Author: admin

ڄيٺانند ناگراڻي :
ڄيٺانند نارائڻداس ناگراڻي ، 1- جون 1903 ع تي شڪارپور ۾ ڄائو . پي- اي ، ايل- ايل – بي جون ڊگريون ورتائين . سندس والد ڊپٽي ڪليڪٽر هو . هي صاحب 1947 ع کان پوءِ ڀارت لڏي ويو . ڄيٺانند ناگراڻيءَ کي جيڪڏهن “سنڌ جو چارلي’’ سڏجي ته ڪوبه وڌاءُ نه ٿيندو . سنڌي ڊرامي جي ترقيءَ ۽ اوسر لاءِ سندس ڪوششون هميشھ عزت جي نگاھ سان ڏٺيون وينديون . کيس شعر و شاعريءَ سان به شغت آهي . شاعريءَ ۾ “مولائي’’ تخلص اختيار ڪيل اٿس . پاڻ “سنڌي سڌار سوسائٽي’’ جي باني ميمبرن مان هڪ هو. انهيءَ نسبت سان حڪيم فتح محمد سيوهاڻيءَ جو به ساٿي ٿي رهيو . ڀارت ۾ سنڌي ٻوليءَ کي “قومي ٻولي’’ جي حيثيت سان مڃرائڻ واري تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتائين . سندس لکيل ڊرامن ۾ “افسانه الور’’ (1926ع ) ، “آزاد ڀارت’’ (1920ع )، ۽ 1930 ع کان 1947 ع تائين “سنسار سماچار’’، “هند واسي’’،  “هندو سنسار’’ ۾ ڇپيل “گامٽو بئرسٽر’’، “گامٽو ايڊيٽر’’، “گامٽو ٻانڀڻ’’، “گامٽو فلم ڪمپني’’ ۽ “گامٽو ڊاڪٽر’’ قابل ذڪر آهن . سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.
دهلي، 20 جولاءِ 1967 ع
جناب در محمد صاحب
اوهان جو نوازش نامو (ادي پوپٽي هيراننداڻيءَ جي سائيڪلو اسٽائيلڊ خط) 19 اپريل 1967 ع تي پهتو . پڙهي گهڻي خوشي ٿي ته سنڌ کي الوداع ڪيل اديبن کي ياد ڪيو اٿو . تمام گهڻين مشغولين ۽ ڪي قدر طبيعت عليل هئڻ سبب جواب ۾ دير ٿي ويئي ، جنهن لاءِ معافي طلب آهيان . گهربل معلومات هن گڏ موڪليان ٿو.
ملڪ جي ورهاڱي کان اڳ جو فوٽو لڌو ته موڪليندس . ڀانيان ٿو ته “مهراڻ ’’ پاڪستان جي سٺي ۾ سٺي مخزن آهي. ڪهاڻين ۽ شعرن پڙهڻ جو شوق اٿم . ڀلائي ڪري “مهراڻ’’ يا ٻي ڪا مخزن موڪليندا . موٽ ۾ بمبئي مان نڪرندڙ “راج فلمستان’’ موڪليندس، جنهن ۾ بعضي بعضي منهنجا ناٽڪ ۽ ڪهاڻيون ڇپيون آهن . نيازمند
جي- اين- ناگراڻي
 
ڄيٺانند لعلواڻي :
ڄيٺانند ڀاونداس لعلواڻي ،25 مارچ 1916 ع تي حيدرآباد سنڌ ۾ ڄائو .انٽر آرٽس تائين تعليم ورتائين.  پاڻ ورهاڱي کان اڳ جي ناميارن پبلشرن مان هڪ آهي . حيدرآباد جو احوال ڏيندي هن صاحب جي “ڀارت جيون ساهتيه منڊل’’ جو هر حالت ۾ ذڪر ڪيو ويندو . پاڻ رڳو پبلشر جي حيثيت نٿو رکي ، ليڪن ايڊيٽرن ۽ اديبن ۾ به جوڳي جاءِ والاري ٿو . ورهاڱي کان اڳ حيدرآباد مان “ ڀارت جيون’’ نالي رسالو ڪڍندو هو . سنڌ ۾ ٻه سئو کن ڪتاب شايع ڪرايائين . ڀارت ۾ به ساڳي تند تنواري رهيو آهي . هن وقت تائين هزار کان مٿي ڪتاب ڇپرائي چڪو آهي . سندس ليکل ۽ ترجمو ڪيل ڪتابن جو  وچور هيٺ ڏجي ٿو.
 “سندر ڪهاڻيون’’ (1938ع )، “ميونسپل ڪائونسلر’’ (1941ع ) “جئه هند’’ (1945 ع )، “سباش چندر ڪيئن ڀڳو’’ (1945 ع )، “نتاجي’’ (1945 ع ) ۽ “دکي وڌو’’ (1944 ع ) وغيرھ . سندس ڪتابن جو ذڪر ڪاڪي منگهارام ملڪاڻيءَ پنهنجي ڪتاب “سنڌي نثر جي تاريخ’’ ۾ به ڪيو آهي. ان کان سواءِ مون به سندس تفصيلي احوال ٻن زير ترتيب ڪتابن ۾  ڏنو آهي . هن صاحب جو لکيل خط هيٺ ڏجي ٿو.

نئون جيون ڪو آپريٽو هائوسنگ سوسائٽي
بمبئي، 20 جولاءِ 1967 ع
توهان اميد ته خدا جي رحم سان خوش هوندا.
پريه پٺاڻ
ڪماري پوپٽيءَ جو سرڪيولر پهتو . هن سان گڏ فارم موڪليان ٿو ، فوٽو به موڪليان ٿو . فوٽو پاڪستان جو ڪونهي ، جو سنڌ ۾ رهجي ويو آهي ، ان ڪري هندستان ۾ تازو نڪتل  موڪليان ٿو. خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته توهان سنڌي ساهتيه جي جوت جلائيندا ٿا رهو . ٻنهي هنڌ سنڌي ٻولي ۽ ساهتيه جي حالت ڏکي آهي . هتي به اسان جيئن آيا آهيون ، تيئن مون 1948 ع کان “ڀارت جيون’’ چالو ڪئي آهي . “راجعلمستان’’ 1949 ع کان هلي رهي آهي . “گل ڦل ’’ ٽي سال ڪڍيم، نقصان ڪري بند ڪرڻي پيئي. نئون جنريشن هتي سنڌي ٻولي نٿو پڙهي. هزار کان مٿي ترجما ۽ اصلي ناول ، گرنت ۽ ٻيا ڪتاب ڪڍيا اٿم . مهرباني ڪري سنڌ جي سنڌي ليکڪن ۽ پبلشرن جا نالا موڪلي سگهو ته سٺو ، جيئن انهن سان لکپڙھ چالو ڪجي . ڪم ڪار هجي ته بلاشڪ لکندا . خدا جي چاهيو ته روبرو به توهان جو ديدار ڪبو .
 شيوا ۾ ڄيٺانند لعلواڻي
وخصاحب

 

جسونت ڪمار
بمبئي _ 12 _ مارچ 1976 ع
ادا در محمد خوش هوندين
توهان جو 12 فيبروري وارو خط هفتو کن ٿيو ، مليو اٿم . پڙهي خوشي ٿي ته “جيجل’’ توهان تائين پهچي ويئي آهي . پڙهي راءِ ضرور لکجو . ڪوشش ڪجو ، اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست مخزن پڙهن ، خاص ڪري اهي ، جن جون رچنائون ان ۾ ڇپيون اٿائون . ڪتاب جيئن توهان لکيو آهي موڪلي ڏيندس ؛ دلجاءِ ڪندا . اتي سنڌ ۾ جيڪي تازيون اخبارون نڪتيون هجن – خاص ڪري ڌرتيءَ جا تازا ۽ پراڻا پرچا ، جي موڪلي  سگهو ته مهرباني . توهان جو شعر پڙهي خوشي ٿيندي اٿم ، ڪي ته هت شايع پڻ ڪرايا اٿم . توهين موڪليندا رهو ، جن اخبارن ۾ ڇپجندا، اهي توهان کي موڪليندو رهندس . اتان جي ٻين دوستن کان پڻ ڪجهه نه ڪجهه مئٽر مون ڏانهن موڪلارائيندا رهندا ته جيئن هت شايع ڪرائي سگهجي.
تازو هتي “سنڌو ڌارا ’’ جي نئين سر شروعات ڪرائي اٿائون ، ڪجهه پرچا هن خط پٺيان روانا ڪري رهيو آهيان ، دوستن تائين پهچائڻ جي ڪوشش وٺندا . دوست تاج بلوچ لاءِ وشنو ڀارتيءَ سلام ڏنا آهن ، کيس منهنجي پاران پڻ سلام ڏيندا . هن سان گڏ ڪجهه مئٽر موڪلي رهيو آهيان ، شايد توهان کي ڪم  اچي سگهي . احوال ڏيندا رهندا.
 جسونت ڪمار
قلم تازو  : هڪ چٺي منير احمد جي پهتل آهي ، ليڪن سرنامو ڪونه لکيو اٿائين ، ان ڪري کيس سڌي چٺي ڪونه لکي سگهيو آهيان ، تڪليف وٺي کيس منهنجي هڪ چٺي (جا هن سان گڏ موڪليان ٿو) پهچائي ڇڏيندا.
(هلندڙ )
بئنڪ آف انڊيا ، سنڌي سوشل سرڪل
بمبئي 18 ، جولاءِ 1976 ع
خوش هجين شال

پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)
ادا در محمد
“ جيجل’’ اتي پهچي ويئي توهان تائين ، ڄاڻي خوشي ٿي . اتان جي دوستن جي بيباڪ راين جو انتظار رهندم . منير جا موڪليل “سهڻي’’،  “سوجهرو’’، ڌرتي’’  ۽ “ديون’’ وغيره سو مليم ، سندس لک شڪرانا. ڏھ پنڌرهن ڏينهن اڳ هڪ خط توڏانهن مڪيو هئم ، ڪراچيءَ واري پتي تي جڏهن واپس ويندين ، تڏهن وڃي پڙهندين ، خير.
“سنڌو ڌارا ’’ جي اشاعت ۾ ڪجهه تڪنيڪي دقتون در پيش پيئون اچن . ان ڪري شايد في الحال اخبار جي اشاعت مهمل ڪرڻي پوي . اهو خال ڀرڻ لاءِ “روح رهاڻ ’’ نالي وارو نئون رسالو ، هت به ڪڍڻ شروع ڪيو اٿائون . پهريون پرچو هن هفتي جي آخر ۾ تيار ٿيندو ، موڪلي ڏيندو سانءِ . “سنڌو ڌارا’’ لاءِ نه سهي ، “روح رهاڻ’’ لاءِ سنڌ جي ادبي سر گرمين جو حال احوال ، تازيون رچنائون (پنهنجون توڙي ٻين جون) موڪلڻ لاءِ  مون پاران توکي نينڍ آهي . ڪجهه نه ڪجهه موڪليندو رهج .
دادي پوپٽيءَ جو ڀاءُ تازو پرلوڪ پڌاريو . ڪجهه مهينا اڳ ٻيو  ڀاءُ به گذريو هئس ، ان صدمي کيس ڪجهه دير لاءِ خود اسان کان به ڪٽي ڇڏيو هو . هينئر ڪجهه ساھ کنيو اٿائين ، چيائين ، توکي لکندي . جبلپور جي هڪ دوست قيمت – ۾- سنگهاڻيءَ هڪ ڪتاب چپايو آهي ، جنهن ۾ ڪافي سنڌي اديبن جي باري ۾ معلومات ڏنل آهي . اسان کيس لکيو ته هو ، خبر ناهي توکي موڪليائين يا نه ؟ خط جو جواب ۽ احوال ڏج . سڀني يارن کي قربن منجهان سلام . جسونت ڪمار

بمبئي 26 جنوري 1977 ع  
پريه در محمد
تنهنجو 8 جنوري وارو خط مليو اٿم . سنڌ ۾ ناٽڪن جي هلچل بلڪل ئي ڪانهي . ائين آهي ڇا ؟ ڪجهه ته ذخيرو موجود هوندو ؟ ٻيو نه ته ڪجهه ڪٽنگس ته موڪلي سگهندين ؟ لکج . دوست منير ڪجهه ٽي – وي اسڪرپٽس جو ذڪر ڪيو هو. کيس چئي اهي موڪلائي سگهندين؟
تنهنجي خط جي ڪاپي ڪڍي “سنڌو سنسار’’ کي موڪلي ٿو ڏيان . اڄڪلهه هڪ نئون ڪم هٿ ۾ کنيو اٿم . اتان جي اديبن جون رچنائون (ڇپيل/ اڻ ڇپيل ) هت ڇپائڻ جو . ٻه ڪتاب پڌرا ڪري چڪو آهيان ، وڌيڪ پريس ۾ آهن . ڪن پاٺڪن گهر ڪئي آهي ته ليکڪن (سنڌ جي ) جا فوٽا پڻ ڇپيان . جي ڪن اديب دوستن جا ڦوٽا موڪلائي سگهين ته مدد ٿي پوندي . سلام – قرب جسونت ڪمار

سنڌو آرٽ ٿئيٽر 8/3/A ڪرپانگر بمبئي -56
پيارا در محمد
تنهنجو 5 جنوريءَ وارو خط پهتل آهي . ان سان گڏ ڪجهه شعر پڻ پهتا ، جي شاعرن جا سرناما موڪلي سگهين ته بهتر ، جو “جيجل’’ ۾ رچناڪارن جا سرناما پڻ ڏيڻ جي روايت آهي ، سيگهه ڪج .
پروفيسر چيتن ماڙيوالا وٽ مان ويو هئس ، هڪ ٻئي ڪم سان .
 ليڪن گهر ۾ ڪونه هو (اڪثر ڪونه هوندو آهي ) وري ڇنڇر ڏينهن ويندو مانس فادر ڪوٽواڻيءَ جي ڳالهه پڻ ڪڍندو سانس ، ڏسجي . ڪن اديب دوستن جون ايڊريسون هت لکان ٿو :
(1) وشنو ڀاٽيا : 120/114 مولخد ڪالوني ، بمبئي 400082
(2) اي – جي– اتم : هيرآباد مشن ، ٽيمبل روڊ ، ماهم –  بمبئي 400056
(3) موتي پرڪاش : B – 33 ، انارام سوسائٽي ، وڪولا ، بمبئي 400056
(4) لڇمڻ ڀمڀاڻي : 182- سنڌي ڪالوني ، باري پارڪ ، جئپور 6
(5) واسديو سنڌو ڀارتي : 1643- نميرا هائوس ، جئپور 302001
(6) شري هري همٿاڻي : 14 – تلڪ نگر ، اجمير (راج) 305001
(7) ايم – ڪمل : 540/C الهاس نگر ، 421004 ضلعو ٿانه
(8) نامديو : 141- سنڌو نگر ڀونگر -2 ، (گجرات) 364002
(9) ڪرشن راهي : 4/N بئرڪ ڪوارٽرس ، بمبئي – 0400088
تو ڪتابن جي اتي پهچ جي باري ۾ ڪجهه لکيو ڪونهي . ته به “ جيجل-75 ’’ جون ڪجهه ڪاپيون پوسٽ پارسل رستي موڪلي ٿو ڏيانءَ . پهچ ڏج ۽ اهي ڪاپيون (يا انهن مان ڪجهه ) جي سنڌ ۾ پهچائي سگهين ته بهتر . خاص ڪري اهي ليکڪ ، جن جون رچنائون “جيجل -75’’ ۾ ڇپيل آهن . جهڙوڪ : نسرين جوڻيجو ، ڀون سنڌي ، عبدالحڪيم ارشد ، امداد حسيني ، تنوير عباسي ، شبنم موتي ، قمر شهباز ، شيخ اياز ، نياز ، عثمان ميمڻ ، منشي ابراهيم ، امر جليل ، نجم عباسي ، رشيد ڀٽي  وغيرھ .
ڪوشش ڪج ۽ کين چئج ته مون کي “جيجل -75’’ جي باري ۾  لکن ۽ صلاحون موڪلين . هتان بمبئي مان پوپٽي هيراننداڻيءَ تو ڏي خط ليکو آهي ، پهتو هوندءِ ؛ احوال ڏيندو رهج . نياز   جسونت ڪمار
ماءِ ڊيئر در محمد
تنهنجو هڪ خط چانڊئي (منير احمد) معرفت پهتو . جواب ڏيڻ ۾ دير ڪيم ، جو ڪم ۾ ضرورت کان زيادھ مصروف هئس . هن گڏ ٻه ڪٽنگ اٿئي ، تنهنجي ڪم جون .
تنهنجي ڪم پٺيان لڳ پيو آهيان ، ليڪن ڪيترن دوستن وٽان جوڳو (Response) ملڻ ۾ دقت ٿي رهي آهي . ڪجهه ڪتاب هن هفتي ملڻا آهن ، جي موڪليندوسانءِ . قرب
جسونت ڪمار
قلم تازو : اتي جي ناٽڪن (سنڌي) جي باري ۾ ڪو سماچار موڪلي سگهندين؟ جي ٿي سگهي ته ڪي فوٽا ۽ اسڪپرٽس به موڪلج.
جسونت
(هلندڙ )

30- جون 1980 ع
آخري قسط
ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ

 

