“ گل حيات جي ميڙي چونڊيءَ مان“
“ ڪتي جي قبر بابت گل حيات جي تحقيق“
ھي انهن ڏينهن جي ڳالھ آھي جڏھن سيد عبداللہ شاھہ سنڌ جو وڏو وزير هئو. ھن لاڙڪاڻي جي انتظاميه کي ھدايت ڪئي تہ “ڪتي جي قبر“ بابت رپورٽ ٺاھي حڪومت کي پيش ڪري. وقت جي ضلعي انتظاميه گل حيات اداري جي بانيءَ ( ڊاڪٽر پٺاڻ) کي گذارش ڪئي تہ انهي سلسلي ۾ ڪا تحقيقي رپورٽ تيار ڪجي.
گل حيات اداري ھن موضوع تي جيڪا رپورٽ تيار ڪئي ھئي اسان ان کي پنهنجي ويب سائيٽ تي رکيو آھي جيڪا انگريزيءَ ۾ آھي ۽ انهي جي ھارڊ ڪاپي منهنجي اڳيان آھي ۽ مان ان جا ورق وراي ان جو مختصر تت ھت ڏيان ٿو. هن رپورٽ ۾
اسان سڀ کان پھريان تاريخي شاھديون ڏنيون آھن ۽ اھو ٻڌايو اٿئون تہ سنڌ اھي ڏينھن بہ ڏٺا جڏھن ان جون سرحدون ڪشمير، قنڌار ۽ مڪران تائين پکڙيل ھيون، ان ڪري تاريخي طور تي “ ڪتي جي قبر“ وارو ماڳ سنڌ جو آھي،ان کانسواءِ “ چچنامي“ ۽ “بلادري“ کان علاوه راورٽي، ھيگ، لئمبرڪ ۽ ڪنگهام جا ڪتاب بہ اھو ٻڌائن ٿا تہ اھو ماڳ سنڌ ۾ آھي.
اسان ٻي شاھدي موجوده دور جي ڪتابن مان ڏني آھي، ان لاءِ ٻڌايو آھي تہ اعجازالحق قدوسي جي ڪتاب “ تاريخ سنڌ“، ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ جي ڪتاب “ سنڌ عرب پيرڊ“ مولائي شيدائي جي ڪتاب“ جنت السنڌ“، سنڌ اطلاعات جي سالنامي “ سنڌ ائنيوئل 1978“، سورلي جي “ گزيٽيئر آف سنڌ“ ۽ عشرت حسين جي ڪتاب “ اڪانامي آف ماڊرن سنڌ“ جي مطالعي مان پڻ اھا اھا ڳالھہ ثابت ٿئي ٿي تہ “ ڪتي جي قبر“ وارو ماڳ سنڌ ۾ آھي.
اسان کي خبر آھي تہ “ ڪتي جي قبر“ کير ٿر جبل تي آھي. انهي ڳالھ کي ثابت ڪرڻ لاءِ تہ خود خير ٿل جبل سنڌ ۾ آھي، اسان ڪيترن ڪتابن مان اقتباس پڻ ڏ نا آھن. مثال طور مشتاق الرحمان جي ڪتاب “ land and life in sindh,Pakistan.مان ھي ٽڪرو ڏنو اٿئون، اهو ملاحظہ فرمايو: several natural features make sindh a distinct regional entity.located on the southern flank of Pakistan,it has khirthar mountains in the West.
اھڙي ريت اين.سي مجمودار جي ڪتاب ” Explorations in Sindh” مان هئ شاھدي ڏني آھي: ” The khirthar is the most important range of sindh. A Length of about 120 miles of the khirthar lies in the larkana district. اسان ايٽيڪن جي Gazetter of the province of sindh مان بہ اقتباس ڏنو آھي: “The hills of sindh consists of khirthar range to the West, with laki range. south_ East of it and group of small hills”.
