجمو ڪيل ڪتاب آهن، باقي ٻيا سڀ اصلي ڪتاب لکيل آهن. هتي هند ۾ اچڻ بعد سنڌي ۽ سنڌيت سان ڇا ڇا وهيو واپريو آهي، سچ پچ ڪير ڪير ساهت پيا پئدا ڪن، خير کپيو ته مون کان سواءِ ٻيو ڪو ٺيڪ طرح ٻڌائي نه سهگندو. ائين ته مٿاڇري تي ڪئين ڪک تري آيا آهن، جي پري کان اڻ ڄاڻائي جهلڪ ۾ سونهري پيا ڀاسن! خير ادا، هرڪو پنهنجو نباهي. ساڻيهه جي ساٿين لاءِ سلام!

    پوپٽي هيراننداڻي

    51 سنگيتا بلڊنگ، ٽيليفون ڀون پٺيان ڪولابا، بمبئي 5

     

     

    51، سنگيتا بلڊنگ، ٽيليفون ڀون پٺيان بمبئي

    25، فيبروري 1976 ع

    پيارا ڀاءُ دعا سلام

    اوهانجو خط مليو. اوهانجي فارم کي اسان هتي سائڪلو اسٽائيل ڪرائي، پنجاه- سٺ ساهتڪارن، ايڊيٽرن، ۽ سنٿا هلائيندڙن ڏانهن پوست ڪري ڏياري موڪليو آهي. انهن کي عرض ڪيل آهي ته انهن مان هڪ هڪ اوهان ڏانهن جدا جدا پنهنجي سر تفصيل ڏياري موڪلي. جسونت ڪمار ۽ مان ساڳي سنٿا جا سيڪريٽري، ۽ جنرل سيڪريٽري (مان جنرل سيڪريٽري) آهيون، انڪري ڪم سانگي گڏجڻ پيو ٿيندو آهي. اوهانکي تسلي ڏيان ٿي ته اوهانجو ڪم وسريو ناهي، ياد آهي. اوهانجي خط بابت خبر ڪيرت ٻاٻاڻيءَ کي پئي ته هن به اوهانجو خط ڪڍي ڏيکاريو. ٻاٻاڻي صاحب اسانجي سڀا جو پريزيڊنٽ آهي. ٻاٻاڻي ۽ مان روزانو هڪ آفيس ۾ ٽي ڪلاڪ گڏجي، سنڌي ۽ سنڌين لاءِ ڪم ڪندا آهيون. انڪري جدا جدا خطن لکڻ جي ضرورت ناهي. ٻاٻاڻي کي لکو يا مونکي يا جسونت کي، ڳالهه ساڳي آهي.

    اوهين ٻي ڪا خبر چار ڏيو. تازو منهنجا ٽي ڪتاب ڇپيا آهن: ٻه مضمونن جا ۽ هڪ ڪهاڻين جو ڳٽڪو. هڪ مضمونن جو ڪتاب ۽ هڪ ڪهاڻين جو ڪتاب تيار رکيا آهن، ڏينهن ٻن ۾ پريس ۾ ويندا. اتي جي خبر چار ڏيو. ڪهڙا ڪتاب پيا ڇپجن؟ اوهانکي ڪهڙا ڪتاب پسند آيا آهن؟ تازو اسان “سنڌو ڌارا’’ نالي هفتيوار اخبار چالو ڪئي آهي، جنهنجي ايڊيٽر مان آهيان. ان ۾ جسونت جي ڏنل اوهانجي ننڍي ڪوتا ڇپيسين. مان اوهان ڏانهن پنهنجون ڪوتائون (شعر) موڪليان ته ڇپائيندا؟ نئين ڪوتا جي طرز تي لکيل آهن. اوهانجو يا اوهانجا پيارا ليکڪ ڪهڙا آهن؟ هڪ لعل جوڻيجو خيرپور نواسي هو انکي سڃاڻو؟ ڪهڙن ليکڪن سان واقفيت اٿو؟ خبر ڏيو.

    پوپٽي هيراننداڻي

     

    پرڏيهي عالمن جا خط (18 ڊسمبر 1980)

    ڊاڪٽر ايم. آر مائيداساڻي

    ميلهارام رنگو مل مائيداساڻي 13، آڪٽوبر 1911 ع تي 1 بجي ، تعلقي نوشهرو فيروز، ضلعي نواب شاھ ۾ ڄائو. پرائمري تعليم ڳوٺ جي اسڪول ۾ وٺڻ کان پوءِ انگريزي تعليم لاءِ “اي. وي اسڪول مٺياڻي’’ ۾ داخل ٿيو. ليڪن تعليم جي پورائي ڪرڻ لاءِ کيس “اين. ايڇ ائڪيڊمي” حيدرآباد، “ڪوڙو مل چندن مل ائڪيڊمي’’ ڀريا، ۽ “هاءِ اسڪول’’ ٺارو شاھ ۾ به پڙهڻو پيو. ان کان پوءِ ميڊيڪل ايڊيوڪيشن وري “ميڊيڪل اسڪول’’ حيدرآباد مان ورتائين.