پرڏيهي عالمن جا خط (24 ڊسمبر 1979ع)
                                                  ڪماري پوپٽي هيراننداڻي
پيارا ڀاءُ در محمد پٺاڻ
اميد ته ٺيڪ هوندا .
اوهان جو خط پهتو ، مهرباني . شامل فارم ڀري ٿي موڪليان .
انهيءَ مان ڄاڻندا ته اسان ڪهڙي نموني فارم سائڪلو اسٽائيل ڪرايا آهن . ڪي اديب آهن ، جن جو احوال اوهان کي اتي ملي ويو هوندو . جهڙوڪ: پرمانند ميوا رام ، ڏيا رام گدو مل ، لعلچند امر ڏنو مل ، ڄيٺمل پرسرام ، هوتچند گربخشاڻي ، ڪوڙو مل چندن  مل ، نانڪ رام ڌر مداس ، ليلا رام ڦيروڻي ، ساڌو هيرانند ۽ ساڌو نولراءِ ، ٻين جنکي اسان فارم موڪليا آهن ، سي آهن :
1-    اجواڻي لعلسنگهه (هنجو مرتيو 20، اپريل 1976 ع تي ٿي ويو ! )
2-    پروفيسر ڪلياڻ آڏواڻي- بمبئي 3- پروفيسر رام پنجواڻي – بمبئي 4- پروفيسر چتن ماڙيوالا- بمبئي 5- پروفيسر ڊي . ڪي منشا راماڻي- بمبئي 6- ڊاڪٽر هرومل  سدا رنگاڻي – دهلي  7- تيرٿ وسنت – دهلي 8- نارائڻ شيام- دهلي 9- آسانند ماستورا- بمبئي 10- خانچند ورياڻي (سرڳواسي)- بمبئي  -11 گوبند مالهي- بمبئي 12- آنند گولاڻي- بمبئي 13- ايم . آر مائيداساڻي- ڀوپال 14- تيرٿ وسنت- بمبئي 15- ديو سڀاڻي بمبئي -16 جڳت آڏواڻي-بمبئي -17 گوبند پنجابي- بمبئي 18- ڄيٺانند لعلواڻي 19- ڄيٺانند راشٽر وادي- حيدرآباد دکن 20 – کيئلداس فاني ڀوپال 21- پرڀداس برهمچاري- اجمير 22- دييچندر تلو ڪچند- اجمير 23- فتح چند واسواڻي (سرڳواسي) – اجمير 24- سڳن آهوجا (سرڳواسي) بمبئي 25- پرسرام ضيا (سر ڳواسي) – بمبئي  26- پروفيسر بي. ايڇ ناگراڻي – بمبئي 27- پروفيسر نارائڻ ڀمڀاڻي – اجمير  28- هري سندر روپ چند (سر ڳواسي) – اجمير  29- گنگارام سمراٽ – احمد آباد 30- بولچند راجپال (سر ڳواسي) – احمد آباد 31-  دوارڪا پرساد شرما (سر ڳواسي) – احمد آباد 32-  ميلا رام منگترام (سر ڳواسي) –  اجمير 33- گلي سدا رنگائي – بمبئي 34- ساڌو واسواڻي (سر ڳواسي) – پونو 35- ڏيارام وسڻ مل مير چنداڻي  (سر ڳواسي)- 36 – منوهر داس ڪوڙ مل 37- سوامي ٻوڌراج (سر ڳواسي) – پونو 38- بهاري ڇاٻڙا 39- چيتن ديو ورما 40- چوهڙمل هندوجا 41- گوبند منسکاڻي 42- هوند راج “دکايل’’- گانڌيرام 43- هري دلگير – گانڌيرام 44- ليکو تلسياڻي .
ڏسو ، انهن مان ڪهڙا ڪهڙا ٿا اوهان کي جواب ڏين . مان هن سان گڏ، عزيز، ڪيرٿ ۽ پنهنجي باري ۾ فارم ڀري ٿي موڪليان .   پوپٽي هيراننداڻي
51، سنگيتا، بمبئي

79-12-24
مهربان ڀاءُ
اسلام عليڪم: اوهان جو خط  مليو، مهرباني . اڄڪلهه هتي نئين ڪوتا جو زور آهي . هرومل سدا رنگاڻيءَ ٻه مجموعا : “پرھ جي باک’’ ۽ …………..ڇپيا آهن . رجن شاد : “ تپسيا جون روشنيون’’ نالي هڪ مجموعو ، ۽ لڇمڻ ڀاٽيا : “ڪومل جيءَ جهروڪو’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي ، جنهن تي کيس “ساهت اڪاڊمي’’ پاران 1976 ع جو انعام مليو آهي . ان کان پوءِ پروفيسر هريش واسواڻي “ 1-2-3’’ نالي مجموعو ۽ واسديو موهيءَ : “تضاد’’ نالي مجموعو ڇپايو آهي .
نئين ڪوِتا ڇا آهي؟ ان جي معلومات نه رکندي به ڪي رچندا رهن ٿا ، خود شاعر به هاڻ ان تي ئي قلم آزمائي ڪن ٿا . مون به ويجهڙائي ۾ هڪ مجموعو : “ روح سندي رڃ’’ ڇپايو آهي ، ۽ ان کان سواءِ ڪي ڪوتائون : “دي ادر وومن’’ (The other woman) ، “بائگمسٽ’’ (Bigomist)، “دن هيٺان دٻلي’’ ، “عورت جي ٻولي’’، “پتي’’، “آڀاس’’ وغيرھ ڇپايو آهن ، جن مان “پتي’’ ڪوتا انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي هڪ انتخاب – جنهن ۾ سنڌي ڪوتائون ترجمو ٿيل آهن ، “Anthology of  Modern Poetry’’ نالي ڪتاب ۾ ڇپيل آهي ، “The husband’’ سري سان .
“ساهت  اڪاڊميءَ’’ پاران ورهاڱي  کان “سنڌي شعر جو انتخاب’’ نالي ڪتاب ڇپيو آهي ، جو پروفيسر رام پنجواڻي ايڊٽ (Edit) ڪيو آهي . هن جو حساب پنهنجو آهي . جنهنڪري ڪي ڪي نالا جي کڻڻ کپن سي کنيا نه ويا آهن.
عزيز کان پوءِ سٺا سڳن آهوجا رچندو هو. ان بعد ارجن “حاسد    ’__جو احمد آباد ۾ رهي ٿو ، تنهن رچيا آهن . سندس مجموعا : “ساسن جي سرهاڻ’’ ۽ “ پٿر پٿر ڪنڊا ڪنڊا’’ ڇپيل آهن . جنهن ۾ پوئين ۾ تمام غزل آهن . عزيز جو شاگرد ايم . ڪمل آهي ، پر غزل جي فارم (Form) جي ڄاڻ رکڻ بعد به مٿين ٻن شاعرن سان غزل رچڻ ۾ نٿو پڄي سگهي . وڌيڪ سک
اوهان جي ڀيڻ
پوپٽي هيراننداڻي

پرڏيهي عالمن جا خط (19 مئي 1980ع)
بمبئي 4- ڊسمبر 1975 ع
سڄڻ در محمد صاحب
توهان جو  18 نومبر وارو خط پهتل آهي ، سمجهان ٿو منهنجو لکيل خط پڻ هن وقت تائين توهان وٽ پهچي چڪو هوندو . توهان کي گهربل مواد ڪٺو ڪرڻ لاءِ مان شخصي سطح تي ڪوشش پيو ڪريان . هفتي ٻن ۾ ڪجهه نه ڪجهه ضرور روانو ڪندس . ها ، تنهنجي کوجنا بنسبت هڪ پڌرائي هتي ڪن اخبارن ۾ شايع ڪرائي سگهيو آهيان . اهڙي هڪ ڪٽنگ هن سان گڏ موڪليان ٿو .
توهان جي “ڪافي’’ وڻي ، هت شايع ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندس . پنهنجو رسالو (جيجل ) مان توهان کي موڪليان ته سهي ، ليڪن سمجهان ٿو ، هند ۽ پاڪ جي وچ ۾ اخبارن جي ڏي وٺ غير سرڪاري سطح تي بند آهي ، ۽ “جيجل’’ اتي پهچندي ؟ ان ۾ ٻٽو شڪ اٿم تڏهن به ڪوشش ڪري ٻئي مواد سان گڏ هڪ ڪاپي “جيجل-75’’ ۽ هڪ “جيجل-74’’ جي موڪلي ڏيندس . توهين ڪوشش ڪجو جيئن اتي گهڻي ۾ گهڻا دوست منهنجو رسالو نظر مان ڪڍن ۽ پڻ پنهنجي راءِ کان واقف ڪن . “جيجل- 76’’ مارچ جي مهيني ۾ پريس ۾ ويندو . اسين اتان جي ليکڪن کي ان لاءِ لکڻ لاءِ نينڍ ڏيڻ چاهينداسين . بيحد شڪر گذار رهندس جي توهين اهڙي پڌرائي اتان جي اخبارن ۾ ڇپائيندا . ان کان سواءِ “ جيجل-76 ’’ لاءِ اتان جي ليکڪن جو ڪجهه تازو مواد پڻ موڪلي سگهو ته بهتر . توهان جي لکڻ موجب ائڊريسون موڪليان ٿو :
(1)    پروفيسر رام پنجواڻي : قريشي محل ، ريلوي اسٽيشن جي ٻئي طرف ، ماهم ، بمبئي 400016 (2)  مسٽر ڪيرت ٻاٻاڻي : 41/3
آدرش نگر ، وورلي ، بمبئي 400025   (3) منگهارام ملڪاڻي : 1/5A 
ٻلويدر  ، علي پور ، ڪلڪتو – 700027   (4)  پرڀو “وفا ’’ مڌوباني:
سينٽ انڊريوز روڊ ، باندار ، بمبئي 400050  (5) مسٽر گوبند مالهي :
6-B ، راکي بلڊنگ ايم – جي روڊ ، ڪانڊولي بمبئي . ادا ، ٻين کي ته ڇڏيو ، ليڪن خود مان پنهنجو پاڻ کي اڃا تائين “ليکڪ ’’ طور تسليم ڪري ڪونه سگهيو آهيان ، ته به وقت اچڻ تي ڪجهه ضرور موڪلي ڏيندس . جواب جلد ايندو .اهڙي اميد اٿم . باقي نياز –
جسونت ڪمار
ق- ت : اتان جي ساهتڪ سر گرمين جي باري ۾ واقف ڪندا رهجو  . بمبئي 7 جنوري 1976 ع
 