چوٿين شاھدي طور اسان “ ٻولي جي شاھدي “ ڏني آھي ۽ اھا راءِ قائم ڪئي آھي تہ “ ڪتي جي قبر“ جو نالو ئي وڏي کان وڏي شاھدي آھي تہ اھو ماڳ سنڌ جو آھي،ڇو تہ سنڌ ئي ان کي سنڌي ۾ نالو ڏنو آھي. سنڌ توڙي بلوچستان ۾ انهي ماڳ کي انهي ئي سنڌي نالي سان سڏن ٿا، ان کان پوءِ اسان اتان جي ويجهڙائي وارن ماڳن ۽ چوٽين جا نالا شاھديءَ طور ڏنا آھن، جن مان پڻ اھو ثابت ٿئي ٿو تہ “ ڪتي جي قبر“ سنڌ جي ملڪيت آھي.انهن چوٽين ۽ ماڳن جا نالا پڻ سنڌي آھن.مثال طور “کير ٿر“ سنڌي ٻن لفظن جو جوڙ آھي، جيڪي آھن کير+ٿر،ھتي ھڪ جبل جو نالو “اڇو جبل“ آھي، اھو نالو پڻ سنڌ جو ڏنل آھي.ھن علائقي ۾ ھڪ لنگه آھي، جنهن کي “ دريارو“ چئبو آھي. يعني “ يارؤ جو در“ ھن علائقي ۾ ٽڪرين جي پھرين قطار کي “ ڪڪرو“سڏيو وڃي ٿو.“ڪڪرو“ لفظ بہ سنڌي آھي، ٽڪرين جي ٻي قطار کي “ ڪارو“ سڏجي ٿو ڇو تہ انهي جو رنگ ڪارو آھي ۽ “ ڪارو “ سنڌي لفظ آھي. “ ڪتي جي قبر “ وانگر انهي علائقي ۾ ھڪ ماڳ جو نالو آھي “ بندي جي قبر“ ھي لفظ ۽ انهن جي معني پڻ سنڌ جي حق جي تصديق ڪن ٿا.
“ ڪتي جي قبر “ واري ماڳ کي سنڌ جي ملڪيت ثابت ڪرڻ لاءِ اسان خانبھادر خداداد خان پٺاڻ جي ڪتاب “ لب تاريخ سنڌ“ مان بہ حوالوڏنو آھي. ليکڪ 1864 ۾ پاڻ انهي ھنڌ تي ويو ھو. ھو لکي ٿو تہ “ اتان جي آبادي سنڌي آھي ۽ انهن مان گهڻا وري ڇٽا ذات وارا آھن.“
ھن تت ڏيڻ کان پوءَ منهنجا پڙھندڙ پيارا دوست اندازو لڳائي سگهندا تہ گل حيات انتھائي نماڻائئ سان سنڌ جي تاريخ کي سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. اسان ٿڪجي ڪو نہ پيا آھيون پر اھا تمنا ضرور رھي آھي تہ عظيم سنڌ جي شاندار تاريخ تي گهڻي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آھي ۽ دل گهرندي آھي تہ سنڌي ماڻھون سرڪاري ۽درٻاري ادارا ڇڏي پنهنجي ذريعن ۽ وسيلن سان سنڌ تي تاريخي تحقيق ڪن ۽ گل حيات جهڙا ادارا ٺاھن ۽ تاريخي شاھدين توڙي ثابتين کي بچائڻ جي ڪوشش ڪن.شل منهنجي ھي دعا اگهامي ۽ اسان جا نوجوان اٿي پون ۽ تحقيق جي دنيا ۾ پنهنجا جوھر ڏيکارن. اھي پاڻ پنهنجي اڪيلي سر بہ ڪو موضوع کڻي ان تي تحقيق ڪري سگهن ٿا يا گل حيات سان گڏجي صلاح ڪري ڪنهن گڏيل تحقيقي پراجيڪٽ تي ڪم ڪري سگهن ٿا. ( ممتاز پٺاڻ)