    هن صاحب طالب العلميءَ جي زماني ۾ ادبي دنيا ۾ قدم رکيو. سندس رچنائون پهريون پهريون “حيدرآباد گزيٽ’’، ۽ “ميڊيڪل اسڪول’’ جي مخزن “محبت’’ ۾ شايع ٿيون. ميڊيڪل اسڪول کي ڇڏڻ کان پوءِ صحافت جي دنيا وسايائين. 1936 ع ۾ “حيدرآباد گزيٽ’’ جو سب ايڊيٽر ۽ ان سان گڏ ڪراچيءَ جي “سنسار سماچار’’ جو خاطو ٿيو. 1937 ع ۾ جڏهن حيدرآباد مان “ڊيلي گزيٽ’’ جاري ٿي ته ان جو ايڊيٽر ٿيو. 1938 ع  ۾ ڪراچيءَ مان ورزانه “سنسار پتريڪ’’ ڪڍيائين، جيڪا ٿوري عرصي کان پوءِ بند ڪرڻي پيس. پوءِ وري هفتيوار “هندستان’’ جاري ڪيائين. 1939 ع ۾ “قرباني’’ ڪراچي، ۽ 1940 ع ۾ “سنسار سماچار’’ ڪراچيءَ ۾ ڪم ڪيائين. 1943 ع  ۾ حيدرآباد مان (جڳت آڏواڻي وارو) “ڪهاڻي’’ رسالو جاري ڪيائين، جيڪو 1947 ع تائين جاري رهيو. انهي عرصي دوران ڪيترائي مهينا روزاني “ديش متر’’ اخبار به هلائيندو رهيو.

    هن صاحب شاعر، ايڊيٽر، ليکڪ، پرنٽر، پبلشر ۽ مترجم جي حيثيت سان سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي خدمت ڪئي آهي. سندس لکيل ڪتابن جو وچور هن ريت ٿئي ٿو:

    “ڪانگريس گولڊن جوبلي بڪ’’ (1935)، “بغاوت’’ (ناول ترجمو 1943)، “ماتا ڪستورا’’ (1943)، “سج ٻه پاڇا’’ (ناول 1944) “ارملا’’ (ترجمو ناول 1945)، “بکايل’’ (ترجمو ڪهاڻيون 1945)، “خوشبوءِ’’ (ترجمو ٿيل ڪهاڻيون 1944)، “مائيداساڻيءَ جون آکاڻيون’’ (1945)، “ڪلنگيڌر مهراج’’ (سوانح 1945)، “سوامي ديانند’’ (1945)، “ننڍي ڀيڻ’’ (ترجمو ناول 1945)، “نبتاجي’’ (1946)، “راجسٿان’’ (ترجمو ناٽڪ 1945)، “ ٻُچي رمضان’’ (ڪهاڻيون ترجمو 1946)، “ ست سورما’’ (1946)، “مظلوم سنڌ’’ (سياست ۽ تاريخ 1947).

    ڊاڪٽر ايم. آر مائيداساڻي ڀارت لڏي وڃڻ کان پوءِ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي جيڪا خدمت ڪئي آهي، انهيءَ جي جهلڪ سندس خطن مان نظر ايندي.

    ڀيڻ پوپٽي هيراننداڻي منهنجي علمي مدد ڪرڻ لاءِ ڀارت ۾ مختلف عالمن، اديبن، شاعرن، ايڊيٽرن ۽ پبلشرن ڏانهن سوالناما موڪليا هئا. ڊاڪٽر ايم. آر مائيداساڻي انهي تحرڪ جي موٽ ۾ مون سان رابطو قائم ڪيو، ۽ ائين اسان ٻنهي جي وچ ۾ خط و ڪتابت ٿي . هن هيٺ سندس لکيل خط هيٺ ڏجن ٿا:

    ناگپور، 28 اپريل 1976 ع

    سدا شال خوش هجو

    پريه متر مسٽر در محمد صاحب

    ٿورا ڏينهن اڳ، بمبئي مان، ڪماري پوپٽي هيراننداڻي وٽان هڪ سوالنامو ۽ تنهن سان گڏ هڪ چٺي (Forwarding letter)  آئي آهي. توهان سنڌي سڄڻن، اسان ڀارت ۾ رهندڙ سنڌي ڀائرن ۽ ڀينرن کي ڪونه وساريو آهي. توهان جي ان قرب لاءِ مان ڪهڙن اکرن ۾ تعريف ڪريان. مطلب جي ڳالهه تي اچان: سوالنامو، ڪوشش ڪري سمورو ضرورت موجب ڀريو اٿم. فوٽي لاءِ معذرت ظاهر ڪئي اٿم،  جا حقيقت آهي. ڪتابن جي ڇپائڻ جا سال ٺيڪ طرح ياد ڪونه اٿم. ڇاڪاڻ ته مون وٽ انهن جي فقط هڪ ڪاپي به ڪونهي. ان هوندي به پروفيسر منگهارام اڌارام ملڪاڻيءَ جي ڪتاب “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾  ضرور لکيل هوندا. اهو ڪتاب ته توهان وٽ موجود هوندو.

    زياده خير. دعا سلام سڀني سڃاتل خواه اڻ سڃاتل سنڌي ساهتيڪارن ۽ ٻين لاءِ.