پيارا در محمد
هڪ ٻئي پٺيان تنهنجا ٽي خط اچي چڪا آهن .ڊپ اٿم ، جي اڄ ٻه توکي جواب نه ڏنم ته ميار نه ٿي وڃي . ان ڪري هن ڪمهلي وقت (رات جو هڪ لڳي چڪو آهي) لکڻ ويٺو آهيان . تنهنجي سوالنامي جي باري ۾ اسان ائين رٿيو آهي ته سوالنامن جون ڪاپيون ڪڍائي ڀارت ڀر جي سنڌي ليکڪن ، ساهت پريمن ، اخبارن ، سمپادڪن ، پبلشرن آلوچڪن وغيره کي موڪلي ڏيون ۽ کين اهي سوالناما ڀري جلد از جلد اسان کي موڪلي ڏيڻ جو عرض پڻ ڪيون . ان کان پوءِ وري اها معلومات تو تائين پهچائجي . ڪوشش ۾ آهيون جيئن مڪاني اخبارن ۾ به اها ڳالهه واضع ڪرائي سگهون.
چيتن ماڙيوالا صاحب سان مان پنهنجي ليکي به لاڳاپي ۾ آهيان. فادر ڪوٽواڻيءَ جو ذڪر چورڻ جو جيتوڻيڪ موقعو ڪونه مليو اٿم ، هينئر وري جڏهن گڏباسون ته ڳالهه ڪڍندومانس ، جي فادر ڪوٽواڻيءَ قبوليو ته ڪجهه مصالحو سندس معرفت ضرور موڪلي ڏبو. تنهنجا شعر دوستن کي ڪافي پسند پيا آهن . ڪوشش ڪندس جيئن هتان جي رسالن ۾ ڇپجي سگهجن . مون گذريل خطن ۾  “جيجل ’’ جو  ذڪر ڪيو هو ، جي ٿي سگهيئي ته ڪجهه نئون ۽ اڻ ڇپيل مواد ، پنهنجو توڙي ٻين ليکڪن ۽ شاعرن کان موڪلارائجانءِ ، جيئن “جيجل’’ ۾ شايع ڪري سگهان . مون پاران سنڌ جي مڙينئي اديب دوستن کي نينڍ آهي . احوال ڏيندو رهج .

جسونت ڪمار:
جسونت ڪمار ڀارت ۾ اکيون کوليون. لڳ ڀڳ ٽيهن سالن جو ڳڀرو جوان آهي. ننڍيءَ ڄمار ۾ سڌي علم ادب جي وڏي خدمت ڪئي اٿس. اتان جي ادبي محفلن ۽ جماعتن ۾ ڀرپور حصو وٺندڙ آهي.
کيس ڪماري پوپٽي هيراننداڻي ۽ ڪيرت ٻاٻاڻيءَ سان گڏجي ڪم ڪرڻ جو موقعو مليل آهي. ناٽڪ کيتر ۾ تعريف جوڳو ڪم ڪيو اٿس. هن وقت بينڪ ۾ ملازم آهي ۽ انهي بينڪ جي سنڌي ملازمن جي جماعت طرفان 1975 ع کان وٺي ساليانه “جيجل’’ نالي مخزن ڪڍندو آهي.
جڏهن مون تحقيقي ميدان ۾ قدم رکندي، ڀارتي عالمن ۽ اديبن کان علمي ۽ ادبي تعاون حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته سڀ کان اول جسونت ڪمار سنڌي سڏ ڏنو. آءُ تحقيقي ڪم ۾ سندس تعاون کي ڪڏهن به وساري نه سگهندس. باقي ڪيترائي خط لکيا اٿس جن مان مثال طور ٻه ٽي خط هيٺ ڏجن ٿا.
خوش هوندا!
بمبئي، 26 آگسٽ 1975 ع
پريه شري در محمد پٺاڻ
توهان جي “وائي’’ اسان کي هت شري جيوت چاولا معرفت ملي هئي. هڪڙي آف پرنٽ موڪليان ٿو.
“جيجل-75’’ ۾ توهان کان سواءِ، نسرين، ڀون سنڌي، شبنم موتي، قمر، نياز، اياز، ارشد، ملڪ نديم، امداد، تنوير، عثمان ميمڻ، محمد ابراهيم منشي، امر جليل، نجم عباسي ۽ مشتاق ڀٽي وغيرھ جون رچنائون پڻ شامل ڪيون اٿائون. انهن مان ڪنهن جون ائڊريسون موڪلي سگهو ته کين پڻ “مخزن’’ توڙي آف پرنٽس موڪلڻ جي ڪوشش ڪبي. بهر حال ”جيجل-75’’  جيئن ۽ جڏهن توهان وٽ پهچي ، پڙهي راءِ ضرور لکجو . “جيجل -75’’ توهان جيترا گهڻا دوست پڙهي، پنهنجي راءِ کان واقف ڪري سگهن، اوتري گهڻي خوشي ٿيندي . جواب ، اميد ته پڪ ملندو . سڀني اڻ سڃاتل يارن لاءِ سلام.
سلام
نيازمند- جسونت

 بمبئي ، 10-نومبر 1975 ع
ادا در محمد پٺاڻ
توهان جو قرب نامون اڳئين هفتي ئي ملي ويو هئم. ان وچ ۾ ڪن ڊرامن سان مصروف هئڻ سبب، جواب بروقت ڏيئي ڪونه سگهيس، ان لاءِ معافي طلبگار آهيان .
اتان جي يارن جون ايڊريسون جيتريون موڪلي سگهو ، موڪليندا رهندا . شڪرانا مڙينئي لاءِ اڳواٽ ئي مڃي ٿو ڇڏيانوَ . توهان جي تحقيق جي باري ۾ پڙهي نهايت خوشي ٿي . ان ڏس ۾ مان جيڪا مدد توهان جي ڪري سگهيس، ڪندس . توهان جي خط جي، توهان جي تحقيق سان وابسته سٽن جون ڪاپيون ڪڍي ، مان مختلف اخبارن ڏانهن موڪلي رهيو آهيان . جيئن ئي شايع ٿيون ، ڪٽنگس توهان ڏي ڏياري موڪليندس. هت هند ۾ ڪجهه ڪتاب اهڙا نڪتل آهن ، جي توهان لاءِ ڪمائتا ثابت ٿي سگهن ٿا ۽ مان ڪوشش وٺي هفتي ٻن ۾ ڪجهه ڪتاب روانا به ڪري ڏيندو سانوَ .رهيو سوال منهنجي ياد گيريءَ ۽ ذاتي معلومات جو ، سو اول ته منهنجي ڪل عمر آهي 25 ورهيه ، پيدائش هندستان جي آهيان ، ان ڪري مان شخصي سطح تي ته توهان جي ڪم شايد نه به اچي سگهان . ها ، هتان جي بزرگن اديبن کان جيڪي ڪجهه حاصل ڪري سگهيس ، اوس موڪلي ڏيندس . توهان جا “هائيڪا’’ هتان جي دوستن کي ڪافي پسند آيا آهن. پنهنجو تازو شعر، جڏهن به خط پٽ لکو ته موڪليندا رهجو. هتان جي دوستن: شري ڪيرت ٻاٻاڻي ، گوبند مالهي ، موتي پرڪاش ، وشنو ڀاٽيا ، ۽ پوپٽي هيراننداڻيءَ کي توهان جو خط پڙهايو اٿم . هنن توهان جي لاءِ سلام چيا آهن .
اتان جي مڙينئي دوستن کي سلام . جواب ڏيندا ضرور ، باقي نياز .
جسونت ڪمار

جهمون ڇڳاڻي:
محترم جهمون ڇڳاڻي جي تعليمي لياقت ايم- اي، بي- ايڊ آهي. خط لکڻ وقت پاڻ “ريجنل ڪاليج آف ايڊيوڪيشن’’ شملا ۾ استاد هو. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو.