    توهان جو خير خواھ

    ايم. آر مائيداساڻي

    سدا شال باغ بهار هجو

     

    ناگپور، 4 جون 1976 ع

    پريه متر جناب در محمد صاحب

    مون توهان کي سوالنامو ڀري موڪليو، تنهن کان پوءِ مون کي دل جي تڪليف ٿي ۽ 8 مئي کان 15 مئي تائين “ميئو اسپتال’’ ۾ انڊور پيشنٽ طور ڀرتي ٿيو هوس. پورو هفتو اسپتال ۾ رهيس، مگر خاص فائدو ڪونه ٿيو، ڇاڪاڻ ته نه پوري تپاس ٿَي ٿِي ۽ نه پورو علاج. ائين ته 16 سالن کان هاءِ بلڊ پريشر ۽ دل جي تڪليف اٿم، سو دوائون ته هڪيون تڪيون رکيون هونديون آهن. ڪڏهن ڪاگوري يا ڪڏهن ڪا هڪ دوست جي آيرويدڪ دوا وٺندو رهندو آهيان. بدقسمتيءَ سان ڪٽنب ٻن اڌن ۾ (اڃا به ٽن حصن ۾) وراهجي ويو آهي. سنڌ ۾ هئاسين ته گهر هڪ هنڌ هوندو هو. هتي ناگپور ۾ مان اڪيلو ۽ منهنجي وچئين ڀاءُ جا ٻار آهيون. منهنجي زال، پٽ، ننهن ۽ سندن پنج ٻار دهليءَ جي هڪ نگر ۾، منهنجو ننڍو ڀاءُ ٻارن سميت ٻئي نگر (دهليءَ ۾) ۾ رهندا آهن. سوا ٽن سالن کان مون پنهنجي اسپتال بند ڪري ڇڏي آهي. گهر ۾ دوائون رکيون اٿم. ڇٺ- ڇهه ماهين ڪو مريض ايندو آهي ته انڪار ڪري نه سگهندو آهيانس. اجهو هن هفتي مان ٻن ميلن تان شهر مان (جنهن علائقي ۾ منهنجي اسپتال هئي) ٽن مريضن کي سيون به هڻي آيس ۽ دوائون به ڏيڻ آيس، پر سڀ اوڌر تي. منهنجا پريمي گراهڪ مون سان حجائتا هئا. اوڌر گهڻي هلندي هئي، جڏهن اپراسو گهٽ هو. ڪو الله لڳ ڪونه ڏيندو هو سان، پر ڪاساين وانگر ڪهندڙ ڊاڪٽرن وارو منهنجو ڪٺور هردو ڪونه هو. تنهنڪري مون ڪو محل ته ٺهيو، پر جهوپڙي به ڪونه اڏي. ها! وري به لک شڪرانا سائين جا، جو منهنجي ڀائٽين جي بازن ۾ برڪت وڌي اٿس، ۽ هنن مڙسي ڪري مٿي لڪائڻ جيترو اجهو هٿ ڪيو آهي. سو نه ته آسمان ڇت ۽ پراين جاين جون ڀتيون منهنجي رهڻ جو آستان آهي. هڪ سال ٿيو آهي جو مسواڙيءَ مان مالڪ مڪان بڻيا آهيون. خير ڳالهه ٻي هئي. توهان جو  ڪارڊ 14 مئي وارو 25 مئي تي مليو هو. هن وقت هتي وئل جي گرمي ۽ تپت آهي، سو ڪجهه لکي نه سگهيس. هاڻي چوماسو ويجهو آهي. بعضي بادل ۽ بعضي ڪو وسڪارو ٿئي ٿو. شاه صاحب جي بيت وانگر اڃا: “ اڄ به منهنجي يار وسڻ جا ويس ڪيا’’ ڪو نه ٿيو آهي (جيئن سر سارنگ ۾ سهڻي شاعر چيو هو). سنڌ جون ڳالهيون ٻيون هيون. هتي ٻيون آهن. سنڌ ۾ مون جهونن رسالن- “سندر ساهيته’’، “رتن’’، “آشا’’، “ڀارت جيون’’ کي شهه ڏئي پنهنجي “ڪهاڻي’’ رسالي کي اڳرو بڻايو هو. هتي ناگپور ۾ نه ڪو ساهتڪار آهي ۽ ساهتيڪ کيتر، بٺ ملڪ آهي. بمبئي ساهيته ۽ ساهتيڪارن لاءِ ڀلي زمين. ٻج پيو ناهي ۽ سلو نڪتو ناهي. پوءِ ان جا به انبار ۽ ميون جا به ٽوڪرا ميڙي ٿا وڃن. پڙهندڙ به ججها ۽ اشتهار به جام. ان  ڪارڻ ته ويچارو بولچند راجپال (سر ڳواسي) آگري، دهلي ۽ انت ۾ احمد آباد ۾ خاڪ ڇاڻي راھ رباني وٺي ويو ، مگر هن جو سنڌ وارو ناميارو “سنڌو’’ رسالو زور وٺي ڪونه سگهيو. هن جي احمد آباد مان جاري ڪيل “سنڌو’’ ۾ منهنجو هڪ لنبو ليک “سنڌي ساهتيڪارن سان منهنجي واقفيت’’، قسطن ۾ ڇپيو هو. مگر آخري قسط جنهن ۾ پرنسپال لعل سنگهه اجواڻي، ڪيرت، اتم، گوبند، موهن ڪلپنا، سڳن، ڪرشن راهي، سندري اتم چنداڻي، موتي پرڪاش، ۽ ڪلان پرڪاش، پوپٽي هيراننداڻي وغيره اچي ٿي ويا، سو پريس ۾ ئي هو ته ملڪ الموت هن (بولچند راجپال) کي لقمو بڻائي ڇڏيو. ليک جو به ساڳيو حال ٿيو. ڪيڏانهن ويو اهو مسودو تنهنجي خبر خاوند کي. سنڌ ۾ اسان جن شروعات کان وٺي نڪتل ڪتابن ۽ اخبارن جو جملي خزانو اڄ به سنڌ جي . Oriental Translator of the  Sind Govt. وٽ موجود هوندو. اتان توهان کي جيڪو خزانو ملندو، سو پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ جو ڪتاب “سنڌي نثر جي تواريخ’’ به ڪونه ڏئي سگهندو.

    مان اڃا ننڍو هوس، جڏهن ڪراچيءَ مان مهراج تيجو رام روچيرام شرما جو “سنساتن ڌرم’’ رسالو ۽ ڪتاب نڪرندا هئا. ساڳئي وقت سکر  مان “هر سينگهه سنس’’ ۽ شڪارپور مان “پوڪرداس ائنڊ سنس’’ خواھ ٻيا پرڪاشڪ ڪتاب ڪڍندا هئا. ڄيٺمل پرسرام جي بلئوٽسڪي پريس به انيڪ ننڍا وڏا پستڪ ڇپي ظاهر ڪيا. ڀائينڊ پريس (شاهي بازار) مان سردار سمير سنگهه جو “سک ٽرئڪٽ’’ ۽ ساڳئي وقت حيدرآباد ۽  پوءِ ڪراچيءَ مان ميلهارام واسواڻي جو “سندر ساهتيه’’ ڪافي وڏي انداز ۾ ڪتاب ڪڍي سگهيا. حيدرآباد جي قلعي ڀرسان هوش محمد جي قبر ڀرسان جوتشي ٺاڪر داس جي پريس مان به ڪيترائي ناول نڪتا، جهڙوڪ “راجا ڏاهرسين’’. مکڪي گهٽيءَ ۾ به هڪ پبلشر هو. اڀرندي ڪچي ۾ (کاهي روڊ جي ڇيڙي وٽ- دومڻ واھ جي مٿان) هري سندر جو “ڪوڙومل ساهتيه مندل’’ ڪتاب ڪڍڻ ۾ ڪنهن کان به پوئتي ڪونه هو. ٻيا به ڪيترائي پبلشر هئا. سکر چاهي حيدرآباد ۽ ڪراچي مان جاسوسي ناول (“چندر ڪانتا’’، “ممتاز دمساز’’ ۽ “چار يار’’ وغيره) به جام نڪتا هئا. اسان جو محترم دوست عثمان ڏيپلائي به گهڻو پوءِ ميدان ۾ آيو. پرمانند ميوا رام، خانچند درياني، ليلا رام ٺارومل ماکيجاڻي، ڌرمداس ميرچندراڻي، “گرسنگت’’ جي ماستر مينگهراج آڏواڻي ۽ ڪرمچند کان سواءِ ٻين به ڪيترن پنهنجي طرفان ڪتاب ڪڍي ڇپايا هئا. ليکراج “عزيز’’ به پوئتي ڪونه پيو هو. خود “اين. ايڇ. ائڪڊميءَ (حيدرآباد) جي سامهون جيڪا نئشنل پريس هئي، تنهن مان به ڪيترا شايع ٿيا. هڪ نوجوان ڀڳوان تولاڻيءَ به ڪيترا ڪتاب ڇپايا هئا، ۽ پڻ ٻيو نوجوان هو موهن پنجابي، جنهن به ڪي ڪتاب ڪڍيا. “حيدرآباد گزيٽ’’ جي ايڊيٽر ۽ مالڪ دليپ سنگهه چتر سنگهه ماڻڪاڻيءَ جي نه رڳو “حيدرآباد گزيٽ’’ يا “ صوفي ڪلام’’ اخبارون نڪرنديون هيون، پر ڪجهه وقت هڪ رسالو “محبت’’ نالي به ڪڍيو هئائين. ڪيترا ڪتاب به ڇپيا هئائين. اتر سنڌ جي مشهور شاعر لطف الله “جوڳي’’ رويندر ناٿ ٽاگور جي گيتا نجلي سنڌيءَ ۾ سڀ کان اڳ ڪڍي ظاهر ڪئي هئي. ان بعد ڪراچيءَ جي “رتن’’ رسالي وارن پروفيسر ايم. يو ملڪاڻيءَ جو نثراڻي نظم ۾ ترجمو ڪيل “گيتا نجلي’’ ڇپيو ۽ هاڻي هتي بمبئي جي “سنڌي ٽائيمس’’ وارن گوبند رام سلامتراءِ رائسنگهاڻي “سائل’’ جو “گيتا نجلي’’ جو نظم ۾ ترجمو ڇپيو آهي. حيدرآباد مان جشنمل جوتشيءَ جو  جوتش تي لکيل ڪتاب “ڪوڙيمل منڊل’’ وارن ڇپايو هو.