شمله، 24، جنوري 1978 ع
اميد ته آنند ۾ هوندا
برادرم  پٺاڻ صاحب
گذريل ڪافي ڏينهن کان ته ڇا بلڪه مهينن ۽ سالن کان پيو روز سوچيندو هئس ته توهان کي چٺي لکان. اڄ اهو موقعو مليو آهي، سو لکڻ ويٺو آهيان.
1976 ع ۾ مائونٽ ابوءَ جي رنگين فضائن ۾ جڏهن سنڌي ليکڪ سيمينار ٿي رهيو هو ته هڪ دوست توهان جو ذڪر ڪيو، ته توهان سنڌ جي هندو ڪوين تي ريسرچ ڪري رهيا آهيو ۽ جيئن ته مان به هڪ جهوني ڪويءَ تي کوجناتمڪ ڪم ڪري رهيو هوس ته منهنجي به جڳياسا وڌي ته توهان سان حالي احوالي ٿيان.
هت مون کي هڪ گرنٿ، جنهن جي رچنا شاھ لطيف کان به اٽڪل 70 سال اڳواٽ ٿيل آهي، جنهن ۾ اٽڪل 18000 چوپايون آهن، جي ڏسڻ جو  موقعو مليو جيڪو گذريل ٽن سئو سالن کان سنڌي ساهتڪار کان لڪل رهيو.
تعريف جي ڳالهه اها آهي ته اهو ڪوي پاڻ خود گجراتي هو ۽ سندس ماتا سنڌياڻي هئي. هيءُ سنت ڪوي سنڌ جي ٺٽي شهر ۾ به ڪجهه وقت رهيو، پر انهن سنڌي چوپاين جي رچنا هندستان جي هاڻوڪي مڌيه پرديش پرانت جي پنا شهر ۾ ڪئي.
هنن چوپاين ۽ سنت ڪويءَ جي باري ۾ مون ڪجهه ليک “هندواسي’’ ۾ اٽڪل سترهن قسطن ۾ شايع ڪرايا هئا، پر انهن کي ڪتابي صورت ۾ آڻي اڃا نه سگهيو آهيان، جو ڪم اڌورو رهجي ويو آهي. توهان جي چٺيءَ اچڻ کان پوءِ وڌيڪ گهربل ڄاڻ توهان کي موڪلي سگهندس، جئن سنڌ جي ساهتڪارن کي به توهان هن کوجناتمڪ ڪم جي ڄاڻ ڏيئي سگهو. سنڌ جي ڪراچي، حيدرآباد ۽ ٻين شهرن مان شايع ٿيندڙ ساهتڪ رسالن وغيره جي ڄاڻ ۽ هڪ اڌ موڪلڻ جي عنايت ڪري سگهو ته مهرباني.
هن طرف ساهتڪ کيتر ۾ ڪنهن ڪتاب يا رسالي وغيره جي ضرورت پوي ته ضرور لکندا. چٺي پيا لکندا ڪجو.
قربان ۽ نياز مان
توهانجو پنهنجو جهمون ڇڳاڻي.
متفرقه خط
ادبي ۽ علمي معلومات حاصل ڪرڻ لاءِ جيئن ڪن پرڏيهي عالمن ۽ اديبن سان خط و ڪتابت ڪيم، تيئن اتان جي ڪن اڻ ٻڌل دوستن ۽ اهڙن ماڻهن به خط لکيا جن جو واسطو جيڪڏهن سڌو سنئون علم ادب سان نه هو، پر ان هوندي به اهي ادبي معلومات حاصل ڪرڻ جو باعث بڻيا. هن هيٺ انهن جا ڪجهه خط ڏجن ٿا.
ڪبيرنگر   
اميد ته بلڪل خوش خورم هوندا.
1976-3-12
پريه دوست
مون کي ڪتابن پڙهڻ ۽ ڪٺي ڪرڻ جو شوق آهي. پاڪستان ۾ ڪيترائي عمدا ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپجندا هوندا ۽ هت به ڇپجن ٿا. ان ڪري ڪرپا ڪري احوال ڏيندا ته اتي ڪراچيءَ ۾ ڪهڙا ڪهڙا ڪتب فروش آهن، انهن جون ايڊريسون موڪليندا ۽ حيدرآباد يا ٻين شهرن جي ڪتب فروشن جون به ايڊريسون موڪليندا ته مان انهن سان لڙھ وچڙ ۾ اچڻ جي ڪوشش ڪندس.
اوهان به مهرباني ڪري ڪن ڪتب فروشن سان ڳالهايو ۽ جيڪڏهن هو تيار ٿين ته مان هتان کين ڪتاب وٺي موڪليندو رهان ۽ هو اتان ڪتاب وٺي مٽا سٽا ۾ موڪلين، ڇاڪاڻ ته هونءَ ڪتاب نٿا گهرائي سگهن جو شايد پيسن موڪلڻ جو ڪو ذريعو ڪونه آهي.
ڪن ليکڪن جون به ايڊريسون موڪليو ته وڏي مهرباني ۽ ڪهڙا عمدا ڪتاب اتي ڇپيا آهن، ناول، ڪهاڻيون، ادبي نتقيد، ادبي تواريخ وغيره تي، اهو به لکندا ته شڪريه .
جواب جي انتظار ۾
چئن لعل آهوجا
ڊي- 241/1 ڪٻيرنگ پوسٽ سردارنگر، احمد آباد 382340 (انڊيا)

……. ڌرمواڙي، سنڌو نگر (21 اپريل 1980ع)
پرڏيهي عالمن جا خط (21 اپريل 1980ع)
ڌرمواڙي، سنڌو نگر
سدا باغ بهار هجو
29، مئي 1976 ع
پيارا مسٽر درمحمد پٺاڻ
توهان  جو 14، مئي جو ڪارڊ مليو. سائين ڌرمداس صاحب جي جيوني، سلوڪ ۽ شبد ۽ فوٽو، سائين اٽلرام جو فوٽو ۽ جيوني ۽ سائين پيسورام جي جيوني ۽ سندن ڪوتا جدا بڪ پوسٽ ڪري موڪلجن ٿا. مهرباني ڪري پهچ ڏيندا.
سنڌ جا ٻيا سنت سائين ٽيئون رام جو وڏو آستان جلسپور ۽ اسٽيشن روڊ تي امراپور درٻار آهي، ۽ سنت هرچورام جو  آستان جيون گهوٽ جي درٻار الهاس نگر ۽ ملٽري تلاءُ تي آهي. روهڙيءَ وارن سنتن سائين پارو شاھ، سائين وسڻ گهوٽ جي درٻار به 5 نمبر الهاس نگر ۾ آهي.
سائين اچل پرشاد جي درٻار 2 نمبر الهاس نگر ۾ او. ٽي سيڪشن ۾ آهي. انهن ايڊريسن تان سنتن جا فوٽو، جيوني ۽ شعر گهرائي وٺو.
پروفيسر رام پنجواڻي، ريڊر بمبئي يونيورسٽيءَ کي ورهاڱي کان  اڳ جي سنڌ جي سنتن جي ڄاڻ آهي. ان وٽان سڀني سنتن جي وائي ۽ جيون چرتر ملي سگهندو. ڊاڪٽر روچلداس روهڙيءَ وارا هاڻي سرير ڇڏي ويا آهن. انهن جي پٽ هريرام شانتي نگر الهاس نگر نمبر 3 وٽان، جيوني، شعر ۽ فوٽو ملي سگهندا. حيدرآباد سنڌ واري ساڌو واسواڻيءَ جن جو فوٽو سندن آستان تي سندن گادي ويٺل پرنسپال جشن واسواڻي ميران ڪاليج، پوني مان ملي سگهندو. مهرباني ڪري ڪتابن جي پهچ ڏيندا. اسان کي خوشي آهي جو توهان سنڌ جي غير مسلم سنتن تي کوجنا ڪري رهيا آهيو. شل سائين ان ڪم ۾ ڪامياب ڪري.
ستگرو بابا جو ٻالڪ

 

پرڏيهي عالمن جا خط (31 مارچ 1980ع)
موتي پرڪاش
موتي پرڪاش 15، مئي 1931 ع تي دڙو، ضلعي ٺٽي ۾ ڄائو. بي. اي (آنرس) ڪيل اٿس. 1947 ع کان پوءِ سنڌ ڇڏي وڃي بمبئي ۾ آباد ٿيو ۽ تعليم کاتي ۾ ملازمت ڪيائين. سندس لکيل ڪتابن ۾ “انڌيرو اجالا’’ (ناول 1954 ع)، “ادبي گل’’ (مضمون 1957)، “ادينه’’ (انگريزي مان ترجمو ڪيل ناول 1952ع) ۽ “ڪلندي’’ (ترجمو ڪيل ناٿول 1953 ع) ذڪر ڪرڻ لائق آهن. سندس لکيل هڪ خط هيٺ ڏجي ٿو:

دبئي 10-اپريل 1977 ع
ادا
هي خط ملندءِ ته عجب ضرور لڳندءِ. سال کن اڳ يا شايد ان کان به گهڻو عرصو اڳ تنهنجو هڪ خط بمبئي ۾ مون کي پهتو هو. مون به مختصر ۾ توکي پهچ ڏني هئي. خبر ناهي ته اهو خط توکي پهتو ڪين نه. ان بعد خط و ڪتابت بند ٿي ويئي………..۽ ٻئي چپ ٿي وياسين.
16 فيبروريءَ کان مان هتي دبئي ۾ آهيان، نوڪري جي بهاني آيو آهيان. اڃا اڪيلو آهيان منهنجي رفيقه حيات ۽ ٻه ٻار اڃا بمبئي ۾ آهن. ڏهن پندرهن ڏينهن ۾ هتي ايندا ٿوري وقت لاءِ………….وري هليا ويندا. هتي نوڪريءَ کي ڇڏي ٻه مقصد کڻي آيو آهيان پاڻ سان ته ڪنهن نه ڪنهن نموني جيڪڏهن هند- پاڪ جي سنڌي ادب جي مٽا سٽا ممڪن ٿئي ته هتان ڪريون، يا ٻنهي ملڪن جو ادب هتي جمع ڪريون. اتي ڪن دوستن سان لکپڙھ ڪئي اٿم. ڀارت ۾  به موهن ڪلپنا ۽ ٻين سان لهه وچڙ ۾ آهيان. اميد ته اتان چڱو ذخيرو اچي ويندو. هاڻي ٻڌائي ته ان ۾ تون ڪهڙي مدد ڪري سگهندين ؟
مون هتان ٿورا پنهنجا ڪتاب ڪنهن دوست کي موڪليا آهن. ٽپال خرچ گهڻو ٿو اچي، تنهنڪري ڇا اهو ممڪن آهي ته ٽپال رستي مٽا سٽا بدران ڪنهن نه ڪنهن ڀلي شخص جي معرفت ڏي وٺ ڪريون يا سمنڊ ذريعي ڪتاب موڪليون ۽ وٺون؟ ان لاءِ جيڪڏهن توهين چاهيو ته پئسن موڪلڻ جو بندوبست مان ڪريان  يا ڪتابن عيوض ڪتاب موڪليان. يارن دوستن سان صلاح مصلحت ڪري احوال ڏج.
مان پاڻ پي- ايڇ- ڊي لاءِ مقالي ۾ رڌل آهيان. عنوان آهي “سنڌي شعر ۾ عورت جي تصوير.’’ مان سمجهان ٿو ته اها تصوير تيستائين مڪمل نه ٿي سگهندي، جيستائين مون کي سنڌ جو ادب دستياب نه ٿيو آهي. مون کي خاص طور هي ڪتاب کپن: “حامد، گل، خاڪي، سانگي، شاھ عنايت، عبدالڪريم، بيدل، بيڪس ۽ روحل جا ڪلام. اتي ضرور اهي رسالا موجود هوندا. مون کي خبر ڪڍي لک ته ڪنهن سان لکپڙھ ڪريان.
توهان جي نزديڪ آهيان. توهان سڀني سان ملڻ جي تار اٿم. اها ڳالهه ڪيئن ممڪن ٿي سگهندي. منهنجي اچڻ جو مکيه مقصد ٿيندو کوج لاءِ مصالحو ڪٺو ڪرڻ ۽ دوستن سان گڏجڻ . ٻڌاءِ ته ڇا ڪريان؟
تنهنجو جواب اچڻ بعد ئي توکي وڌيڪ لکندس. جواب ۾ سرنامي تي جيڪڏهن منهنجو نالو لکڻ واجب نه سمجهين ته فقط پوسٽ باڪس لکڻ سان به خط پهچي ويندو. احوال جلد ڏج، انتظار رهندو.
دوستن يارن جا سرناما موڪليندين؟ خاص طور تنوير عباسيءَ جو پتو گهرجي. شيخ اياز جي خبر کپيم.
ياد گيرين مان
موتي پرڪاش
پوسٽ باڪس 106، دبئي (يو. اي. اي)
 