    توهان کي ته سنڌ جي ليکڪن ۽ ساهتيڪارن ، اخبار نويسن ۽ بلشرن خواھ پريس وارن جو ذخيرو کپي. مان ڪن ٿورن جو مختصر اجوال ڏيان ٿو:

    منهنجي ڳوٺ “ابجي’’ ۾ ٻه شاعر هئا، جن جا نظم جا ڪتاب “نئشنل پريس،’’ حيدرآباد مان ڇپيا هئا. هڪ منهنجي بزرگ سوٽ گاگنداس گهنشيامداس مائيداساڻيءَ بتخلص “نهوڙيل’’ جو ڪتاب هو. هو صاحب سنجهوري ۾ سپروائيزنگ تپيدار هو. شعر بحر وزن تي پورو ۽ مائيدار هوس. هن جي شعر جا ٻه يا ٽي دستخط ڪتاب موجود هئا، جي سندس ناٺيءَ وٽان ڪو پوني جو صاحب وٺي ويو ته ڇپائيندس. مگر نه ڇپايائين ۽ نه واپس ڪيائين. ٻيو ڪتاب هو “ڄيٺمل جو ڪلام’’ “ننڍي ابجي’’ جو ڀڳت ڄيٺانند به حيدرآباد جي مشهور سيٺ وشنداس مانجهوءَ واري وانگر (جنهن جو “ڦليليءَ’’ تي سندس جيئري ميلو لڳندو هو) هر سال ميلو لڳائيندو هو. هو گلاب داسي هو. اهو ميلو ڀڳت صاحب باغ اندر لڳندو هو. هونءَ ته گلاب داسين جي درٻار “ابجيءَ’’ جي ويجهو “سونهن’’ ۾  هئي، جتي پڻ هر سال ميلو لڳندو هو. حيدرآباد جي “سک ٽرئڪٽ’’ وارن مهراج هوند راج شرما جا به ڪي ڪتاب (ترجمو ٿيل) ڇپايا هئا. خود “سنسار سماچار’’ اخبار وارن به “خوني سماج’’ ۽ ٻيا ڪتاب (اول “سنسار سماچار’’ ۾ قسطن ۾ ڇپي) ڪڍيا هئا. مشهور ڪتاب “بندي جيون’’ جو صحيح معنيٰ ۾ ترجمان ٺاڪرداس اگناڻي مالڪ “سنسار سماچار’’ هو، پر هن ڪتاب تي نالو پنهنجي سوٽ ريجهومل اگناڻيءَ جو ڏنو هئائين.

    حيدرآباد جي ڇوٽڪي گهٽي خواھ مولي ٻٻر واري گهٽيءَ جي پريسن جي مالڪ چيتن ديو ورما “يمراج’’ به ڪئين ڪتاب لکيا ۽ ڇپايا هئا. ڪجهه هن جي “آرين’’ پريس مان ڇپيا هئا. اها پريس تلڪ چاڙهي تي هئي. پوءِ کيساڻي بلڊنگ جي ڀرسان آئي، ۽ پاڪستان ٿيڻ بعد “مهراڻ’’ وارن جي هٿن ۾ آئي هئي.

    پنهنجي باري ۾ ڇا چوان؟ ڪراچيءَ ۾ “الوحيد’’ جي ايڊيٽر مولوي دين محمد “وفائي’’ ۽ مئنيجر دين محمد “عليگ’’ سان السلام عليڪم جو رسنو هو. هنن وٽ هڪ سب ايڊيٽر ڌڻي بخش هو تنهن سان ته چرچي ڀوڳ جو به رستو هو. جڏهن ”آزاد’’ اخبار نڪتي ته ٻوڏ سبب اخبار جو ايڊيٽر مولوي عبدالڪريم چشتي وقت سر پهچي نه سگهيو. پهرين پرچي جو ايڊيٽوريل وغيره مونکي لکڻو پيو، جيتوڻيڪ مان مئنيجر هوس ۽ قيمت ڇڳاڻي جنرل مئنيجر ٻه ٻيا ساٿي ڪم ڪندڙ سب ايڊيٽر هئا: گوبند ڀاٽيا (جو هن وقت ڪلياڻ، بمبئي ۾ وڪيل آهي) ۽ ٻيو مولائي شيدائي، هو ٻئي صاحب روزاني اخبار ۾ بلڪل نوان هئا. جڏهن قيمت ڇڳاڻيءَ اخبار جي مالڪ خانبهادر الله بخش سان غداري ڪري پريس ۾ اندر پير الاهي بخش ۽ خانبهادر کهڙي وغيره سان منصوبو پئي سٽيو ته ڪيئن خانبهادر الله بخش کي عهدي تان موقوف ڪرائجي يا اسيمبليءَ ۾ کيس شڪست ڏجي تڏهن مون پنهنجو فرض سمجهي وڃي خانبهادر الله بخش کي سموري تحقيقات ڏني، مگر هو هڪ ڪمزور انسان هو، سو انجام ڪري به ته توکي انصاف پلئه وجهندس، تنهن تان ڦري ويو ۽ قيمت جي هٿن ۾ منهنجي قسمت وڌائين ته مان استعيفا ڏئي ويس، خانبهادر جي پئسي سان برپا ٿيل اخبار جا نمڪ کائيندڙ ملازم ئي هن جي ٽنگن کي پٺيان ڇڪي کيس ڪيرائڻ ۾ فخر سان پارٽ ادا ڪندا رهيا،  ۽ اهڙيون حرڪتون هنن کي ڦٻي ويون. مان جڏهن 1943 ع ۾ ڪشمير ويندي لاهور ويو هوس ته “پرتاب’’ اخبار جو هڪ ملازم اوم پرڪاش ٽنڊي جو منهنجو دوست هو، سو  مون کي مشهور ليکڪ، ڪهاڻي نويس، شاعر ۽ اخبار نويس نانڪ چند “ناز’’ وٽ وٺي ويو. ياد رهي ته نانڪ چند “ناز’’ اول’’ پرتاب’’ اخبار جو ايڊيٽر هو. اتان ڪنهن ڪارڻ استعيفا ڏئي وڃي روزاني “ميلاپ’’ جو ايڊيٽر ٿيو، ۽ رڻيبر سان گڏ ڪهاڻيون لکندو هو. وري اتان “وير ڀارت’’ ۾ وڃي ايڊيٽر ٿيو، پر ان ۾ به گهڻو وقت ڪونه رهيو، ۽ ان اخبار جي مينيجرپنڊت درگا پرساد شرما سان گڏجي نئين اڙدو روزاني اخبار “پرڀات’’ ڪڍي هئائين. منهنجي ساڻس پهرين ملاقات “پرڀات’’جي آفيس ۾ ٿي. هن مون کان جيڪو پهريون سوال پڇيو هو، سو هو خانبهادر الله بخش جي باري ۾. مون کيس چيو ته هو ته بي دپو انسان  آهي ۽ اها بي ڊپائي هن جي جان وڃائي ڇڏيندي. مان لاهور مان ڄمون ويس ۽ هڪ رات رهڻ بعد سرينگر ويس. مان ميرا قدل (پهرين پل) وٽ هائوس بوٽ ۾ وڃي لٿس. جيئن ئي ڪچن ۾ ماني کائڻ لاِءِ گهڙيس ته فقط ٻه ياتري ويٺل ڏٺم، جي گورا هئا. ان وقت ريڊيو تان انگريزيءَ ۾ خبر ملي ته اڄ شام جو شڪارپور- سکر روڊ تي ٽانگي ۾ ويندي خانبهادر الله بخش ڪنهن قاتل جي گوليءَ جو شڪار ٿي قتل ٿي ويو. مان حيران ته ڪونه ٿيس پر ڍپ ٿيم ته متان نانڪ چند پنهنجي اخبار ۾ منهنجي ظاهر ڪيل شڪ کي خبر جي صورت ۾ ڇپي.