مون سي ڏٺا ماءُ  قسط -1

]علم ادب جي دنيا ۾ اچڻ کان اڳ نه ته هيون دوستيون ۽ نه دشمنيون . ماڻهن سان ايتري عليڪ سليڪ ڪانه هوندي هئي . پري کان ويٺي پئي ماڻهن جو مطالعو ۽ مشاهدو ڪيو هو. پر جا دهل ڏاڍا سٺا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا .ڪيترا ماڻهو معصوم شاھ جي مناري جيان اوچا ۽ وڏا نظر ايندا هئا .  ڪن جون چوٽيون آسمان سان لڳل محسوس ٿينديون هيون . گهڻن لاءِ عزت هئي ۽ گهڻن لاءِ خوشي فهمي . پر ٿر ۾ پير پائڻ سان نظارو ئي بدلجي ويو . ڪيترائي عظمت جا  مينار ڊهي اچي پٽ پيا . جنجو نالو وٺندي فخر محسوس ٿيندو هو ، تن ن جو ذڪر ڪرڻ به گناھ ڀاسڻ لڳو . ڪيترن کي ڪک مسجهيو هيم سي لک محسوس ٿين لڳا . ڊاڪٽر مان نفرت جي بوءِ آئي ته ڪن ۾ محبت جون نديون وهنديون ڏٺم . ڪن مهربانن منهنجي محنت ۽ جاکوڙ کي ڏسي نه رڳو پنهنجا ڪتب  خانا ڏسڻ ڏنا ، پر ڪتاب به تحفي طور ڏنا . ڪن وري نه رڳو پنهنجي لائبررين جا دروازا بند ڪري ڇڏيا ، پر پنهنجا دروازا به اسان لاءِ حرام ڪري ڇڏيا . اهي مِٺا ۽ مٺا ماڻهو آئون ڪڏهن به وساري نه ٿو سگهان ، والدين جي شفقت ، استادن جي رهنمائي ۽ دوستن جي همت افزائي کي ڀلا ڪير ٿو وساري سگهي ؟ ڪير ٿو وساري سگهي انهن انسانن کي ، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ زندگيءَ جي گل ۽ خار ۾ رنگ ڀرين ٿا ؟ منهنجي جيون جي جهوليءَ ۾ ڪيترن ئي انسانن جون نشانيون اڃا باقي آهن . انهيءَ کان اڳ جو آئون سندن قرب ۽ همدرديون ، دوستون يا دشمنيون کڻي وڃي اجل جي ڪنڊ وسايان ، چاهيان ٿو ته انهن جي يادگيرين کي ڪاڳرن تي اتاري ڇڏيان . انهيءَ خواهش جي تڪميل ۾ “مون سي ڏٺا ماءُ” جي عنوان سان هڪ نئون سلسلو شروع ڪري رهيو آهيان . پٺاڻ [

 

 

حبيب الله ڀٽو
حبيب الله ڀٽو ولد مولا بخش ڀٽو جي ولادت 1- نومبر 1917ع ۾ ٿي ، سنڌي فائينل جو امتحان 1933 ع ۾ پنهنجي پاڙي واري اسڪول “قاضي محلا پرائمري اسڪول” مان پاس ڪيائين ، انهيءَ اسڪول کي تنهن زماني ۾ “نادر وارو اسڪول” ڪري ڪوٺيندا هئا .
ان کان پوءِ تعليم کاتي ۾ استاد جي حيثيت سان ملازمت ڪيائين انهيءَ عرصي دوران 42-1941 ع ۾ ٽريننگ ڪاليج ، سکر مان ٻيو سال استادن جو تربيتي ڪورس پاس ڪيو ، هن صاحب مئٽرڪ ، فرسٽ ائير ۽ انٽر ميڊيئيٽ ڪلاسن جا امتحان ، سالن 1955 ع ۾  ، هاءِ اسڪول ۾ اسسٽنٽ ماستر مقرر ٿي وڃڻ کان پوءِ ، خانگي طور تي ڏنا . جن مان پهرين ٻن سيڪنڊ ڊويزن پاس ٿيو ، پر امتحان جي انگريزي جي پيپر ۾ مارڪن گهٽ هئڻ سبب ناپاس ڪيو ويو . حبيب الله ڀٽو صاحب 1936 ع ۾ سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي دنيا ۾ داخل ٿيو ، سنڌي ۽ اردو اخبارن ۽ رسالن ۾ سندس اڻ ڳڻيا مضمون ۽ مقالا شايع ٿيا . ريڊيو ۽ ٽي- وي تان به سندس خاڪا ۽ تبصرا نشر ٿيا ، سندس لکيل ڪتابن جو وچور هيٺ ڏجي ٿو :
1-    “رسول مقبول” (مذهبيات 1956) 2- “ اقوال دانش ” (اخلاقيات 1938) 3- “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” (شخصيات 1973) 4- “حضور اڪرم” 5- “سنڌي بيت ۽ ان جي ارتقا” (اڻ ڇپيل ) 6- “ جاگرافي تعلقه شڪارپور” 7- “ جاگرافي ضلع سکر” 8- “اسان جي جدوجهد” . ڀٽي صاحب جا مضمون ۽ مقالا ته آئون گهڻي وقت کان وٺي پڙهندو ٿي آيم . ليڪن ساڻس ملاقات ڪانه ٿي هئي . مون جڏهن ڪراچي مان شايع ٿيندڙ هفتيوار “آزاد” ۾ “سگهڙ سنگت” نالي صفحو لکڻ شروع ڪيو ته حبيب الله صاحب انهن اديبن مان هڪ هيو ، جن منهنجي ڪوشش کي ساراهيو . انهيءَ کان پوءِ سندس ڪتاب “سنڌي ساهت ۽ مشهور مستشرقين” تي ريڊيو پاڪستان ، ڪراچي تان تبصرو ڪرڻ جو موقعو مليو . انهيءَ اڌ ڪلاڪ جي تبصرو ڀٽي صاحب کي ويتر  متاثر ڪري ڇڏيو . اهڙين ئي حالتن ۾ هڪ ڏينهن وفائي صاحب وٽ ساڻس ملاقات ٿي.منهنجي قد بت ۽ ڄمار کي ڏسي کيس اعتبار ئي نه ٿي آيو ته ڪو آئون در محمد پٺاڻ ٿي سگهان ٿو . هن صاحب کي منهنجي لکڻين ۽ قد ، بت ۽ ڄمار ۾ ڪابه هڪجهڙائي نظر نه ٿي آئي ، پر جڏهن وفائي صاحب جي زور ڀرڻ تي اعتبار ڪيائين ته ڏاڍو خوش ٿيو . انهيءَ وقت مونکي ائين لڳو هو ته ڀٽو صاحب پنهنجي نئين نسل جي جاکوڙ ۽ خدمت کان ڏاڍو مطمئن ٿيو آهي . انهيءَ کان پوءِ حبيب الله صاحب جڏهن به ڪراچيءَ ايندو هو ته ضرور ديدار ڪرائيندو هو . خطن جو سلسلو به جاري رهيو ، ۽ مرحوم مرڻ گهڙيءَ تائين قرب ۽ وفا جي ناتن کي نه ٽوڙيو . وفات کان ڪجهه وقت اڳ جڏهن ڪراچيءَ ۾ آيو ته اسان پاڻ ۾ فيصلو ڪيو ته گڏجي هڪ منصوبي تي تحقيقي ڪم ڪرڻ گهرجي . عنوان چونڊو سين “ورهاڱي کان اڳ جا اشاعتي ادارا”
جيئن ته آئون ڪراچيءَ جي اشاعتي ادارن تي اڳ ئي  تفصيل سان لکي چڪو  هئس . ان ڪري اسان اڳيان باقي حيدرآباد ، شڪارپور ۽ سکر جي اشاعتي ادارا وڃي رهيا . مون وٽ انهن شهرن جي به ڪيترن ادارن جي معلومات رکي هئي .فيصلو ٿيو ته “اتر سنڌ” جي ادارن تي مرحوم ڀٽو صاحب لکي ۽ “ڏکڻ سنڌ” جي ادارن کي آئون هٿ ۾ کڻان. مون هريسنگ ۽ پوڪرداس جي ادارن جي جيڪا به معلومات هئي ، سا مون سدنس حوالي ڪئي ، ۽ مرحوم صاحب مونکا کلي موڪلائي هيلو ويو . ليڪن مون کي ڪهڙي خبر ته اها سندس آخري موڪلاڻي آهي ، ۽ هو اسان کان هميشھ لاءِ جدا ٿي ويندو . نيٺ اهو نڀاڳو ڏينهن به آيو ۽ اخبارن ۾ خبر شايع ٿي ته حبيب الله ڀٽو پنهن جي عزيزن ۽ حبيبن کي جدائيءَ جو داغ ڏيئي راھ رباني وٺي هيلو ويو. يقين ئي نٿي آيو ته کلڻو ملڻو حبيب الله ، علم ادب جو بي لوث خادم واقعي اسان کان جدا ٿي ويو .