    منهنجي آزاد خيالن سبب ڪيترائي منهنجا دوست به مون مان ناراض هوندا هئا. ڪانگريس جي ميمبر هوندي به  مان خود ضرورت وقت ڪانگريسين يا ڪانگريس جي پاليسيءَ تي ٽيڪا ڪندو هوس، تنهنڪري مان هنن لاءِ اختلافي ماڻهو سمجهيو ويندو هوس. ڊاڪٽر چوئٿرام ۽ جيرامداس دولترام به مون کي پسند ڪونه ڪندا هئا. ٻيو ڪارڻ اهو به هو ته مان سوامي گووندانند جي ڌڙي جو هوس، ۽ جڏهن سنه 1937ع جي اسيمبليءَ جي چونڊن لاءِ ڪانگريس ڪراچي تڪ لاءِ سوامي گووندانند جي بجاءِ رستم خورشيد سڌوا کي ٽڪيٽ ڏني وئي ته سوامي گوندانند کي اهڙو ته صدمون پهتو هو جو هن کي دماغ جو اڌ رنگ ٿي پيو

    جڏهن هن جي حالت ڪجهه سڌري هئي، تڌهن مان کيس پنهنجي خرچ تي حيدرآباد، ٽنڊي آدم، شهدادپور، نوابشاه، سکر، روهڙي، پني عاقل، گهوٽڪي، شڪارپور، سلطان ڪوٽ، ميان جي ڳوٺ ۽ جيڪب آباد وٺي وڃڻ بعد ميرپورخاص، ٽنڊي محمد خان، ٽنڊي ڄام ۽ بدين به وٺي ويو هوس. خود سوامي گووندانند به هڪ قابل ليکڪ هو. هن جا به سنڌيءَ ۾ ڪي ڪتاب (دستخط) لکيل آهن: جي مائي پاروتي آڏواڻيءَ وٽ هئا. پتو ناهي ته انهن جو ڇا ٿيو. سنڌ ۾ ڪو وقت هو، جو ٻه فصيح زبان شخص مڃيا ويندا هئا، اڄ ته پرنسپال اجواڻيءَ کي اهميت ملي رهي آهي. پر ان وقت هڪڙو ساڌو واسواڻي هو ۽ ٻيو سوامي گووندانند. سوامي گووندانند جي سنڌي ۾ “ڪيسري” هفتيوار اخبار ۽ انگريزيءَ ۾ “وائيس آف انڊيا’’ هفتيوار اخبارون مشهور هيون.

    شڪارپور ۾ پروفيسر ڦيرواڻي ته مشهور ليکڪ هو. پر گهٽ سندس ننڍو ڀاءُ ڊاڪٽر ليلارام ڦيرواڻي به ڪونه هو. هن جو ناٽڪ “هڪڙي رات’’ ڪافي پسند پيو هو.

    مان مٿي چئي چڪو آهيان ته سنڌ سرڪار جا مشرقي ٻولين جي مترجمن وٽان توهان کي سموري گهربل ساهتيڪ معلومات ملي ويندي، تنهنڪري هندستان مان جيڪي سڄڻ توهان کي پنهنجو احوال ڏين تنهن  کان سواءِ اتي ئي سولائيءَ سان ان آفيس سان لهه وچڙ ۾ اچي معلومات حاصل ڪريو.