مون سي ڏٺا ماءُ
قسط -3
(عبدالله عباسي)
عبدالله محمد قاسم عباسي جي ولادت 21- جولاءِ 1903 ع تي ڳوٺ مجھبت ديرو جتوئي ، ضلعي نوابشاھ ۾ تي . هي صاحب 1922 ع کان وٺي ڪراچي ۾ آباد آهي . تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ تعليم کاتي ۾ ئي ملازمت جو آغاز ڪيائين ، ۽ لڳ ڀڳ 38 سال تعليم کاتي ۾ خدمت سرانجام ڏيئي 1958 ع ۾ رٽائير ڪيائين . ملازمت دوران سنڌ جي مختلف ضلعن ۾  ڊيپوٽي ايڊيوڪيشنل انسپيڪٽر ٿي رهيو . جناب عبدالله عباسي علم ، ادب ۽ صحافت جي ميدان ۾ جوڳا ڪرناما سرانجام ڏنا آهن . هن صاحب 1925 ع ۾ ماهوار “گلشن’’ رسالو جاري ڪيو ۽ ان کانسواءِ 1930 ع کان 1932 ع تائين “ سند آبزرور’’ جو اسسٽنٽ ايڊيٽر ، ۽ ساڳي عرصي دوران روزاني سنڌي اخبار “سنڌ شيوڪ’’ جو سب ايڊيٽر ٿي رهيو . ملازمت دوران کيس سنڌ سرڪار ڪيترن ئي تعليمي ڪميٽين تي ميمبر ڪري کنيو .ا هڙين ڪميٽين مان “مسلم اسڪولن جي لاءِ ٽيڪسٽ بوڪ ڪميٽي ’’ ۽ “قبائلي ماڻهن لاءِ تعليمي ترقي لاءِ ڪميٽي’’ جا نالا ذڪر ڪرڻ لائق آهن . عباسي صاحب سنڌ ۾ تعليم جي اوسر لاءِ ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون . هڪ تعليمي ماهر ۽ تعليمدان جي حيثيت ۾ ڪجهه اسڪول به قائم ڪيائين . جيئن 1930 ع ۾ “ماڊرن اڪيڊمي’’، 1932 ع ۾ “هوپ فل انگلش اسڪول’’ ۽ 1960 ع  ۾ “شائننگ اسٽار اسڪول’’ . عباسي صاحب صحافت ۽ تعليم کان سواءِ سنڌي علم ادب جا به گهڙا ڀريا آهن . سندس ڏيڍ ڊزن کن ڪتاب به لکيل آهن . سندس لکيل ڪتابن جو وچور هن ريت ٿئي ٿو.
(1)    “ حضرت محمد صلي الله عليه وسلم ’’ (سوانح) (2) “ قائد اعظم محمد علي جناح’’ (سوانح) (3)“رئيس الا حرار مولانا محمد علي’’ (سوانح) (4) “حيڪم الامت علام اقبال’’ (سوانح) (5) “ شمس العماء علام دائود دپوٽه’’ (سوانح) (6 ) “ تاريخ اسلام’’ (سوانح) (7) “ حالات ضلع ٺٽه’’ (تاريخ) (8) “حالات صوبه سنڌ’’ (تاريخ) (9) “ تاريخ صوبه سنڌ’’ (تاريخ) (10) “حالات پاڪستان ’’ (تاريخ) (11) “ سنڌ صرف ونحو’’ (لسانيات) (12) “اردو استاد’’ (لسانيات) (13) “سر آغا خان ’’ (سوانح) (14) “ محمد ايوب کهڙو’’ (سوانح) . عباسي صاحب پنهنجي ٻڍاپي جا ڏينهن هن وقت ڪراچيءَ ۾ گذاري رهيو آهي . ساڻس پنهنجي ڏيٺ به عجيب اتفاق سان ٿي ، ۽ ڌڻي جي فضل سان آئون ساڻس نيازمنديءَ جو  رشتو ڳنڍيندو پيو اچان . تحقيقي ڪم ڪرڻ دوران مون کي اهڙن  قدر دانن ۽  مهربانن جي مدد جي ضرورت محسوس ٿيندي هئي ، جيڪي پاڻ انگريزي دور جا عيني شاهد هجن ، يا وري انهيءَ دور جي ڪا جوڳي معلومات مهيا ڪري سگهن . مون کي پنهنجي ننڍيءِ  ڄمار ڪيترا ڏک به ڏنا ته سک به ڏنا . يا د ٿو پوي ته هڪ دفعي آءُ ڪراچيءَ جي هڪڙي سنڌي صاحب ڏي ويس . ان وقت هو پاڙي جي غير سنڌين کي ٽيوشن پڙهائي رهيو هو . آئون انهيءَ خوشي فهميءَ ۾ هئس ته منهنجي ڀرپور همت افزائي ٿيندي . پر ٿيو ائين ، جو ويس ڪن ٽوپائڻ پر موٽيس ڪن وڍرائي . اهو وقت به واقعي نازڪ هو . سڄي سنڌ لساني هنگامن جو ڌڪ کائي پاڻ سنڀالي رهي هئي . ماڻهن جا جذبا اڃا تاءُ ۾ هئا ، هو صاحب به انهن حالتن کان متاثر هو . سندس روز  گار جو مسئلو هو . ان ڪري  پهريون ته هو سنڌيءَ ۾  ڳالهائڻ کان نابري واري بهي رهيو . پوءِ جيئن جيئن گفتگو ٿيندو رهيو ، تيئن ڄڻ باھ تي گاسليٽ هاربو  ويو . جڏهن کيس ٻڌايم ته ائون سنڌ يونيورسٽي مان ڊاڪٽري ڪري رهيو آهيان ،   تڏهن همراھ ڳاڙهي ٿي ويو . چوندا آهن ته “اڳ ئي ويٺي هيئ رٺي ، وري جو  آيس پيڪن جو نياپو ته روئي ويٺي’’ . سو مون کي ڪهڙي خبر  ته آئون ککر ۾ کڙو هڻي رهيو آهيان . هن ويچاري به ٻه ٽي سال اڳ سنڌ يونيورسٽيءَ مان سنڌيءَ  ۾ ڊاڪٽري  ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي هئي . اختاريءَ وارن معمول مطابق سندس قدر داني ڪرڻ بدران دلشڪني ڪئي هئي. سو همراھ نه ڪئي هم نه تم ، اچي ڇٽڪيو  گارين ۾ ! سنڌي ٻوليءَ کان وٺي لاکيڻي لطيف تائين . پراڻن ڊاڪٽرن کان وٺي ويندي ٿيندڙ ڊاڪٽرن تائين ڪنهن کي به ڪونه بخشيائين . آئون سن کائي هليو آيس . ليڪن جواني جا جذبا ڪٿي ٿا صبر ڪرڻ ڇڏين ؟
ساري رات ننڊ ڪانه آئي . نيٺ پڪو پهه ڪيم ته صبح سان وڃي همراھ سان صفائي ڪبي ، صبح ٿيو ، اکيون مهٽيندو وڃي همراھ جو در کڙڪايم ، در کوليائين ، مون تي نظر پيس ته تپي لال ٿي ويو . چيائين : “ٽٽونءَ  لاءِ ٽاور، تازيءَ لاءِ اشارو’’ رات ئي توکي جواب ڏنم . پوءَ تون وري ڇو آيو آهين ؟ چيو مانس ته آئون نه ٽٽون آهيان ۽  نه وري تازي  . آئون در محمد آهيان . ويهه توسان ڳالهائڻو آهي’’. همراھ وٺ ڪرڻ نه ڏي  . پر پوءِ سندس  گهر واري وچ ۾ پئي ۽ مون کي ڪمري ۾ داخل ٿيڻ جي اجازت ملي . مون چانهه پيئڻ جو مطالبو ڪيو . جيڪو همراھ “ مان نه مان مين تيرا مهمان ’’ چئي قبول ڪئي . چانهه آئي ۽ همراھ صبر ڪري ويٺو . هاڻي منهنجو وارو هو ، ۽ پوءِ ته مون کيس ڪاري پائي پائي ڪري موٽائي ڏني . همراھ هو ڪراڙو سو سمجهيائين ته جيڪو گهران ئي جهيڙي ڪرڻ لاءِ آيو آهي ، تنهن سان پڄي ڪون سگهبو ، هن صبر ڪيو ۽ آئون بي صبريءَ جو مظاهرو ڪري گهر موٽي آيس .
ڳالهه نڪتي هئي “ ننڍي ڄمار ’’ کان ، وڃي پهتاسين جهيڙي ۾ ! انهيءَ ڏکوئيندڙ واقعي کان پوءِ مون هڪ نئون رستو اختيار ڪيو . ڪوشش ڪري مضمون وغيره لکي اخبار ۾ شايع ڪرائڻ لڳس ته جيئن پنهنجو غائبانه طور تي ماڻهن سان تعارف ٿي وڃي ، ۽ ڪن هنڌن تي تون ڇا تون ڇا جو معاملو پيش نه اڇي . انهيءَ سلسلي ۾ مون کي “آزاد’’ ۽ ٻين اخبارن ۾ ڇپجي چڪا هئا ، ۽ اهي عباسي صاح جي نظر کان به گذريا هئا .