    هتي جي منهنجي اشاعتن ۾ “شاھ جو رسالو ۽ ان جا سر’’ اچڻ گهرجن. هي مضمون “هند واسيءَ’’ ۾ قسطن ۾ ڇپيو هو. ان ۾ مون شاھ صاحب جي شعر کي سندس ڪيل سفر جي روشنيءَ ۾ ظاهر ڪيو آهي ته رسالي ۾ ڏنل سر ترتيب سان ڪونه ڏنا ويا آهن. سر ڪلياڻ کان وٺي آخري سر تائين مون پنهنجي سمجهه موجب سمجهايو آهي. آخر ۾ جيڪو سر ڏنو اٿم سو امامن جي عاشورن واري نينڍ جو آهي سفر نامو ته ڀيرومل  مهر چند جي “لطيفي سير’’ جي آڌار تي ڏنو اٿم ۽ ترتيب سان هر هڪ سر ۽ ان جا چونڊ بيت ڏنا اٿم. هڪ بيت جي شاهدي ڏيندي چيو اٿم ته شاھ صاحب لکي پڙهي ڄاڻندو هو، نه ته اهڙو بيت ڪونه لکي ها ته: مس منهنجي هٿ ۾ ڪاغذ ڪين آڻيڻ، لڙڪ لکڻ نه ڏين ڪريو پون قلم تي.’’

    هڪ ٻيو ليک، هڪ بيت جي آڌار تي هو: “ جي تو بيت ڀانيا، سي آيتون آهين، نيو من لائين، پريان سندي پار ڏي.’’ مون ان ۾ چيو آهي ته شاھ صاحب ٿو چوي ته قرآن شريف کي بيت به سمجهو، اهو الله جو ڪلام آهي. عام طرح ٻيا ليکڪ چوندا آهن ته شاھ صاح ٿو چوي ته “منهنجي بيتن کي رڳو بيت ڪري نه سمجهه پر اهي آيتون آهن.’’ منهنجو اهو ليک ڪراچيءَ جي “نئين زندگي’’ وارن ڪونه ڇپيو هو، پر پوءِ جڏهن جبلپور جي “نئين زندگي’’ کي موڪليم ته ان جي ايڊيٽر پروفيسر راڌا ڪرشن گرناڻي بروقت ڇپي ظاهر ڪيو. خير! هتي مون گهٽ ۾ گهٽ چاليهه ڪهاڻيون، ڊزن کان مٿي ناٽڪ، هڪ مڪمل (8-9 سئو صفحن جو) ناول لکيا آهن. ناول اڃا ڇپجي ڪونه سگهيو آهي. ليک، ڪهاڻيون، ناٽڪ ۽ شعر ته ڌار ڌار اخبارن ۾ پئي ڇپيا آهن.

    شڪارپور جي پروفيسر تاراچند  گاجرا جو نالو ته ٻڌو هوندو. هن جو شڪارپور مان هڪ ماسڪ رسالو نڪرندو هو، جنهن ۾ اٿهاسڪ مضمون هوندا هئا. سندس پٽ ٻلديو گاجرا بمبئي مان “ڀارت واسي’’ هفتيوار اخبار جڏهن ڪڍندو هو تڏهن، هن بي- اي جي سنڌي ڪتابن تي نهايت عمدي تنقيد ڪئي هئي، مگر ليکراج جو زبردست مخالف لکيو ويندو آهي. ليکراج وري “ گل خار’’ ڪتاب ۾ گهڻو ڪري سڀني سنڌي شاعرن تي نڪته چيني ڪئي آهي. هن “بيوس’’ کي به ڪونه ڇڏيو هو. برابر ليکراج هڪ قابل شاعر هو. مگر ٻلديو هن تي خوب جهليو ڪيون هيون. ليکراج جي وري (هيرآباد ۾) هڪ تاراچند روچيرام واڌواڻيءَ سان دشمني هوندي هئي. تاراچند (ڦٽيل) به هڪ شاعر هو ۽ آزاديءَ کان  اڳ وفات ڪري ويو. حيدرآباد ۾ ٻه شخص ساڳي ئي نالي وارا هئا. ڏيارام وسڻ مل ميرچندراڻي، جو ماستر هو. هو به سنڌيءَ جو گوهر هو ۽ صحيح صورتخطي ۽ صحيح وياڪرڻ جي لکڻ تي ڏاڍو زور ڏيندو هو. هن جا به ٻين سان گڏ نثر جي چونڊ ليکڪن جي ليکن جا ڪيترائي ڪتاب شايع ٿيا هئا. مثال طور “جوهر نٽر’’. ٻيو هو ڏيارام  پرسرام ميرچنداڻي. هو اخبار نويس ۽ ليکڪ هو، هن جا اٿهاسڪ ليک مشهور آهن. خاص ڪري جوڌور ۽ جيسلمير جي درٻارين سان گهاٽي سنٻڌ سبب هو اتي جي اتهاس جو خاص ڄاڻو هو. هن “سنڌ  جا جيسلمير سان ناتا’’ واري ليک ۾ سلاوٽن جو ذڪر ڪيو هو . مون ان ليک لاءِ اضافي مواد (Rejoinder) لکيو هو، جنهن ۾ ڄاڻايو هوم ته حيدرآباد جي “گاھ  مارڪيٽ’’ وارا سلاوٽا جيسلمير جي سلاوٽن جا مائٽ هئا ۽ هندن مان مسلمان ٿيا هئا. ميان گذدر (سنڌ جو سياستدان) به سلاوٽو هو. اجمير ۾ “کاري کوهيءَ’’ ۾ سلاوٽن جو محلو آهي. مگر اجمير ۾ مسلمانن وارا خاص محلا  “کاري کوهي’’، “ڊگهي بازار’’، “نواب ڪا ٻيڙا’’ ، آشا گنج’’، “موچي محله’’، ۽ “تلا بزار’’ ته اڄ خاص سنڌين جا محلا آهن. پر “در گاھ بزار’’ ۽ “دهلي گيٽ’’ ۽ ان جو ٻاهريون حصو به سنڌين جو وسيل هنڌ آهي.