مون سي ڏٺا ماءُ قسط-4
جڏهن هن هيڏيءَ ساري ماڻهن سان ڀريل دنيا ۾ انسانن جي تلاش ڪندي ، آئون عباسي صاحب تائين پهتس ته اسان ٻئي وائڙا ٿي وياسيڻ، عباسي صاحب کي يقين نه ٿي آيو ته آئون ئي اهو درمحمد آهيان . مون کي پنهنجي “ننڍي ڄمار’’ تي ڏک ٿيڻ لڳو . پر جڏهن عباسي صاحب چيو ته : “ يار مون ته سمجهو هو ته درمحمد اسان وانگر ڪراڙو هوندو  . پر تنهنجي وات مان ته اڃا کير جي خوشبوءِ ٿي اچي’’ . ته اهو جملو ٻڌي منهنجو غم خوشيءَ ۾ تبديل ٿي ويو . پوءِ عباسي صاحب ٻڌايو ته : تنهنجي ڄمار ۽ تنهنجي لکڻين ۾ وڏو فرق آهي . تون ٻار  هوندي وڏن جهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين ، پو ءِ ڪيئن نه ماڻهن ۾ غلط فهمي پيدا ٿئي’’ ؟
بهر حال انهيءَ عجيب حادثي کان پوءِ مون عباسي صاحب جي قرب ۽ همدردين مان فائدو وٺندو رهيس ، سندس نادر لائبرري ڏٺم . ۽ ان کان سواءِ کانئس انٽرويو ورتم . پنهنجي عقيدت منديءَ جو اڄ به اهوئي حال آهي . شال ڌڻي تعاليٰ کيس وڏي ڄمار ڏئي . عباسي صاحب عملي طور تي 1925 ع کان اڳ علم ادب جي  ميدان ۾ پير پاتو . انهيءَ عرصي کان وٺي هن صاحب پنهنجي ميڙيءَ چونڊيءَ مان نادر ڪتابن تي مشتمل هڪ لائبرري ٺاهي آهي . جيڪا اڄ ڪڏهن بارش ته ڪڏهن جيتن ۽ ڪيڙن جو شڪار ٿيندي رهي آهي . ڪاش ڪوئي ادارو کانئس اها لائبرري خريد ڪري ، يا وري کيس انهيءَ نادر ڪتابن سانڍڻ ۾ مدد ڏئي . جيڪڏهن ڪنهن وقت لاءِ  اهي حالتون رهيون ته پوءِ اسان رڳو  ايترو چئي سگهنداسين ته “ جناب عباسي صاحب وٽ سٺن ڪتابن جي هڪ سٺي لائبرري هوندي هئي . جيڪا بارش ، ڪيڙن ۽ اسان جي سستيءَ جو ٻل ٿي وئي’’ .
(محمد ابراهيم جويو )
جناب محمد ابراهيم ولد محمد خان جويو 12 آگسٽ 1915 ع تي ڳوٺ آباد ۾ ڄائو ر ابتدائي چار درجا ڳوٺ جي اسڪول ۾ پڙهڻ کان پوءِ لڪيءَ جي اسڪول ۾ داخل ٿيو ۽ اتي ڇهين درجي سنڌيءَ تائين تعليم ورتائين .انگريزي تعليم “اي- وي-  اسڪول’’ سن ۽ “سنڌ مدرسي’’ مان ورتائين . 1934 ع ۾ مئٽرڪ ڪرڻ کان پوءِ جويو صاحب “ڊي – جي سنڌ ڪاليج’’، ڪراچي ۾ داخل ٿيو ، جتان 1938 ع ۾ بي- اي ڪيائين . گريجوئيشن ڪرڻ کان پوءِ جويئي صاحب “سنڌ مدرسي’’ ۾ استاد جي حيثيت سان پنهنجي ملازمت جو آغاز ڪيو . انهي ئي ملازمت دوران 1940 ع ۾ بمبئي مان بي – ٽي جو امتحان پاس ڪري  آيو . ورهاڱي کان ڪجهه وقت “سنڌ کي بچايو ، ننڍي کنڊ کي بچايو’’ نالي انگريزي ۾ ڪتاب لکيائين . وطن دوستيءَ جي انهيءَ جذبي پنهنجي ملازمت تان هٿ کڻايا . ورهاڱي کان پوءِ 1948 ع ۾ جويو صاحب “ميونسپل هاءِ اسڪول’’، ٺٽي جو هيڊ ماستر ٿيو .جڏهن وقت جي سرڪار انهيءَ اسڪول کي تحويل ۾ ورتو کيس “ٽرينگ ڪاليج فارمين’’، حيدرآباد ڏانهن بدلي ڪيو ويو ، جتي 1951 ع تائين ڪم ڪيائين . انهيءَ کان پوءِ مارچ 1954 کان وٺي فيبروري 1961 ع تائين “سنڌي ادبي بورڊ’’ جو سيڪريٽري ٿي رهيو . فيبروري 1961 ع ۾ کيس حيدرآباد ريجن جي تعليمي ڊائريڪوٽريٽ ۾ پبليڪيشن آفيسر مقرر ڪيو ويو . جنهن کان پوءِ نومبر 1962 ع ۾ “اولهه پاڪستان ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ۾ آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي مقرر ٿيو . 1963 ع کان آگسٽ 1967 ع تائين انهيءَ بورڊ جي حيدرآباد، ڪراچي ۽ ڪوئٽيا ريجن جو انچارج ٿي رهيو ، ۽ ساڳي ئي وقت “ سنڌي ادبي بورڊ ’’ جي اعزازي سيڪريٽريءَ جي حيثيت سان به ڪم ڪيائين . ان کان پوءِ “گورنمنٽ هاءِ اسڪول ’’ جيڪب آباد جو هيڊ ماستر ۽ مارچ 1968 ع کان نومبتر تائين “گورنمينٽ ٽرينگ ڪاليج’’ ڪوهاٽ جو پرنسپال ٿي ڪم ڪيائين. تنهن بعد سيپٽمبر 1970 ع تائين حيدرآباد ريجن جي تعليمي ڊائريڪٽريٽ ۾ “ کاتي جي امتحانن’’ جو رجسٽار مقرر ٿيو . ان کان پوءِ جنوري 1971 ع تائين تعليم کاتي جو ڊپٽي ڊائريڪٽر ، آگسٽ 1971 ع تائين “سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ’’ جو سيڪريٽري ، سيپٽمبر 1971  کان جولاءِ 1972 ع تائين خيرپور ڊويزن ۾ اسڪولن جو  انسپيڪٽر ۽ ان کان پوءِ ٻن مهينن لاءِ “ايڊيوڪيشن ايڪسٽيشن’’ جو ڊپٽي ڊائريڪٽر ٿي رهيو . آخر ۾ 21 آگسٽ 1973 ع تي “ سنڌ ٽيڪسٽ بوڪ بورڊ ’’ جي آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي جي عهدي تان رٽائر ڪيائين.
جويئي صاحب سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جا دل تي  گهڙا ڀريا آهن . کين هڪ “استاد – اديب’’ جي حيثيت حاصل آهي ، هن دور جا ڪتيرائي نامور اديب ۽  شاعر سندس نظرياتي تربيت جي رنگ ۾ ورتل آهن . هن صاحب ڀريا پندرهن سال “سنڌي ادبي بورڊ’’ جي خدمت ڪئي آهي ، ۽ سندس دور جي “سنڌي ادبي بورڊ’’ جي  ڪارڪردگي  اڄ به مثال جي حيثيت رکي ٿي . سندس ئي ڪوشش سان “سنڌي ادبي بورڊ’’ ٻارڙن لاءِ’’  گل ڦل’’ رسالو جاري ٿيو . ان کان سواءِ پاڻ 1955 ع کان 1956 ع تائين ٽه ماهي “مهراڻ’’ جو ايڊيٽر به ٿي رهيو . جويئي صاحب جي ڪوششن سان 1964 ع ۾ “سنڌي اديبن جي ڪو آپريٽو سوسائٽي’’ قائم ٿي ، جنهن طرفان سنڌي ٻولي ۽ علم ادب جي تعريف جوڳي خدمت ٿي رهي  آهي . جويو صاحب نه رڳو تعليم جو ماهر ۽ اشاعتي مسئلن جي ڄاڻو جي حيثيت رکي ٿو ، بلڪ سنڌي علم ادب جي دنيا ۾ اديب جي روپ ۾ به ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو .
پاڻ ڪجهه شاعري به ڪئي اٿس ، ليڪن شاعر کان وڌيڪ مترجم ۽ ليکڪ جي حيثيت سان مشهور آهن . سندس لکيل توڙي ترجمو ٿيل ڪتابن جو وچور هن ريت ٿئي ٿو . “ايملي عرف تعليم ’’ (تعليم – 1950)، “گل’’ (تربيت -1956)، “سنڌي پهريون ڪتاب ’’ (نصابي ڪتاب -1960)، “آسان سنڌي پهريون ڪتاب’’ (نصابي ڪتاب -1961)، “تاريخ پاڪستان’’ (تاريخ- 1962) ،