    نواب شاھ ۾ دوست پرڀداس برهمچاري ۽ ديپچندر تلو ڪچند به ڪيترائي ڪتاب ڪڍيا هئا. هن اچي اجمير ۾ ٿاڻو ٺڪاڻو ڪيو ۽ اڄ به اتان ڪتاب پيا ڪڍن . “سندر ساهتيه’’ جو ايڊيٽر ميلهارام پاڻ ته ليکڪ ڪونه هو. سندس وڏو ڀاءُ فتح چند لکندو هو. مگر ڇاڪاڻ ته هو سرڪاري ملازم هو (قلعي ۾ “رڪارڊ آفيس’’ ۾ هو) تنهن ڪري پنهنجي ڀاءُ جو نالو ڏيندو هو. اجمير ۾ پريس کولڻ بعد ميلهارام هڪ ڪتاب “سوامي رام ڪرشن جي امبرت ڪٿا) ، هڪ انگريزي ڪتاب تان ترجمو ڪيو هو، جو خوب پرچلت ٿيو. ان ۾ هن ٻولي به سٺي ڪتب آندي آهي. برابر صحيح معنيٰ ۾ ميلهارام ان ڪتاب کان پوءِ ليکڪ سمجڻ گهرجي.

    ڪراچيءَ مان پروفيسر نارائڻداس ڀمڀاڻي به ڪي ناول لکي مشهور ٿيو هو. هن “شاھ جون سورميون’’ ڪتاب به لکيو هو. اجمير ۾ اچي فتح چند واسواڻيءَ “مناجات شاھ’’ ڪتاب به ڇپايو هو. جنهن ۾ شاھ جا اهي بيت آهن، جن ۾ خاص بندگيءَ جو ذڪر آهي. بمبئي مان پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي “شاھ جو رسالو’’ شرح سان لکيو، جو “هندستان ڪتاب گهر’’ وارن چپايو هو. تنهن کان سواءِ “شاھ’’، “سچل’’ ۽ “سامي’’ الڳ ننڍا ڪتاب به ڇپايائين. پروفيسر ڀوڄراج ناگراڻي وري “ساميءَ جا سلوڪ’’ ارٿ سان ڇپايا آهن. پر مان سمجهان ٿو ته ٻه يا ٽي ڀاڱا ڪڍيا اٿائين ۽ نه سمورا بيت. ائين ته شاھ جي بيتن ۽ ڪبير جي دوهن کي کڻي سرڳواسي مهراج ديودت شرما ڪيتريون قسطون “هندواسي اخبار’’ ۾ ڏنيون هيون ۽ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش هئي ته شاھ جا ڪيترا بيت ڪبير جي دوهن تان ورتل آهن. سنڌ جي ڪهڙن ليکڪن لاءِ توهان کي احوال يا ذخيرو کپي. سو بلاشڪ لکي موڪليوم، جيتري ڄاڻ هوندم اوترو احوال ڏيندس. مگر 65 ورهين جي عمر ۾ هاڻي حافظو ڪجهه ڪمزور ٿي ويو اٿم. تنهن هوندي به مان پنهنجي خدمتن پيش ڪرڻ لاءِ حاضر آهيان. منهنجون ڪي ڪهاڻيون ۽ ليک ڪراچيءَ جي “نئين زندگي’’ ۽ حيدرآباد جي “روح رهاڻ’’ ۾ ڇپيا هئا. پوءِ ته مخزنون اچڻ بند ٿي ويون. اها به خبر نه پوي ته ڪهڙا محبوب دوست زنده آهن ۽ ڪهڙا رباني راھ وٺي ويا. ڪجهه اتي سنڌ ۾ مصالح گڏ ڪيو ۽ ڪجهه بمبئي وارن کان ڇڪي وٺو ۽ ڪجهه مون کي به معلوم هوندو ته حاضر، پڇا ڪرڻ تي لکي موڪليندس.

    ٻيو ڪو مون لاءِ ڪم ڪار هجي ته حاضر آهيان.

    هيءَ چٺي اڄ 11، جون جي ختم ٿو ڪريان. هي آخري ٻه صفحا اڄ لکيا اٿم. ڪوشش ڪندي لفافي ۾ چٺي وجهي سڀاڻي ٽپال ۾ موڪليندس سومر کان اڄ جمع آهي.

    نوٽ:  منهنجي ڪتابن جي لسٽ ۾ هڪ ڪتاب وڌيڪ لکجو “ماتا ڪستورا’’ جو 1943 ع ۾ ڇپيو هوم . حيدرآباد مان ٻه ڀائر ڀيرو مل ۽ وشن جڳتاڻيءَ به ڪيترا ڪتاب ڇپايا هئا، پنڊت جواهر لعل جي “جيوني’’ جو ترجمو تيرٿ وسنت ڪيو هو. هي ڪتاب چڱو مشهور ٿيو. ڪتاب جو سمورو خرچ ڀائي پرتاب ڏيئل مل  ڪيو هو، مگر پوءِ ان کي غلط ٺهرائي ٻيو ڪتاب “جواهر جيوني’’ ڇپايو.

     

    توهانجو خير خواھ ايم. آر. مائيداساڻي…